________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૪
અશોક અને એના અભિલેખા
મગધ અને કર્ણસુવર્ણના સમાવેશ ભારતના પ્રાચ્ય (પૂર્વ) દેશમાં થતા. એની પશ્ચિમે મધ્ય દેશ આવેલા હતા. એમાં કુરુ-પંચાલ, કાશી-કોશલ, મત્સ્ય વગેરે પ્રદેશના સમાવેશ થતા. આ દેશના વિસ્તાર ઉત્તરમાં કાલસીના શૈલલેખા અને લૌરિયા નંદનગઢ તથા રામપુરવાના સ્તંભલેખાથી દક્ષિણમાં સહસરામ, અહરૌરા અને રૂપનાથના શૈલલેખાથી ને પશ્ચિમમાં મેરઠ અને ટોપરાના સ્તંભલેખાથી તેમ જ બૈરાટ અને ગુજરાના શૈલલેખાથી સૂચિત થાય છે. સારનાથ અને કૌશાંબીનો સમાવેશ એની અંદર થા. કૌશાંબી વત્સદેશની અને બૈરાટ ( વિરાનટગર) મત્સ્ય દેશની પાટનગરી હતી.૧
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પશ્ચિમ દેશમાં સુરાષ્ટ્ર અને કોંકણના સમાવેશ થતા. આ સમસ્ત વિભાગના મુખ્ય પ્રદેશ અવન્તિ હતા, જેની પાટનગરી ઉજ્જિયની (ઉજજન) હતી. વિદિશા (જેની નજીકમાં સાંચી આવેલ છે) આકર(પૂર્વ માલવ)ની પાટનગરી હતી.
મધ્ય દેશ અને પ્રાચ્ય દેશની દક્ષિણે વિધ્ન દેશ ગણાતો. રૂપનાથ, અહરૌરા અને સહસરામના શૈલલેખા એની ઉત્તર સીમા સૂચવે છે, જ્યારે સાંચીનો સ્તંભલેખ એની પશ્ચિમ સીમા દર્શાવે છે. દક્ષિણે એ નર્મદા અને મહા નહી સુધી વિસ્તૃત હતા.૩
દક્ષિણ દેશમાં કલિંગ અને અન્ધ-પુલિન્દના સમાવેશ થતા. એ સમસ્ત વિભાગનું વડું મથક સુવર્ણગિરિ હતું.Y
વિધ્ધદેશમાં તથા અન્ય પ્રદેશમાં અટવિ ( જંગલ) પ્રદેશ આવેલા હતા.
અશાકના અભિલેખા મુખ્યત: રાષ્ટ્રવ્યાપી પ્રવૃત્તિઓને લગતા હાઈ ને એમાં પ્રાદેશિક કે સ્થાનિક બાબતા ભાગ્યે જ આવતી હાઈ, એમાં એના રાજ્યની અંદરના પ્રદેશા કે વહીવટી વિભાગાના જૂજ ઉલ્લેખ જ આવે છે.
રાજતંત્ર-મૌર્યકાલીન રાજ્યતંત્ર તથા વહીવટ વિશે કૌટિલ્યના ‘અર્થશાસ્ત્ર '. માંથી તથા ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના દરબારમાં રહેલા સીરિયાના ગ્રીક એલચી મેગસ્થનીના લુપ્ત ગ્રંથનાં ઉપલબ્ધ અવતરામાંથી જે માહિતી મળે છે, તેના સંદર્ભમાં અશાકના અભિલેખામાં આવતા એને લગતા કેટલાક પ્રાસંગિક ઉલ્લેખ ઠીક ઠીક ઉપયોગી નીવડે છે.
૧-૫ Barua, op. cit,, Chapter Ill.
For Private And Personal Use Only
.
