________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અશોક અને એના અભિલેખે
આવે છે. છતાં એ ઘંટાકારના કલેવર પર વળાંકદાર પદ્મ લોનું અલંકરણ જ અગ્રગણ્ય બની રહે છે.
સ્તંભદંડ રૂપી પદ્મનાલમાંથી પદ્મ ખીલતું હોય તેવો સુંદર દેખાવા લાગે છે.
સ્તંભદંડ અને શિરાવટીની વચ્ચે મેખલા કાઢવામાં આવે છે; પદ્મ અને ફલક વચ્ચે પણ કંઠ કાઢવામાં આવે છે.
એના ઉપરનું ફલક ચેરસ કે વૃત્તાકાર હોય છે. એની પહોળી બાજુઓ પર વિવિધ સુશોભનોની અલ્પમૂર્ત કોતરણી કરી હોય છે. લૌરિયા-નંદનગઢ તંભની 'શિરાવટીમાં હંસની સુંદર હરોળ ઉપસાવી છે (આકૃતિ ૬). રામપુરવાની સિંહશિરાવટીમાં પણ હંસાવલી નજરે પડે છે (આકૃતિ ૭). રામપુરવાની વૃષભશિરાવટીના ફલક પર મધુમાલતી અને ખજૂરીનું સુરેખ રેખાંકન કાઢવામાં આવેલ છે (આકૃતિ ૯). સંકિસાના સ્તંભમાં પણ આવાં રેખાંકન કરેલાં છે (આકૃતિ ૮). અલાહાબાદના સ્તંભમાં પદ્મ અને મધુમાલતીનું સુશોભન નજરે પડે છે (આકૃતિ ૧૧). આ સુશોભનોની નીચે કાઢેલી વેલ, માળા કે રજજુની પટી એની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરે છે. આ સર્વ રેખાંકન અસાધારણ ચોકસાઈથી કોરેલાં હોઈ શિલ્પીનું અભુત કલાકૌશલ દર્શાવે છે. પદ્મ પરનું ફલક એની ટોચ પર કંડારેલી પશુપ્રતિમાની પડવી બની રહે છે.
શિરાવટીનું, ને આખાયે સ્તંભનું, છેક ટોચે આવેલું ને સહુથી આકર્ષક અંગ એ પદ્મ પરના ફલક પર કોતરેલી પશુ કે પશુઓની આકૃતિઓ છે. આમાં બધાં મળીને ચાર પશુઓ છે: સિંહ, ગજ, અશ્વ અને વૃષભ. એમાં ગજ એ પૂર્વ દિશાનું, અશ્વ એ દક્ષિણ દિશાનું, વૃષભ એ પશ્ચિમ દિશાનું અને સિંહ એ ઉત્તર દિશાનું પાલક પશુ મનાય છે, પરંતુ અહીં એની પસંદગી તે તે દિશાના પ્રતીક કરતાં બુદ્ધના પ્રતીક તરીકે થઈ લાગે છે. ધર્મચક્રપ્રવર્તનનું સ્થળ સૂચવતા સારનાથસ્તંભની શિરાવટીના ફલક પર ચારેય પશુઓની આકૃતિઓ કાઢેલી છે (આકૃતિ ૧૦).
કોડા સ્તંભને દંડ બીજા સ્તંભોની સરખામણીએ ટૂંકો અને જાડો હોઈ બેઠા ઘાટનો લાગે છે; એની શિરાવટી પરની સિંહની આકૃતિ પણ કલા-કૌશલની અધૂરપ દર્શાવે છે (આકૃતિ ). લૌરિયા-નંદનગઢના સ્તંભનો દંડ તથા તેની શિરાવટી પરની સિંહની આકૃતિ શિલ્પકલાની પ્રગતિ દર્શાવે છે (આકૃતિ ૬). રામપુરવા
સ્તંભ એના કરતાંય ઊંચો છે; એની ટોચ પર પણ સિંહની આકૃતિ કોતરેલી છે (આકૃતિ ૭).
For Private And Personal Use Only
