________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અશોક અને એના અભિલેખો
પાટલિપુત્રને રાજપ્રાસાદ મૌર્ય વંશનું પાટનગર પાટલિપુત્ર (પટના) નંદવંશનીય સ્થાપના પહેલાં બંધાયું હતું. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયમાં એ નગર ભારે જાહોજલાલી ધરાવતું. એ લગભગ ૯ માઈલ લાંબું અને ૧૩ માઈલ પહોળું હતું. એને ફરતો ઊંચો કોટ હતો, જેમાં ૬૪ દરવાજા અને ૫૭૦ બુરજ હતા. કોટને ફરતી મોટી ખાઈ હતી, જે લગભગ ૬૦૦ ફૂટ પહોળી અને ૩૦ હાથ ઊંડી હતી. ચંદ્રગુપ્તના દરબારમાં રહેલા ગ્રીક એલચી મેગસ્થનીસે આ નગરનું આબેહુબ વર્ણન કર્યું છે. તેના કહેવા મુજબ નદીકાંઠે વસેલા આ નગરનો કોટ લાકડાનો હતો ને એમાં રાજમહેલ અગ્રિમ સ્થાન ધરાવતો. એ મહેલ ઈરાન અને એલમના રાજમહેલો કરતાંય વધુ ભવ્ય હતે.
અશોકે પાટલિપુત્ર તથા તેમાંના રાજમહેલને નવું ભવ્ય સ્વરૂપ આપ્યું. સાડી છસો વર્ષ પછી ત્યાં આવેલા ચીની પ્રવાસી ફા-સ્થાને નેધ્યું છે કે તે નગરની મધ્યમાં આવેલ પ્રાચીન રાજપ્રાસાદ અને સભાગૃહો અશોકની આજ્ઞાથી દૈવી સોએ બાંધ્યાં હતાં; આ લોકના કોઈ માનુષી હાથે એ સિદ્ધ થઈ શકે નહિ. ફા-હ્યાને તેનાં શિલામય દીવાલો તથા દરવાજા તેમ જ ભવ્ય કોતરકામ અને બારીક જડાવકામની પ્રશંસા કરી છે. આ પરથી માલૂમ પડે છે કે અશોકે અગાઉની લાકડાની સામગ્રીને બદલે એમાં પથ્થરની સામગ્રી વપરાવી તેને સુંદર શિલ્પકૃતિઓથી અલંકૃત કરાવ્યો હશે. ફા-હ્યાન તથા યુઅન શવાંગે પાટલિપુત્ર નગરમાં અશોક સ્તંભ પણ જોયેલો.*
રાજધાની અને રાજમહેલને લગતી આ અનુશ્રુતિને પુરાવસ્તુકીય ઉત્પનન દ્વારા કેટલુંક સમર્થન મળ્યું છે. એમાં નગરકોટના પાયામાં બાર-તેર ફૂટ લાંબા આડા પાટડાઓ પર ઊભા સ્તંભ સાલવવામાં આવ્યા છે. ૧૫-૧૫ ફૂટના અંતરે ઊભા કરેલા ૧૫-૧૫ શિલાખંની ૧૫-૧૫ હરોળવાળા સભાગૃહના અવશેષ મળ્યા છે. આ સ્તંભ લગભગ ૨૦ ફટ ઊંચા હતા ને બેસણીમાં એનો વ્યાસ ૩ ફટ હતો. એને ફરતી ઊંચી ઇંટેરી દીવાલ હતી ને એને ત્રણ મજલા હતા. તંભની શિરાવટીમાં મોટી શિલ્પકૃતિઓ કોતરી હતી ને એના ગેળ મધ્ય ભાગ પર સારી પૉલિશ કરેલી હતી. ઈરાનના પ્રાચીન પાટનગર પાઁ પૉલિસમાં આવા જ પ્રાસાદના પાયા મોજૂદ છે. વળી ૧૭ ફટ ઊંડે લાકડાનું ભંયતળિયું નીકળ્યું છે, જેના પરના સ્તંભ સમય જતાં
1-2. Mookerji, op. cit., pp. 94 f. ૩. Ibid, pp. 95 f. ૪. Ibid, p. 96, n. 1.
For Private And Personal Use Only
