________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
- સંકિસા સ્તંભની શિરાવટી પર ગજની આકૃતિ કાઢેલી છે, પરંતુ એની સૂંઢ તથા પૂંછડી તૂટી ગયેલી છે (આકૃતિ ૮). રામપુરવા સ્તંભની શિરાવટી પરના વૃત્તાકાર ફલક પરની વૃષભની આકૃતિ પૂર્ણમૂર્ત શિલ્પકૃતિને એક ઉત્તમ નમૂનો છે, જેમાં વૃષભનું જીવંત આબેહૂબ સ્વરૂપ સુરેખ કલાત્મક અભિવ્યકિત પામ્યું છે (આકૃતિ ૯).
સાંચીનો સ્તંભની શિરાવટી પર ચાર બાજુએ કાઢેલી ચાર સિંહની આકૃતિઓ પણ શિલ્પકલાની વિકસિત દશા વ્યકત કરે છે. પરંતુ સારનાથના સ્તંભની શિરાવટી (આકૃતિ ૧૦) તો અશોકના સમયના કલાકારનું સર્વોત્તમ કલાકૌશલ દર્શાવે છે. એમાં પદ્મ પરનું ફલક ધર્મચક્રપ્રવર્તનના એ સ્થળને સંકેતો દ્વારા આબેહૂબ રીતે સૂચિત કરે છે. એ વૃત્તાકાર ફલકની કિનારી પર ચારે બાજુએ ૨૪ આરાના ધર્મચક્રની એકેક સુંદર આકૃતિ ઉપસાવવામાં આવી છે ને એમાંના બબ્બે ચક્રની વચ્ચે ક્રમશ: ગજ, અશ્વ, વૃષભ અને સિંહની સુરેખ અધમૂર્ત આકૃતિ કોતરેલી છે. પૂર્વાદિ ચાર દિશાનાં પ્રતીક એવાં આ પશુઓના ગતિમાન સ્વરૂપ દ્વારા, આ સ્થળે ભગવાન બુદ્ધો પ્રવર્તાવેલું ધર્મચક્ર ચારે દિશામાં પ્રવર્તતું રહે એવું સૂચિત કરાતું જણાય છે.
આ ફલક પર ચાર દિશામાં એકબીજાને પીઠ ટેકવીને ઊભેલા ચાર સિંહના અગ્રભાગ કોતરવામાં આવ્યા છે. એમાં એ પશુનાં અંગોપાંગની સુરેખતા, એની કેશવાળીની ભવ્યતા અને એના પગ તથા પંજાના સ્નાયુઓ તથા નસની તાદૃશતા વનરાજનું એવું આબેહૂબ સ્વરૂપ વ્યકત કરે છે કે આ આકૃતિઓ ઘડનાર શિલ્પીના કલાકૌશલની મુકત કંઠે પ્રશંસા કરવામાં આવે છે. દા.ત., વિન્સ્ટન્ટ સ્મિથ આ કલાકૃતિનું રસદર્શન કરતાં નોંધે છે કે “આ મનહર કલાકૃતિ, જે વાસ્તવિક રૂપાંકન અને આદર્શાત્મક રૂપગૌરવનું સફળ સંયોજન ધરાવે છે ને જે દરેક વિગતમાં સંપૂર્ણ ચોકસાઈ સાથે સંવિધાન પામ્યું છે તેનાથી ચડિયાતો કે તેની બરોબરીને પણ પ્રાચીન પશુશિલ્પને દાખલો કોઈ પણ દેશમાં શોધવો મુશ્કેલ પડે.'
અહીં કલ્પના અને વાસ્તવિકતાને સુંદર સુમેળ સધાયો છે. પાષાણ પરના ઓપને લઈને વનરાજના દેહ પર સુરેખ સુંવાળપની ઝલક ચમકી ઊઠી છે. સિહોની પૂર્ણમૂર્ત આકૃતિઓ ઐસીરિયા અને ઈરાનની તેવી આકૃતિઓની
History of Fine Art in India and
.. 9. V. A. Smith, A Ceylon, p. 19. અ૦ ૭
For Private And Personal Use Only
