________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
૯૯
શૈલગ્રહો-અશોકના સમયના ઈંટરી વિહાર મોજૂદ રહ્યા નથી. પરંતુ સાધુઓના નિવાસ માટે શૈલ(ગર)માં કંડારેલી ગુહા (ગુફાઓ)ના નમૂના મળ્યા છે. ગયાની ઉત્તરે લગભગ પંદર માઈલ પર બરાબર નામે પર્વત આવેલો છે. અશોકના સમયમાં એ પર્વત ‘ખલતિક’ નામે ઓળખાતો હતો. આગળ જતાં એનું ‘ગોરથગિરિ' નામ પડ્યું. પછી છઠ્ઠી-સાતમી સદીમાં વળી એ “પ્રવરગિરિ' નામે ઓળખાયો. એનું વર્તમાન નામ ‘બરાબર’ આ પ્રવર' નામ પરથી વ્યુત્પન્ન થયું છે. આ પર્વતમાં ચાર ગુફાઓ કંડારેલી છે. એ ગુફાઓ અશોકના સમયની છે. અશકે એ ગુફાઓ આજીવિકો માટે કંડારાવી આપેલી, એના એમાંની ત્રણ ગુફાઓમાં લેખ કોતરેલા છે.
એમની પહેલી ગુફા એ સમયે નિગ્રોધ (વડ) ગુહા તરીકે ઓળખાતી હાલા એ કણ-ચૌપર તરીકે ઓળખાય છે. આ ગુફામાં એક સાદો લંબચોરસ ખંડ છે. એ ૩૩ ફટ ૬ ઇંચ લાંબો અને ૧૪ ફટ પહોળો છે ને એની દીવાલો લગભગ ૬ ફટ ઊંચી છે; એની છત સપાટ નહિ પણ અર્ધનળાકાર છે. એનો વચલો ભાગ દીવાલોની ટચ કરતાં ૪ ફૂટ ૮ ઇંચ ઊંચો છે.
બીજી ગુફા સુદામા ગુફા તરીકે ઓળખાય છે (આકૃતિ ૧૪). એમાં એક લંબચોરસ ખંડ છે, જે ૧૯ ફટ ૬ ઇંચ પહોળો અને ૩૨ ફ ટ ૯ ઇંચ લાંબો છે. આ ગુફા પાછળનો ડુંગરને ભાગ વહેલની પીઠના આકારનો હોઈ. એનું પ્રવેશદ્વાર આગલી ટૂંકી બાજુને બદલે બાજુ પરની લાંબી બાજુમાં કરવું પડ્યું છે. આ ખંડની દીવાલો ૬ ફૂટ ૯ ઇંચ ઊંચી છે; એની પરની અર્ધનળાકાર છતનો વચલો ભાગ એના કરતાં પ ફ ટ ૬ ઇંચ ઊંચો છે. આ લંબચોરસ ખંડને પાછલે છેડે એક અલગ વૃત્તાકાર ખંડ કંડારેલો છે. એનો વ્યાસ ૧૯ ફૂટ લાંબે છે ને એના પરની ગોળાર્ધ ઘાટની ઘૂમટાકાર છતનો વચલો ભાગ ૧૨ ફટ ૩ ઇંચ જેટલો ઊંચો છે. ગોળ પર્ણકટીની આ સ્પષ્ટત: શિલામય પ્રતિકૃતિ છે. એની અંદરની દીવાલોમાં ઊભા પાટિયાં કે વાંસનું અનુકરણ દર્શાવ્યું છે તેમ જ એના પ્રવેશદ્વારમાં દ્વારશાખાઓ કાટખૂણે નહિ પણ સહેજ અંદરની બાજુએ ઢળતી રાખેલી છે. એની સપાટીના લગભગ દરેક ભાગને વજલેપ વડે ઓપ આપવામાં આવ્યો છે.
ત્રીજી ગુફા લોમેશ ઋષિને નામે ઓળખાય છે. એમાં અશકને અભિલેખ નથી. પરંતુ એમાં છઠ્ઠી સદીમાં (અર્થાત અશોકના પછીની નવમી સદીમાં) થયેલા મોખરિ વંશના રાજા અનંતવર્માને અભિલેખ કોતરેલો છે. છતાં એની વાસ્તુશૈલી તથા વજલેપના લક્ષણ પરથી આ ગુફા મૌર્યકાલીન હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે. શૈલમાં
For Private And Personal Use Only
