________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૦
અશક અને એના અભિલેખો
પ્રાંતિક વહીવટ -રાજપના મહત્વના પ્રાંતોના વહીવટ માટે આર્યપુત્ર કે કુમારને નીમવામાં આવતા. સુવર્ણગિરિમાં આર્યપુત્ર અને તક્ષશિલા તથા ઉજજયિનીમાં કુમાર વહીવટ સંભાળતા. રાજાના પ્રાંત માટે સામાન્યતઃ “રાજ-વિષય’ શબ્દ પ્રયોજાત; એમાં યવન-કમ્બેજ અને અન્દ્ર-પુલિન્દ જેવા પ્રદેશોને સમાવેશ થતો.
શૈલખ નં.૩માં પ્રાંતિક વહીવટના સંદર્ભમાં યુકત, રજજુક અને પ્રાદેશિક નામે ત્રણ પ્રકારના ઉચ્ચ અધિકારીઓનો ઉલ્લેખ આવે છે. તેઓ દર પાંચ વર્ષે પિતપતાની હકૂમતના પ્રદેશમાં પ્રવાસ કરતા ને ત્યાંના લોકોના સંપર્કમાં રહેતા.
યુકત અને ઉપયુકત નામે અધિકારીઓનો ઉલ્લેખ કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્ર'(૨,૫)માં આવે છે. ગુપ્તકાલીન દાનશાસનમાં “આયુકતક’ અને ‘વિનિયુકતક ઉલ્લેખ આવે છે તે આ બે અધિકારીઓના અર્થમાં લાગે છે. યુકત એટલે ઉચ્ચ શ્રેણીના સચિવ એવો અર્થ વધારે પડતો વ્યાપક છે; તેમ કોશ (ખજાના) ખાતાના અધિકારી એ અર્થ વધારે મર્યાદિત લાગે છે. યુકતો એ રજજુકો અને પ્રાદેશિકોની નીચેના અધિકારીઓ હશે, કદાચ તાલુકાના મામલતદાર જેવા હશે. તેઓ રાજકોશની વ્યવસ્થા કરતા, મહેસૂલ ઉઘરાવતા ને તેનો હિસાબ રાખતા, મહેસૂલમાં વધારો થવાનો સંભવ હોય ત્યારે ત્યારે ખર્ચ કરવાની સત્તા ધરાવતા. છેવાયેલી મિલકત પાછી મળે ત્યારે તે યુકતોની દેખરેખ નીચે રહેતી. પરિષદ યુકતોને પ્રજાજનોની આવક તથા મિલકત ગણવાનું ને નોંધવાનુંય સોંપતી.
કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્ર (૨, ૬)માં રજજુને રાજ્યના મહેસૂલ(આવક)નું એક સાધન જણાવ્યું છે. “કુરુધર્મો-જાતક'માં રજજુક એટલે રજજુ દોરડા)નો ઉપયોગ કરીને જમીનની માપણી કરનાર અમાત્ય એવું સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. આ અનુસાર રજજુક સમાહર્તા( કલેકટર)ના હાથ નીચેનો land-surveyor (જમીન-મોજણીદાર) ગણાય. પરંતુ અશોકના અભિલેખમાં તો એને ઉલ્લેખ ઘણા મોટા અધિકારી તરીકે આવે છે. રજજુકોને લાખો માણસો પર ધ્યાન રાખવા નીમવામાં આવતા. તેઓને ઇનામ તથા દંડ અંગે અશોક પૂર્ણ સત્તા આપતો, જેથી તેઓ પોતાની ફરજ આત્મશ્રદ્ધાપૂર્વક અદા કરી શકે ને જનપદના જનોનું હિતસુખ સાધી શકે. બીજી બાજુ તેઓ રાજાને તેમ જ રાજાની ઇચ્છા જાગતા પુરુષો(રાજપુરુષ)ને જવાબદાર રહેતા. જેમ કોઈ પોતાનું સંતાન કુશળ ધાત્રી(દાઈ, ધાવ)ને સોંપી નિશ્ચિત રહે તેમ અશોક પિતાની પ્રજાનું હિતસુખ રજજુકોને સેપતો. ન્યાય ચૂકવવામાં તથા દંડ કરવામાં તેઓ સમાન
૧. Barua, op. cil, pp. 191 ft. ૨. Ibid., pp. 192 ft
For Private And Personal Use Only
