________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૨
અશક અને એના અભિલેખ ૧૭૮૫માં હેરિંગ્ટને બરાબર અને નાગાર્જની ડુંગરની મુલાકાત લઈ ત્યાંની ગુફાઓમાં જૂના અભિલેખ હોવા તરફ લક્ષ ખેંચ્યું. એ અરસામાં કૅપ્ટન પોલિયરને દિલ્હીમાં ટોપરા સ્તંભને પત્તો લાગ્યો ને તેમણે તેનાં કેટલાંક આલેખન એશિયાટિક સોસાયટીના સ્થાપક સર વિલિયમ જોન્સને મોકલ્યાં.
૧૮૦૧માં દિલ્હી-ટોપરા સ્તંભલેખની નકલ તથા અલ્હાબાદ-કોસમ સ્તંભલેખના અશોની નકલો “એશિયાટિક રિસર્ચીઝ' પુ૭માં પ્રકાશિત થઈ. ૧૮૨૨માં મેજર જેમ્સ ટૉડને સૌરાષ્ટ્રમાં ગિરનાર પાસેના શૈલલેખનો પત્તો લાગ્યો. ૧૮૩૪માં એશિયાટિક સોસાયટીના જર્નલના પુ. ૩માં બટે તૈયાર કરેલી અલહાબાદ-કોસમ સ્તંભલેખની પ્રતિકૃતિ પ્રગટ થઈ. એ સમયે આ પ્રાચીન અભિલેખ કોઈને ઊકલતા નહોતા. જેમ્સ પ્રિન્સેપ, જે ભારતીય પ્રાચીનલિપિવિદ્યાના જનક ગણાય છે, તે પણ આ દિશામાં પા પા પગલી માંડી શકતા હતા.
૧૮૩૬માં મહારાજ રણજિતસિંહના ફ્રેન્ચ અધિકારી મિ. કોટે ને શાહબાજ ગઢીને શૈલલેખ જડયો. આ દરમ્યાન પ્રિન્સેપને લૌરિયા અરરાજ તંભ તથા લરિયા નંદનગઢ સ્તંભ પર કોતરેલા લેખોની નકલો મળી હતી. ૧૮૩૭માં તેમને આ પ્રાચીન અભિલેખે ઉકેલવામાં પૂરી સફળતા મળી. હવે તેઓ દિલ્હી-ટોપરા સ્તંભ પરના સહુથી પ્રાચીન અભિલેખનું આખું વાચન કરી શક્યા. આ લેખ પ્રાકૃતમાં લખેલા હતા ને એ “દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા'એ લખાવ્યા હતા. “જર્નલ ઓફ એશિયાટિક સોસાયટી ઑફ બેંગાલ'ના પુ. દમાં આ સ્તંભલેખનું લિમંતર તથા તેનું અંગ્રેજી ભાષાંતર પ્રસિદ્ધ થયું. આમ અશોકના અભિલેખોને બરાબર વાંચીને તેનો લિવ્યંતરિત પાઠ સંપાદિત કરવાને જશ પ્રિન્સેપને ૧૮૩૭માં મળ્યો. આ રીતે આ વર્ષ ભારતીય પ્રાચીનલિપિવિદ્યાની તેમ જ અશોકના અભિલેખના અભ્યાસની બાબતમાં ઘણું યાદગાર વર્ષ છે.
એ વર્ષે પ્રિન્સેપે દિલ્હી-મીરઠ સ્તંભલેખની પ્રતિકૃતિ છપાવી તેમ જ અલહાબાદકોસમ સ્તંભ પરના રાણીના લેખની પ્રતિકૃતિ પણ પ્રગટ કરી. એ વર્ષની આખરે લેફટનન્ટ કિટોને ઓરિસાના ધૌલી ગામ પાસે શૈલલેખનો પત્તો લાગ્યો.
બીજે વર્ષે પ્રિન્સેપે ગિરનાર અને ધલીના લેખ સરખાવી જોયા, તો તેમાંના ઘણા લેખ એકસરખા જગાયા. હવે એ બંને લેખમાલાઓનો પાઠ ભાષાંતર સાથે જ. એ. સો. બેં.ના પુ. ૭માં પ્રકાશિત થયો.
૧૮૩૯માં બિહારમાં સહસરામ શહેર પાસે એક શૈલલેખ મળ્યો. ૧૮૪૦માં મૅસને પેશાવર જિલ્લાને જોખમી પ્રવાસ ખેડી શાહબાનગઢીના શૈલલેખોની જાતે
For Private And Personal Use Only
