________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
શિરાવટીનું કલાસૌંદર્ય–સ્તંભની રચનામાં શિલ્પી ધારે તે વિપુલ કલાસૌંદર્ય દર્શાવી શકે છે. અનુકાલીન સ્તંભની સરખામણીએ જોઈએ, તો અશોકના સ્તંભ ઘણી બાબતમાં સાદા છે. એને અલગ પીઠિકા ન હોવાથી શિલ્પી શિલ્પકલાની એક અગત્યની ભૂમિકાથી વંચિત રહે છે. વળી સ્તંભનો દંડ પણ તાડવૃક્ષના થડની જેમ સાદો, એકસરખો અને વૃત્તાકાર હોય છે. એના અલગ ભાગ પાડવામાં આવતા નહિ ને એને ચતુષ્કોણ, અષ્ટકોણ વગેરે કલાત્મક આકાર આપવામાં આવતા નહિ તેમ જ તેના પર કંઈ સુશોભનાત્મક રૂપાંકન કરવામાં આવતાં નહિ. જમીનની સપાટી પરથી ૩૦-૪૦ ફટની ઊંચાઈ સુધીનો એકસરખો ને અનલંકૃત વૃત્તાકાર એકવિધતા અને નીરસતાની છાપ પાડે છે. છતાં તેના પરનો ભારે ચળકાટ એને કંઈક દર્શનીય બનાવે છે. વળી એની સપાટી પર કોતરેલા લેખ પણ એની એકવિધતામાં કંઈક ઘટાડો કરે છે. દંડની કૃશતા તથા ઊંચાઈ તેમ જ તેને ઘટતો જતો ઘેરાવો એકંદરે નાજુક રમણીય ઇમારતની છાપ પાડે છે.
પરંતુ સ્તંભની કલાત્મક શિરાવટી દંડની નીરસતાને પૂરો બદલો વાળી દે છે. અશોકના સ્તંભની શિરાવટીઓ એ એના સમયની સર્વોત્તમ કલાકૃતિઓ છે એટલું જ નહિ, એ પ્રાચીન ભારતની પ્રશસ્ય કલાકૃતિઓમાં અગ્રિમ સ્થાન ધરાવે છે. સ્તંભની શિરાવટીના કલાવિધાનમાં શિલ્પીએ જાણે પોતાના કલાકૌશલને પૂર્ણ કળાએ પ્રયોજયું છે.
શિવરીને મુખ્ય ભાગ ઘંટાકાર છે. એનો વ્યાસ લગભગ ૩ ફટ જેટલો હોય છે ને એને બાહ્ય આકાર એકંદરે ઘંટ જેવો હોય છે. એને ઉપલો ભાગ છે ના હોય છે, એની નીચેનો ભાગ થોડો બહાર નીકળે છે, એની નીચેનો ભાગ વળી અંદર જાય છે ને છેક નીચલો ભાગ વધારે પ્રમાણમાં બહાર લંબાય છે. પરંતુ દેખાવમાં આ ઘાટ દાંટ જેવો દેખાતો નથી, કેમ કે એના બાહ્ય ભાગને પદ્મની પાસાદાર અને વળાંકદાર પાંખડીઓનો દેખાવ આપવામાં આવ્યો છે. આથી આ કલાકૃતિ દાંટ કરતાં ઊંધા પદ્મ જેવી દેખાય છે. પરંતુ એ ઈરાની તથા ગ્રીક સ્તંભોની શિરાવટીના દાંટાકાર અંગને મળતી હોઈ, એને એકંદરે ઘંટાકાર ગણવામાં
9. V. A. Smith, A History of Fine Art in Indian and Ceylon, pp. 17-20; A. K. Coomarswamy, History of Indian and Indonesian Art, pp. 17-18; J. Fergusson, History of Indian and Eastern Architecture, Vol. I, pp. 56-60; Rowland, The Art and Architecture of India, pp. 43-46.
For Private And Personal Use Only
