Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ FE FES phrI ha zrI umAsvAtiMjI viracitaM zrI talvArthAdhigama * subodhikA TIkA tathA hindI vivecanAmRta karttA. AcArya zrI vijaya suzIla sUri : Casa 04
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana -jhalaka janma- vi.saM. 1973, bhAdrapada zuklA dvAdazI, cANasmA (uttara gujarAta) 28-9-17 dIkSA- vi.saM. 1988, kArtika (mRgazIrSa) kRSNA 2, udayapura (rAja. mevAr3a) 27-11-31 gaNi padavI- vi.saM. 2007, kArtika (mRgazIrSa) kRSNA 6, verAvala (gujarAta) 1-12-50 paMnyAsa padavI- vi.saM. 2007, vaizAkha zuklA 3 (akSaya tRtIyA) ahamadAbAda (gujarAta) 9-5-51 upAdhyAya pava- vi.saM. 2021, mAgha zuklA 3, muMDArA (rAjasthAna) 4-2-65 AcArya pada- vi.saM. 2021, mAgha zuklA 5 (vasaMta paMcamI) muMDArA 6-2-65 pUjyapAda zrI pa. pU. sUricakracakravartI AcAryadeva zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma.sA. ke paTTAlaMkAra sAhitya-samrAT AcAryapravara zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI ma.sA ke paTTavibhUSaNa kavidivAkara AcAryavarya zrImad vijaya dakSasUrIzvarajI ma.sA. ke paTTadhara haiM jo parama tapasvI mahAkavi tathA lokanAyaka haiM aura jagat-kalyANa ke lie satata jAgarUka haiN| Apa bhagavAn mahAvIra ke ahiMsAmRta ko pilAne hetu 60 varSoM se ghara-ghara, nagara-nagara aura grAma grAma paidala vihAra kara rahe haiN| ApakI saumyatA kI upamA amRta-nirjhara se dI jAtI hai| zItalatA ke to mAnoM Apa hima sarovara haiM aura virATatA kI tulanA himagiri se denA upayukta hogaa| Apane rAjasthAna kI marubhUmi ko jJAna gaMgA se pravAhita karane hetu ise hI apanI karmabhUmi banAyA (zeSa antima phlaipa para)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM zrInemi-lAvaNya-dakSa-suzIla granthamAlAratna 81 vA // pUrvadhara-paramarSi-suprasiddha zrIumAsvAtivAcaka-pravareNa viracitam OM zrItattvArthAdhigamasUtram // [ prathamo'dhyAyaH ] - tasyopari - zAsanasamrAT-sUricakracakravatti-tapogacchAdhipati-mahAprabhAvazAli-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkArasAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna-paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara-zAstravizArada - kavidivAkaravyAkaraNaratna-paramapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM suprasiddhapaTTadharazAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNetipadasamalaGkRtena prAcAryazrImadvijayasuzIlasUriNA - viracitA - 'subodhikA TokA' evaM tasya sarala hindIbhASAyAM 'vivecanaM'. * prakAzaka * zrI suzIla sAhitya-prakAzana samiti C/0 saMghavI zrI guNadayAlacanda bhaNDArI rAikA bAga, mu. jodhapura (rAjasthAna) wwww
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ KHAMMARNINM MMMMMM * sampAdakaH * satprerakaH * jainadharmadivAkara-zAsanaratna-tIrthaprabhAvaka pUjyavAcakazrIvinodavijayajIgaNivaryaH rAjasthAnadIpaka-marudharadezoddhAraka tathA paramapUjya AcAryadeva pUjyapaMnyAsazrIjinottamazrImadvijayasuzIlasUriH vijyjii-gnnivryH| ___ zrIvIra saM. 2518 pratiyA~ 1000 vikrama saM. 2048 prathamAvRttiH nemi saM. 43 mUlyam-25) rUpyakANi OM dravyasahAyaka: ) aSTottarazatagranthasarjaka-paJcaprasthAnamayasUrimantrasamArAdhaka-ekazataikajinamandirapratiSThAkaraka - paramapUjyAcAryadeva - zrImadvijayasuzIlasUrIzvarANAM sadupadezAt * dravyasahAyakaH karamAvAsa (dharmAvAsa) zrIzvetAmbarajainasaMghaH [rAjasthAna Fa Jiu Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo :Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo * ' prApti-sthAnam ) prAcAryazrI suzIlasUri jainajJAnamandira zAntinagara, sirohI (rAjasthAna) [ 2 ] zrI neminAtha jaina zvetAmbara tIrtha ambAjInagara, phAlanA (rAjasthAna) zrI karamAvAsa jainasaMgha per3hI, karamAvAsa, (rAjasthAna) * mudraka * . 21435 tAja prinTarsa, jodhapura (rAjasthAna) XNXX ra 21853
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ + samarpaNa vizvavandha-vizvavibhu-caramatIrthaMkara zramaNabhagavAna mahAvIra paramAtmA ke vidyamAna jainazAsana meM tathA unhIM ke paMcama gaNadhara-zrutakevalI zrIsudharmAsvAmIjI kI suvihita paTTaparamparA ke 74 veM pATe Aye hue zAsanasamrATasUricakracakravatti - tapogacchAdhipati-bhAratIyabhavyavibhUti-mahAnprabhAvazAli - akhaNDabrahmatejomUrti-cirantanayugapradhAnakalpa - vacanasiddhamahApuruSa-zrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatIrthoddhAraka - zrIvalabhIpuranarezAdyanekanRpatipratibodhaka - prAtaHsmaraNIya-paramopakArI-paramagurudeva-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarajI ma. zrI ko tathA 75 veM pATe Aye hue unhIM ke divyapaTTAlaMkArasAhityasamrAT - vyAkaraNavAcaspati - zAstravizArada - kaviratna-sAdhikasaptalakSa zlokapramANanUtana-saMskRtasAhityasarjaka - paramazAsanaprabhAvaka - nirupamavyAkhyAnAmRtavarSI - bAlabrahmacArI - paramopakArI - pragurudeva - paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarajI ma. zrI ko evaM unhIM ke 76 veM pATe Aye hue unhIM ke pradhAnapaTTadhara-dharmaprabhAvaka-zAstravizArada - kavidivAkara - vyAkaraNaratnaparamapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrIzvarajI guru mahArAjazrI ko kRtajJabhAva se yaha 'anupama grantha' savinaya....sAdara....sabahumAna samarpita AMAVALARITALIKA -prAcAryavijayasuzIlasUri rwaldwldwidhwaldwaldiowaldiwalMINS
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prakAzakIya nivedana OM pUrvadhara maharSi paramapUjya vAcakapravara zrIumAsvAtijI mahArAja eka mahAn saMgrAhaka tarIke suprasiddha the| inake sambandha meM kalikAlasarvajJa zrI hemacandra sUrIzvarajI mahArAjazrI ne bhI apane 'zrIsiddhahemazabdAnuzAsana' nAmaka vyAkaraNa grantha meM utkRSTe'nUpena // 2 / 1 / 36 isa sUtra kI vRtti meM 'upomAsvAti saGgrahItAraH' isa taraha udAharaNa rakhakara sarvotkRSTa saMgrAhaka tarIke kahe haiN| aise sarvotkRSTa saMgrAhaka pUjya vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja viracita yaha 'zrItattvArthAdhigamasUtra' yAnI 'zrItattvArthAdhigamazAstra' sundara grantha hai| yaha eka hI grantha sAMgopAMga zrIarhaddarzana-jainadarzana ke jIvAdi tattvoM kA jJAna karAne meM ati samartha hai| isa mahAn grantha para bhASya, vRtti-TIkA tathA vivaraNAdi vizeSa pramANa meM upalabdha hai tathA vividha bhASAoM meM isa para vipula sAhitya racA gayA hai; jo mudrita aura amudrita bhI hai| 108 granthoM ke sarjaka samartha vidvAn paramapUjya AcAryadeva zrImadvijayasuzIlasUrIzvarajI ma. zrI ne bhI isa tattvArthAdhigamasUtra para prakAzita hue saMskRta-prAkRta-hindIgujarAtI Adi granthoM kA avalokana kara aura unhIM kA pAlambana lekara sarala saMskRta bhASA meM saMkSipta subodhikA TIkA racI hai tathA sarala hindI bhASA meM arthayukta vivecanAmRta atIva sundara likhA hai| taduparAnta 'sambandhakArikA' kI saMskRta TIkA, hindI saralArtha aura hindI padyAnuvAda bhI kiyA hai| isa grantha ke sarjaka pUjya vAcakapravara zrI umAsvAti ma. kA saMkSipta jIvana-paricaya bhI apane 'prAkkathana' meM likhA hai / yaha saba prakAzita karate hue hameM atiprAnaMda kA anubhava ho rahA hai / pUjyapAda AcArya ma. zrI ko isa grantha kI subodhikA TIkA, vivecanAmRta tathA saralArtha banAne kI sat preraNA karane vAle unhIM ke paTTadhara-ziSyaratna pUjya upAdhyAya zrI vinoda vijaya jI gaNivarya ma. tathA pUjya paMnyAsazrI jinottama vijaya jI gariNavarya ma. haiN|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) isa grantha kA sundara 'prAstAvikam' paM. hIrAlAla jI zAstrI, ema. e. saMskRta vyAkhyAtA, jAlora ne likhA hai, etadartha hama Apake bahuta AbhArI haiM / harajI nivAsI paNDita govindarAma jI vyAsa ke bhI hama prAbhArI haiM, jinhoMne saMskRta bhASA meM prastuta grantha kA sundara purovacaH likhA hai / hameM isa grantha ko zIghra prakAzita karane kI sat preraNA dene vAle bhI upAdhyAya jI ma. aura paMnyAsajI ma. haiM / grantha ke svaccha, zuddha evaM nirdoSa prakAzana kA kArya DaoN. cetanaprakAzajI pATanI kI dekha-rekha meM sampanna huA hai / paramapUjyapAda prAcArya ma. sA. kI AjJAnusAra hamAre presa sambandhI prakAzana kArya meM sahakAra dene vAle jodhapura nivAsI zrI sukhapAlacanda jI bhaMDArI, saMghavI zrI guNadayAlacanda jI bhaMDArI, zrI maMgalacanda jI goliyA, zrI motIlAla jI pArekha tathA zrI prakAzacanda jI haiM / ina sabhI kA hama hArdika AbhAra mAnate haiM / yaha grantha caturvidha saMgha ke sabhI tattvAnurAgI mahAnubhAvoM ke lie tathA jainadharma meM ruci rakhane vAle anya tattvapremiyoM ke lie bhI ati upayogI siddha hogA, isI AzA ke sAtha yaha grantha svAdhyAyArtha Apake hAthoM meM prastuta hai /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam / saMsAro'yaM janmamaraNasvarUpa-saMsaraNabhavAntarabhramaNAyAH vindhyATavIva ghanatamisrAvRttAdarzanatatvA bhrmnnaattvii| karmaklezakardamAnuviddhe'smin jagatIcchanti sarve karmaklezakardamaiH pAraM mokSAyAhanizam gantum / kathaM nivRttiH dukhaiH ? kathaM pravRttiH sukheSu ca ? jijJAsayAnayA tattvadarzinaH mathnanti darzanAgamasAgaraM tattvAmRtaprAptaye trivissttprivaatr| zrIjainazvetAmbara-digambarasampradAye zrImadumAsvAtirapi ajAyata mahAn vAcakapravaraH yena tattvacintane kRtvA bhagIrathazramaJcAviSkRtamamRtaM, bhavyadevAnAM kRte mokssaayaatr| umAsvAtistattvArthAdhigama-sUtrANAM racayitAsIt / yo hi vAcakamukhyazivazrInAM praziSyaH ziSyazca ghossnndishrmnnsy| evaJca vAcanApekSayA ziSyo babhUva mUlanAmakavAcakAcAryANAm / mUlanAmakavAcakAcAryaH mahAvAcakazramaNazrImuNDapAdasya ziSyaH AsIt / nyagrodhikAnagaramapi dhanyaM babhUva vAcakazrIumAsvAteH jnmnaa| svagatiH nAmnaH pitApi umAsvAtiH sadRzaM putraratnaM prApya svpuurvpunnyphlmvaapeh| dhanyA jAtA vAtsIjananI / umAsvAtiH svajanmanA'laMcakAra kaubhISaNI gotram nAgaravAcakazAkhAJca / sthAne-sthAne viharato'yaM mahApuruSaH kRtagurukramAgatAgamAbhyAsaH kusumapuranagare racayAmAsa grantho'yaM tattvArthAdhigamabhASyaH / grantho'yaM racitavAn svAntasukhAya prANimokSAya kalyANAya ca / tena mahAbhAgena tattvArthAdhigamasUtreSu spaSTIkRtaM yajjIvAH samyagdarzanajJAnacAritrapUrvakaM vairAgyaM yAvannavAdhigacchanti saMsArazarIrabhogAbhyAM tAvanmokSasiddhiH durlabhAH / samyagdarzanAbhAve jJAnavairAgye'pi duSprApye / jIvAnAM jagati klezAH karmodayapratiphalAni jAyante / jIvAnAM kRtsnaM janma jagati karmaklezairanuviddhaH / bhaveccAnubandhaparaMpareti tattvArthAdhigame vizleSitamasti / karmaklezAbhyAmaparAmRSTAvasthA eva satsvarUpaM sukhasya / pAtaJjalayogadarzane'pi "klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSaH vizeSaH IzvaraH" jainadarzane tu idamapyekAntikam yat pAtaJjalinA puruSajIvaM jJAnasvarUpaM vA sukhasvarUpaM naivAmanyata / kintu jainadarzane tu jIvaH jJAnasvarUpazca sukhasvarUpazcApi klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTAvasthAyAH dhArako vidyte| nirdoSametadeva satyamupAdeyaJca /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7) tattvArthAdhigame dazAdhyAyAH santi yeSu vizadIkRtaM vyAkhyAtaJca jainatattvadarzanam / tattvArthAdhigamasya prathamAdhyAyasya saMskRta hindI bhAsAyA vyAkhyAyito'yaM granthaH vidvamUrdhanyAcAryaH zrIvijaya suzIlasUrIzvara mahodayaiH zratIvopAdeyatvaM dhAryate / jainadarzanasAhitye zatAdhikagranthAnAM racayitA zrImadvijayasuzIla sUrIzvaraH darzanazAstrANAM pratIvamedhAvI vidvAn vartate / - urvarIkriyate'nena bhavamarudharA'khilamaNDalam / jinazAsanaJca svatapateja - vyAkhyAnalekhana - pIyUSadhArA jImUtamiva zrImadvijayasuzIlasUrIzvareNa prathame'dhyAye mokSapuruSArthasiddhaye nirdoSapravRttizca tasyA jaghanyamadhyamottarasvarUpaM vizadIkRtamasti -- ( 9 ) devapUjanasyAvazyakatA tasya phalasiddhiH / ( 2 ) samyagdarzanasya svarUpaM tathA tattvAnAM vyavahAralakSaNAni / (3) pramANanayasvarUpasya varNanam / ( 4 ) jinavacanazrotRRNAM vyAkhyAtRNAJca phalaprAptiH / (5) graMthavyAkhyAnaprotsAhanam / (6) zreyamArgasyopadeza: saralasubodhaTIkayA vivakSitaH / asya graMthasya TIkA prAcAryapravareNa samayAnukUla - manovaijJAnika - vizleSaraNena mahatI prabhAvotpAdakA kRtA / prAcAryadevena tattvArthAdhigamasUtrasadRzaH kliSTa viSayo'pi saralarItyA prabodhitaH / janasAmAnyabuddhirapi janaH tattvaviSayaM zrAtmasAtkartuM zaknoti / asmin bhautikayuge sarve'pi bhautikaiSaNAgrastA mithyAsukhatRSNAyAM vyAkulAH mRgo jalamiva bhramanti AtmazAntaye / AtmazAntistu bhautika sukheSu asambhavA / bhavAmbhodhipotarivAyaM granthaH mokSamArgasya pAtheyamiva sarveSAM tattvadarzanasya ruci pravardhayati / AtmazAntistu tattvadarzanAdhyayanenaiva vartate na tu bhautikazikSayA / etAdRzI sAMsArikIvibhISikAyAM prAcAryamahodayasyAyaM granthaH saMjIvanIvopayogitvaM dhAryate saMsAriNAm / jJAnajijJAsunAM kRte grantho'yaM zAzvatasukhasya puNyapaddhatiriva mokSamArga prazastikaroti / _suit prathamo'dhyAyaH pAThakAH svajIvanaM jJAnadarzanacAritramayaM kRtvA'nubhaviSyanti pUrvazAntimiti zubham / phAlguna zukla pUrNimA budhavAra, 18-3-1662 jAlora (rAjasthAna ) - paM. hIrAlAla zAstrI, ema. e. vyAkhyAtA saMskRta
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ / puro-vacaH / bhAratIya - vAGmayatA, nikhilAgama - pArAvAra - nisarga-niSNAta-punItAnAM jJeyamaharSINAM vidyAvibhUti-vibhava-vizeSajJAnAM sUtrakArANAM mahatI sampadAmayI-sAragarbhitAprazastirvarIvartate / bhAratIya vAGmayatA tapaHpUta - maharSINAM vidyA - vibhUtiH zrI: suvarIvartate / svAdhyAyaniSNAta-nipuNAnAM sannidhiH asti / kAle-kAle'smin vAGmaye sUtrakArAH samabhavan / ye sUtrakAratvena vAGmayasevAM kurvantaH svayaM kRtajJAH sujaataaH| sUtrayugasya zubhArambho vaidikavAGmayeSu, zramaNavAGmayeSu, bauddhavAGmayeSu pariSkRtazcavartate / nirgranthanigamAgamavid vAcakavareNyaH zrIumAsvAtiH svanAmadhanyaH sUtrakAratvena saMprasiddhaH samabhUt / pATalIputrapRthivyAM zrAmaNyabhAvena svayaM samalaMkRtavAn / tatraiva "tattvArthasUtra" racitavAn / sUtrametat zrAmaNyaparibhASAM pariSkatuM paryAptam / prasya sUtrasya nirgranthamahAbhAgaiH zlAghanIyA zlAghA prstutaa| yadyapi sUtrakAraH svayaM zvetAmbaratvena paricayaM svopajJabhASye dattavAn / zvetAmbara-nirgranthanigamAgamAmnAye devavANyAM sUtrakAratvena sarvaprathama saMbabhUva vAcakAgraNIH pramukhaH zrI umAsvAti mahAbhAgaH / ayameva mahAbhAgaH zroumAsvAtiH prAyaH digambaraparamparAyAM zrIkundakundamahAzayasya ziSyatvena zrIumAsvAmItyAkhyayA pracalitaH asyaiva mahAviduSaH "zrItattvArthasUtra" sarvaprazastipAtraM vartate / "tattvArthasUtrasya" AdyaH sarvArthasiddhiTIkAkAraH zrIpUjyapAdadevanandI mahAmatiH saMjAtaH / tadanantaraM tattvArthasya tAratamyadarzI zrIakalaMkaH prameyavidyAvilakSaNaH digambarazramaNazAkhAsu rAjavAtikakAratvena saMprasiddhaH sudhIH pratiSThitaH / dazamyAM zatAbdyAM vidyAcaNaH zrIvidyAnandI zlokavAtikakAratvena "tattvArthasUtrasya" vyAkhyAtA jAtaH / anenaiva mahAzayena mahAmImAMsakasya zrIkumArilamahAbhAgasya vaiduSyaM Ahad-vidyAvimarzadArzanika-tulAsu tolitam / 'punaH zrutasAgarAkhyaH nirvasananirgranthaH prajJApuruSaH zrItattvArthasUtrasya vRttikAraH samayazreNyAM jAtaH / itthaM digambaravRndeSu vibudhasena-yogIndra-lakSmIdeva-yogadevAbhayanandi - pramukhAH sudhayaH zrItattvArthasUtrasya talaspazinaH saMjAtAH /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) zvetAmbara - vAGmaye tattvArthasUtramanusRtya vividhAsTIkAH vidyante / asyaiva sUtrasyopari mahAmAnya-zrIumAsvAtimahAzayasya svopajJaM bhASyaM vartate / tasmin bhASyagraMthe AtmaparicayaM pradattavAn svayaMzrIvAcakavareNyaH / vAcakamukhyasya zivazriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghoSanandikSamaNasyaikAdazAGgavidaH / / 1 // vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAda - ziSyasya / ziSyeNa vAcakAcArya - mUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 // nyagrodhikA - prasUtena viharatA puravare kusumanAmni / kaubhISaNinA svAtitanayena vAtsI - sutenAya'm / / 3 / / arhadvacanaM samyaggurukrameNAgataM samupadhArya / duHkhAtaM ca durAgama - vihatamatiM lokamavalokya / / 4 / / idamuccairnAgara - vAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram / / 5 / / yastattvAdhigamAkhyaM jJAsyati ca kariSyate ca tathoktam / so'vyAbAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa paramArtham / / 6 / / zrItattvArthakAraH sutazcAsIt vaatsiimaatuH| svAtijanakasya putrazca / uccanAgarIya zAkhAyAH zramaNaH nyagrodhikAyAM samutpannaH / gotreNa kaubhISaNizcAsIt / pATalIputranagare racitavAn sUtramimaM / zrAmaNyavratadAtA ghoSanandI, prajJApAradarzI zrutazAstre-ekAdazAGgavidAsIt / vidyAdAtR NAM guruvarANAM vAcakavizeSAnAM mUlazivazrImuNDapAdapramukhAnAM zlAghanIyA paramparA vidyte| purAtanakAle vidyAvaMzasya sauSThavaM samIcInaM dRshyte| tattvArthakAraH zrIumAsvAti vidyAvaMzaviziSTavijJapuruSaH pratibhAti / tattvArthasya TokAkAraH "zrI siddhasenagaNi" "gandhahastI" ityAkhyayA prasiddhimalabhat / ayameva siddhasenagaNi mallavArinaH nayacakragranthasya TIkAkArasya zrIsiddhasUrasyAnvaye'bhUt / ___ aparazca TIkAkAraH zrIyAkinIsUnuH zrIharibhadra-mahAbhAgaH, ayameva haribhadrasUriH tattvArthasya laghuvRttiTIkAM pUrNAM na cakAra / yazobhadreNa pUrNA kRtaa| upAMgaTIkAkAreNa zrImalayagiriNA "prajJApanA"vRttau coktam-taccAprAptakAritvaM tattvArthaTIkAdau savistareNa prasAdhitamiti tato'vadhAraNIyaM / /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ samprati malayagirimahAzayasya TIkA na smuplbhyte| mahAmahopAdhyAyena zrIyazovijayavAcakena tattvArtha - bhASyasya TokA racitAsIt / sA TokApi skhalitA vartate / tattvArthasya racanAzailI ramyA hRdayaMgamA ca, asyaiva granthasya saumyasvarUpegA tapasvinA zrIsuzIlasUrimahAbhAgena TIkA navInA rcitaa| ayameva sUrimahodayaH svAdhyAyaniSThaH sujJaH sarvathA tapasi jJAne ca nitarAM nimagnaH vartate / sUripuMgavAnAM zrutazAstrIyAM bhakti puraskRtya mayA kimapi likhitamasti / nitarAM zAstrarasasnAtaniSNAtAH bhUtvA bhUyobhUyaH svAdhyAyasamutkarSa samunnataM katu lekhanI ca lokottarahitaiSiNIM vidadhAtu vidhijJAH sUrivarAH sutarAM bhUyAsuH / prAtmalekhanAcAtmalekhinI svAtmahastagatA suzobhate sarvathA sarveSAM / idaM tattvArthasUtraM zrutasiddhAntaniSpannaM, saMsArakSayakAraNaM, mumukSaNAM cAtmapathapAtheyaM sadArhatpAdapIyUSaM jJAnadarzanacAritralAlite svAdhyAya-tapaH-samAdhivibhUSitaM, prameyaprakAzapujaM purAtanIpAvanI-devavANI-dundubhirUpaM, zabdabrahmapAMcajanyaM, gurusevAsamupalabdhasauSThavatanyaM, yaH kazcit, samucitAM zramaNasaMskRti jJAtukAmaH saH zuddhacetasA ca sumedhayA satataM paThet-pAThayet cainaM sUtraM / sUtrametat zAstrajJaniSThAnAM niyAmaka, nirgranthasiddhAntasArakalitaM nigamAgamanyAyanirmathitam / vidyAviveka-zaurya-dhairya-dhanam / nityaM sevyaM dhyeyaM parizIlanIyaM c| ajasramabhyAsamupeyuSA vidyAvatA sUtrakAreNa prAtmanaH smRtipaTalAt paTIyAMsaM zikSAsaMskArasamabhirUDhaM gotragauravaM na tykt| yadyapi jAtikulavittamadarahitaM zrAmaNyaM sviikRtN| sUtrakArasya mahatI sUkSmekSikA vartate-yathA-"niHzalyo vratI" yA vratatvavRttitA sA niHzalyatAyuktA syAt / yasya zalyatvaM chinnaM tasya zrAmaNyaM saMsiddhaM / itthamanekaiH sUtraH svAtmanaH sudhItvaM sAdhitaM khyApitaM ca / iti nivedayati mahAzivarAtri : 2 mArca, 1962 harajI zrIvidyAsAdhakaH paM. govindarAmaH vyAsaH harajI-vAstavyaH
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmmmmmmmmmmm / RNa svI kA ra lnomromsomon [ 1 ] jagat meM jinakA anupama puNyaprabhAvasAmrAjya sadA vijayavanta pravartta rahA hai aise jainazAsana ke samrAT paramopakArI prAtaHsmaraNIya paramagurudeva paramapUjya AcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. kA maiM parama AbhArI hU~ jinakI pAvana nizrA meM vi. saM. 1988 mahA suda paMcamI (vasanta paJcamI) ke dina gujarAta ke zrI serIsA tIrtha meM merI upasthApanA yAnI bar3I dIkSA mahotsava pUrvaka huI thii| tathA jinhoMne saMyama ke pavitra patha meM pratidina merI AtmA ko jJAna-dhyAnAdika meM aura AdhyAtmika pragati-pravRtti meM Age bddh'aayaa| Aja bhI mere jIvana ke pratyeka kArya meM adRzya rUpa meM unhIM kI asIma kRpA kAma kara rahI hai aura mujha para sadA zubhAziSa barasA rahI hai| [ 2 ] paramapUjya zAsanasamrAT ke divyapaTTAlaGkAra-sAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspatizAstravizArada-kaviratna-sAdhikasaptalakSazlokapramANanUtanasaMskRtasAhityasarjaka-paramazAsanaprabhAvaka-paramopakArI-pragurudeva-paramapUjyAcAryapravara zrImad vijaya lAvaNya sUrIzvarajI ma.sA. kA maiM cira RNI hU~ jinakI zubhanizrA meM vi. saM. 1688 kAttika (magasara) bada dvitIyA ke dina mevAr3a ke zrI udayapura nagara meM merI bhAgavatI-dIkSA huI thii| tathA vi.saM. 2007 kAttika (magasara) vada 6 ke dina gujarAta-saurASTra ke zrI verAvala nagara meM mahAmahotsavapUrvaka garigapadavI pU. munipravara zrI dakSavijayajI guru mahArAja ke sAtha mero bho huI thii| vi. saM. 2007 vaizAkha suda 3 (akSayatRtIyA) ke dina rAjanagaraahamadAbAda meM paramapUjya zAsanasamrAT samudAya ke (1) pa. pU. A. zrImad vijaya darzanasUrIzvarajI ma. sA. (2) pa. pU. A. zrImad vijaya udayasUrIzvarajI ma. sA. (3) pa. pU. prA. zrImad vijaya nandanasUrIzvarajI ma. sA.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) pa. pU. A. zrImad vijaya vijJAnasUrIzvarajI ma. sA. (5) pa. pU. A. zrImad vijaya padmasUrIzvarajI ma. sA. (6) pa. pU. prA. zrImad vijaya amRtasUrIzvarajI ma. sA. (7) pa. pU. prA. zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI ma. sA. (8) pa. pU. A. zrImad vijaya kastUrasUrIzvarajI ma. sA. uparyukta ATha prAcArya-bhagavantoM ke sAnnidhya meM bhavya samAroha meM 15 gaNivaroM ko paMnyAsa pada pradAna kiyA gayA thaa| unameM gaNivarya zrI dakSavijayajI mahArAja bhI the aura maiM bhI sammilita thaa| mere saMyamI jIvana kI naukA ke sukAnI aise paramopakArI paramapUjya pragurudeva prAcAryapravara zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI ma. sA. ne mujhe 45 AgamoM ke yogodvahana vidhipUrvaka karAye, vyAkaraNa-nyAya-sAhitya-AgamazAstrAdika kA adhyayana karAyA, vi. saM. 1988 sAla se lagAkara vi. saM 2020 phAgaNa (caitra) vada 6 ke dina (khimAr3A gA~va meM paNDitamaraNe samAdhipUrvaka kAladharma pAkara svarga sidhAye vahA~) taka mujhe apane sAtha hI rakhA aura pratidina zAsanaprabhAvanA ke pratyeka pratiSThAdi zubha kAryoM meM protsAhana dekara Age bddh'aayaa| Aja bhI mere jIvana ke pratyeka kArya meM adRzyarUpeNa unhIM kI asIma kRpA kAma kara rahI hai aura mujha para sarvadA zubhAziSa barasA rahI hai / ) [3] pa. pU. sAhityasamrAT ke pradhAnapaTTadhara-dharmaprabhAvaka-zAstravizArada-kavidivAkaravyAkaraNaratna-syAdyantaratnAkarAdyanekagranthasarjaka-dezanAdakSa-vaDIlabandhu pUjyapAda prAcArya guru mahArAja zrImad vijaya dakSasUrIzvarajI ma. sA. kA maiM atyanta anugRhIta hU~ jinhoMne vi. saM. 2021 mahA suda tIja ke dina rAjasthAna-mAravAr3a ke muDArA gA~va meM 61 chor3a ke udyApanayukta mahAmahotsava meM mujhe upAdhyAya pada tathA mahA suda paMcamI (vasanta paJcamI) ke dina prAcArya pada pradAna kiyA aura sAtha meM zAstravizArada, sAhityaratna evaM kavibhUSaNa kI padavI se bhI samalaGkRta kiyaa| maiM ina sabhI mahAn vibhUtiyoM parama pUjya gurudevoM kA parama RNI hU~ aura inake anugraha kA AkAMkSI bhii| -prAcArya vijaya suzIlasUri
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana pUrvadhara - vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja * vandanA maharSiNam / jainAgama rahasya, pUrvadharaM vande'haM zrIumAsvAti, vAcakapravaraM zubham // 1 // anAdi aura anantakAlIna isa vizva meM jainazAsana sadA vijayavanta hai / vizvavandya vizvavibhu devAdhideva zramaNa bhagavAna mahAvIra paramAtmA ke varttamAnakAlIna jainazAsana meM paramazAsanaprabhAvaka aneka pUjya prAcArya bhagavanta Adi bhUtakAla meM hue haiM / una prAcArya bhagavantoM kI paramparA meM suprasiddha pUrvadhara maharSi vAcakapravara zrIumAsvAti mahArAja kA prativiziSTa sthAna hai / ApazrI saMskRta bhASA ke prakANDa paNDita the / jaina AgamazAstroM ke aura unake rahasya ke asAdhAraNa jJAtA the / paJcazata [500 ] granthoM ke anupama praNetA the, susaMyamI aura paMcamahAvratadhArI the evaM bahuzrutajJAnavanta tathA gItArtha mahApuruSa the 1 zrI jaina zvetAmbara aura digambara donoM ko sadA sammAnanIya, vandanIya evaM pUjanIya the aura Aja bhI donoM dvArA pUjanIya haiM / granthakarttA kA kAla : pUrvadhara maharSi vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ke samaya kA nirNaya nizcita nahIM hai, to bhI zrItattvArthasUtrabhASya kI prazasti ke pA~ca zlokoM meM jo varNana kiyA hai, vaha isa prakAra hai * bhASyagataprazastiH vAcakamukhyasya zivazriyaH, prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghoSanandi - kSamaNasyaikAdazAGgavidaH // 1 //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) vAcanayA ca mahAvAcaka-kSamaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcArya-mUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 // nyagrodhikAprasUtena, viharatA puravare kusumanAmni / kaubhISaNinA svAti-tanayena vAtsIsutenAya'm // 3 // arhadvacanaM samyagaguru-krameNAgataM samupadhArya / duHkhAtaM ca durAgama-vihatamati lokamavalokya // 4 // idamuccai garavAcakena, sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM, spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 // yastattvAdhigamAkhyaM, jJAsyati ca kariSyate ca tathoktam / / so'vyAbAdhasukhAkhyaM, prApsyatyacireNa paramArtham // 6 // artha-prakAzarUpa hai yaza jinakA arthAt jinakI kItti jagadvizruta hai, aise zivazrI nAmaka vAcaka mukhya ke praziSya aura gyAraha aGga ke jJAna ko jAnane vAle aise zrI ghoSanandi zramaNa ke ziSya tathA prasiddha hai kItti jinakI aura jo mahAvAcakakSamAzramaNa zrI muNDapAda ke ziSya the, una zrI mUlanAmaka vAcakAcArya ke vAcanA kI apekSA se ziSya, kaubhISaNI gotra meM utpanna hue aise svAti nAma ke pitA ke tathA vAtsI gotra vAlI aisI (umA nAma kI) mAtA ke putra, nyagrodhikA gA~va meM janma pAye hue, kusumapura (pATaliputra) nAma ke zreSTha nagara meM vicarate, uccanAgara zAkhA ke vAcaka zrI umAsvAti ne guruparamparA se mile hue uttama arhadvacanoM ko acchI taraha samajhakara aura yaha dekhakara ki yaha vizva-saMsAra mithyA AgamoM ke nimitta se naSTa-buddhi ho rahA hai, isaliye duHkhoM se pIr3ita banA huA hai, jIva-prANiyoM para anukampA-dayA karake isa Agama kI racanA kI hai aura isa zAstra ko 'tattvArthAdhigama' nAma se spaSTa kiyA hai / jo isa 'tattvArthAdhigama' ko jAnegA aura isameM jaisA kahA gayA hai, tadanusAra pravartana karegA, vaha zIghra hI avyAbAdha sukha rUpa paramArtha ko arthAt mokSa ko prApta karegA / / 1-6 // ukta prazasti ke anusAra yaha jAnA jAtA hai ki zivazrI vAcaka ke praziSya aura ghoSanandI zramaNa ke ziSya uccanAgarI zAkhA meM hue umAsvAti vAcaka ne 'tattvArthAdhigama' zAstra rcaa| ve vAcanAguru kI apekSA se kSamAzramaNa muNDapAda ke praziSya aura mUla nAmaka vAcakAcArya ke ziSya the| unakA janma nyagrodhikA meM huA thaa| vihAra karate-karate kusumapura (pATaliputra-paTanA) nAma ke nagara meM yaha
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) 'tattvArthAdhigama sUtra' nAmaka grantha rcaa| Apake pitA kA nAma svAti aura mAtA kA nAma umA thaa| zrI umAsvAti mahArAja kRta 'jambUdvIpasamAsaprakaraNa' ke vRttikAra zrI vijaya siMhasUrIzvarajI ma. ne apanI vRtti-TIkA ke Adi meM kahA hai ki umA mAtA aura svAti pitA ke sambandha se unakA 'umAsvAti' nAma rakhA gyaa| zrI pannavaNA sUtra kI vRtti meM kahA hai ki 'vAcakAH puurvvidH'| yAnI vAcaka kA artha pUrvadhara hai| isa viSaya meM 'jaina paramparA kA itihAsa bhAga 1 meM bhI kahA hai ki "zrI kalpasUtra ke ullekha se jAna sakate haiM ki AryadinnasUri ke mukhya ziSya AryazAnti zreNika se uccanAgarazAkhA nikalI hai| isa uccanAgara zAkhA meM pUrvajJAna ke dhAraka aura vikhyAta aise vAcanAcArya zivazrI hue the| unake ghoSanaMdI zramaNa nAma ke paTTadhara the, jo pUrvadhara nahIM the, kintu gyAraha aga ke jAnakAra the / paNDita umAsvAti ne ghoSanaMdI ke pAsa meM dokSA lekara gyAraha aMga kA adhyayana kiyA / unakI buddhi teja thii| ve pUrva kA jJAna par3ha sakeM aisI yogyatA vAle the| isalie unhoMne guruaAjJA se vAcanAcArya zrImUla, jo mahAvAcanAcArya zrImuNDapAda kSamAzramaNa ke paTTadhara the, unake pAsa jAkara pUrva kA jJAna prApta kiyaa| zrI tattvArthAdhigama sUtra ke bhASya meM umAsvAti mahArAja uccanAgarI zAkhA ke the, aisA ullekha hai| uccanAgarI zAkhA zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA ke pATe Aye hue Aryadinna ke ziSya Arya zAnti zreNika ke samaya meM nikalI hai / ataH aisA lagatA hai ki vAcakapravara zrI umAsvAtijI mahArAja vikrama kI pahalI se cauthI zatAbdI paryanta meM hue haiN| isa anumAna ke atirikta unakA nizcita samaya adyAvadhi upalabdha nahIM hai| zrItattvArthasUtra kI bhASyaprazasti meM prAgata uccanAgarI zAkhA ke ullekha se zrIumAsvAtijI kI guruparamparA zvetAmbarAcArya Arya zrI suhastisUrIzvarajI mahArAja kI paramparA meM siddha hotI hai| prabhAvaka AcAryoM kI paramparA meM vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja eka aisI viziSTa zreNI ke mahApuruSa the, jinako zvetAmbara aura digambara donoM samAna bhAva se sanmAna dete haiM aura apanI-apanI paramparA meM mAnane meM bhI gaurava kA anubhava karate haiN| zvetAmbara paramparA meM 'umAsvAti' nAma se hI prasiddhi hai tathA digambara paramparA meM 'umAsvAti aura 'umAsvAmI' ina donoM nAmoM se prasiddhi hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) vizeSatAe~ : jainatattvoM ke advitIya saMgrAhaka, pA~ca sau granthoM ke racayitA tathA zrItattvArthAdhigamasUtra grantha ke praNetA pUrvadhara maharSi vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja aise yuga meM janme jisa samaya jainazAsana meM saMskRtajJa, samartha, diggaja vidvAnoM kI AvazyakatA thI / unakA jIvana aneka vizeSatAoM se paripUrNa thA / unakA janma jainajAti - jainakula meM nahIM huA thA, kintu viprakula meM huA thA / vipra-brAhmaNa kula meM janma lene ke kAraNa prArambha se hI unheM saMskRta bhASA kA vizeSa jJAna thA / zrI jainaAgama-siddhAnta-zAstra kA pratinidhi rUpa mahAn grantha zrItattvArthAdhigamasUtra unake Agama sambandhI talasparzI jJAna ko pragaTa karatA hai / itanA hI nahIM, kintu bhAratIya SaTdarzanoM ke gambhIra jJAnAdhyayana kI sundara sUcanA detA hai / unake vAcaka pada ko dekhakara zrI jaina zvetAmbara paramparA unako pUrvavid arthAt pUrvI ke jJAtA rUpa meM sammAnita karatI rahI hai tathA digambara paramparA bhI unako zrutakevalI tulya sammAna de rahI hai| jaina sAhitya ke itihAsa meM Aja bhI jainatattvoM ke saMgrAhaka rUpa meM unakA nAma suvarNAkSaroM meM aGkita hai / kalikAlasarvajJa prAcArya bhagavanta zrImad vijaya hemacandrasUrIzvarajI ma. sA. ne apane 'zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsana' nAmaka mahA vyAkaraNa grantha meM "utkRSTe anUpena " sUtra meM "upomAsvAti saMgrahItAraH" kahakara advitIya aJjali samarpaNa kI hai tathA anya bahuzruta aura sarvamAnya samartha zrAcArya bhagavanta bhI umAsvAti AcArya ko vAcakamukhya athavA vAcaka zreSTha kaha kara svIkArate haiM / * zrI tattvArthAdhigamasUtra kI mahattA * jainAgamarahasyavettA pUrvadhara vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ne apane saMyamajIvana ke kAla meM paJcazata [500 ] granthoM kI anupama racanA kI hai / varttamAna kAla meM ina paJcazata [500] granthoM meM se zrItattvArthAdhigamasUtra, prazamaratiprakaraNa, jambUdvIpasamAsaprakaraNa, kSetrasamAsa, zrAvakaprajJapti tathA pUjAprakaraNa itane hI grantha upalabdha haiM / pUrvadhara - vAcakapravarazrI kI anamola grantharAzirUpa vizAla AkAzamaNDala meM candramA kI bhA~ti suzobhita aisA sarvazreSTha grantha yaha 'zrItattvArthAdhigamasUtra' hai / isakI mahattA isake nAma se hI suprasiddha hai / pUrvadhara - vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja jaina Agama siddhAntoM ke prakhara vidvAn aura prakANDa jJAtA the / inhoMne aneka zAstroM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) kA avagAhana karake jIvAjIvAdi tattvoM ko lokapriya banAne ke lie pratigahana aura gambhIra dRSTi se navanIta rUpa meM isakI prati sundara racanA kI hai / yaha zrItattvArthAdhigamasUtra saMskRta bhASA kA sUtra rUpa se racita sabase pahalA pratyuttama, sarvazreSTha, mahAn grantharatna hai / yaha grantha jJAnI puruSoM ko sAdhu-mahAtmAoM ko vidvadvarga ko aura mumukSu jIvoM ko nirmala AtmaprakAza ke lie darpaNa ke sadRza dedIpyamAna hai aura aharniza svAdhyAya karane lAyaka tathA manana karane yogya hai / pUrva ke mahApuruSoM ne isa tattvArthasUtra ko 'arhat pravacana saMgraha' rUpa meM bhI jAnA hai / grantha paricaya : yaha zrItattvArthAdhigamasUtra jainasAhitya kA saMskRta bhASA meM nibaddha prathama sUtragrantharatna hai / isameM dasa adhyAya haiM / dasa adhyAyoM kI kula sUtra saMkhyA 344 hai tathA isake mUla sUtra mAtra 225 zloka pramANa haiM / isameM mukhya ne dravyAnuyoga kI vicAraNA ke sAtha gaNitAnuyoga aura caraNakaraNAnuyoga kI bhI prati sundara vicAraNA kI gaI hai / isa grantharatna ke prArambha meM vAcaka zrI umAsvAti mahArAja viracita svopajJabhASyagata sambandhakArikA prastAvanA rUpa meM saMskRta bhASA ke padyamaya 31 zloka haiM, jo manana karane yogya haiN| pazcAt -- [1] pahale adhyAya meM - 35 sUtra haiM / zAstra kI pradhAnatA, samyagdarzana kA lakSaNa, samyaktva kI utpatti, tattvoM ke nAma, nikSepoM ke nAma, tattvoM kI vicAraNA karane ke dvArA jJAna kA svarUpa tathA sapta naya kA svarUpa Adi kA varNana kiyA gayA hai / [2] dUsare adhyAya meM - 52 sUtra haiM / isameM jIvoM ke lakSaNa, prapazamika Adi bhAvoM ke 53 bheda, jIva ke bheda, indriya, gati, zarIra, AyuSya ko sthiti ityAdi kA varNana kiyA hai / [3] tIsare adhyAya meM - 18 sUtra haiM / isameM sAta pRthviyoM, naraka ke jIvoM kI vedanA tathA prAyuSya, manuSya kSetra kA varNana, tiryaMca jIvoM ke bheda tathA sthiti Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai / [4] cauthe adhyAya meM - 53 sUtra haiM / isameM devaloka, devoM kI Rddhi aura unake jaghanyotkRSTa prAyuSya ityAdi kA varNana hai / [5] pA~caveM adhyAya meM - 44 sUtra haiM / isameM dharmAstikAyAdi ajIva tattva kA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) nirUpaNa hai tathA SaT dravya kA bhI varNana hai| padArthoM ke viSaya meM jainadarzana aura jainetara darzanoM kI mAnyatA bhinna svarUpa vAlI hai| naiyAyika 16 padArtha mAnate haiM, vaizeSika 6-7 padArtha mAnate haiM, bauddha cAra padArtha mAnate haiM, mImAMsaka 5 padArtha mAnate haiM tathA vedAntI eka advaitavAdI hai| jainadarzana ne chaha padArtha arthAt chaha dravya mAne haiM / unameM eka jIva dravya hai aura zeSa pA~ca ajIva dravya haiN| ina sabhI kA varNana isa pA~caveM adhyAya meM hai| [6] chaThe adhyAya meM-26 sUtra haiN| isameM prAsrava tattva ke kAraNoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| isakI utpatti yogoM kI pravRtti se hotI hai| yoga puNya aura pApa ke bandhaka hote haiN| isaliye puNya aura pApa ko pRthak na kahakara Asrava meM hI puNya-pApa kA samAveza kiyA gayA hai / [7] sAtaveM adhyAya meM-34 sUtra haiN| isameM dezavirati aura sarvavirati ke vratoM kA tathA unameM lagane vAle aticAroM kA varNana kiyA gayA hai / [8] AThaveM adhyAya meM-26 sUtra haiN| isameM mithyAtvAdi hetu se hote hue bandha tattva kA nirUpaNa hai| [6] nauveM adhyAya meM-46 sUtra haiN| isameM saMvara tattva tathA nirjarA tattva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| [10] dasaveM adhyAya meM-7 sUtra haiN| isameM mokSatattva kA varNana hai / upasaMhAra meM 32 zloka pramANa antima kArikA meM siddha bhagavanta ke svarUpa ityAdi kA sundara varNana kiyA hai| prAnte granthakAra ne bhASyagata prazasti 6 zloka meM dekara grantha kI samApti kI hai| * zrItattvArthasUtra para upalabdha anya grantha * zrItattvArthasUtra para vartamAna kAla meM labhya-mudrita aneka grantha vidyamAna haiM / (1) zrItattvArthasUtra para svayaM vAcaka zrI umAsvAti mahArAja kA 'zrItattvArthAdhigama bhASya' svopajJa racanA hai, jo 2200 zloka pramANa hai / (2) zrIsiddhasena gaNi mahArAja kRta bhASyAnusAriNI TIkA 18202 zloka pramANa kI hai| yaha sabase bar3I TIkA kahalAtI hai /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) (3) zrItattvArtha bhASya para 1444 granthoM ke praNetA AcArya zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja kRta laghu TIkA 11000 zloka pramANa kI hai| unhoMne yaha TIkA sAr3he pAMca (5 / / ) adhyAya taka kI hai| zeSa TIkA prAcArya zrI yazobhadrasUrijI ne pUrNa kI hai| (4) isa grantha para zrI cirantana nAma ke munirAja ne 'tattvArtha TippaNa' likhA hai| (5) isa grantha ke prathama adhyAya para nyAyavizArada nyAyAcArya mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja kRta bhASyatarkAnusAriNI 'TIkA' hai| (6) AgamoddhAraka zrI sAgarAnandasUrIzvarajI ma. zrI ne 'tattvArthakartRtvatanmata nirNaya' nAma kA grantha likhA hai| (7) bhASyatarkAnusAriNI TIkA para pU. zAsanasamrATa zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke pradhAna paTTadhara nyAyavAcaspati-zAstravizArada pU. AcAryapravara zrImad vijaya darzana sUrIzvarajI mahArAja ne zrItattvArthasUtra para ke vivaraNa ko samajhAne ke liye 'gUDhArthadIpikA' nAma kI vizada vRtti racI hai / siddhAntavAcaspati-nyAyavizArada pU. A. zrImad vijayodayasUrIzvarajI ma. sA. ne bhI vRtti racI hai| (8) pU. zAsanasamrAT zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke divya paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna-sAhityasamrAT pUjya AcAryavarya zrImad lAvaNyasUrIzvarajI mahArAja ne zrItattvArthAdhigamasUtra ke 'utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' (26), 'tadbhAvAvyayaM nityam' (30), 'arpitAnarpitasiddheH' (31) ina tIna sUtroM para 'tattvArtha trisUtrI prakAzikA' nAma kI vizada TIkA 4200 zloka pramANa racI hai / (6) sambandhakArikA aura antimakArikA para zrI siddhasena gaNi kRta TIkA hai| (10) sambandhakArikA para prAcArya zrI devaguptasUri kRta TIkA hai / (11) AcArya zrI malayagirisUri ma. ne bhI zrItattvArthasUtra para TIkA kI hai / (12) maiMne [prA. zrI vijaya suzIlasUri ne] bhI tattvArthAdhigamasUtra para tathA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) usako 'sambandhakArikA' aura 'antimakArikA' para saMkSipta laghu TIkA subodhikA, hindI bhASA meM vivecanA'mRta tathA hindI meM padyAnuvAda kI racanA kI hai| (13) pU. zAsanasamrAT zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke paTTadhara zAstravizArada-kaviratna pU. prAcArya zrImad vijayAmRtasUrIzvarajI ma. sA. ke pradhAna paTTadharadravyAnuyogajJAtA pU. prAcArya zrImad vijaya rAmasUrIzvarajI ma. zrI ne isa tattvArthAdhigamasUtra kA, sambandhakArikA kA tathA antimakArikA kA gurjara bhASA meM padyAnuvAda kiyA hai| (14) tIrthaprabhAvaka-svargIya prAcArya zrImad vijaya vikramasUrIzvara jI ma. zrI ne gujarAtI vivaraNa likhA hai / (15) zrI tattvArtha sUtra para zrI yazovijayajI gaNi mahArAja kA gujarAtI TabA hai| (16) karmasAhityaniSNAta AcArya zrImad vijaya premasUrIzvarajI ma. ke samudAya ke munirAja zrI rAjazekharavijaya jI ne zrItattvArthasUtra kA gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai| (17) paNDita khUbacandrajI siddhAntazAstrI ne sabhASyatattvArthAdhigamasUtra kA 'hindI-bhASAnuvAda kiyA hai / / (18) paNDita zrI sukhalAla jI ne zrItattvArthasUtra kA gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai| (16) paNDita zrI prabhudAsa becaradAsa ne bhI tattvArthasUtra para gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai| (20) zrI megharAja muNota ne zrItattvArthasUtra kA hindI bhASA meM anuvAda kiyA hai| ___ jaise zrI jaina zvetAmbara AmnAya meM 'zrItattvArthAdhigamasUtra' nAmaka grantha vizeSa rUpa meM pracalita hai, vaise hI zrI digambara AmnAya meM bhI yaha grantha maulika rUpe atipracalita hai| isa mahAn grantha para digambara AcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi, prAcArya
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMkadeva ne rAjavAttika TIkA tathA prAcArya vidyAnandi ne zlokavAttika TIkA kI racanA kI hai| isa grantha para eka zrutasAgarI TIkA bhI hai| isa prakAra isa grantha para Aja saMskRta bhASA meM aneka TIkAe~ tathA hindI va gujarAtI bhASA meM aneka anuvAda vivecanAdi upalabdha haiN| isa prakAra isa grantha kI mahattA nirvivAda hai| * prastuta prakAzana kA prasaMga 1 uttara gujarAta ke suprasiddha zrI zaMkhezvara mahAtIrtha ke samIpavartI rAdhanapura nagara meM vikrama saMvat 1668 kI sAla meM tapogacchAdhipati zAsanasamrATa-paramagurudeva-paramapUjya AcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke divyapaTTAlaMkArasAhityasamrATa-pragurudeva-pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI ma. sA. kA zrIsaMgha kI sAgraha vinaMti se sAgaragaccha ke jaina upAzraya meM cAturmAsa thaa| usa cAturmAsa meM pUjyapAda AcAryadeva ke pAsa pUjya gurudeva zrI dakSavijayajI mahArAja (vartamAna meM pU. prA. zrImad vijaya dakSasUrIzvarajI mahArAja), maiM suzIla vijaya (vartamAna meM prA. suzIlasUri) tathA muni zrI mahimAprabha vijaya jI (vartamAna meM prAcArya zrImad vijaya mahimAprabhasUrijI ma.) Adi prakaraNa, karmagrantha tathA tattvArthasUtra prAdi kA (TIkA yukta vAMcanA rUpe) adhyayana kara rahe the| maiM pratidina prAtaHkAla meM navasmaraNa Adi sUtroM kA va eka hajAra zlokoM kA svAdhyAya karatA thaa| usameM pUrvadharavAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja viracita 'zrItattvArthasUtra' bhI sammilita rahatA thaa| isa mahAn grantha para pUjyapAda pragurudevakRta 'tattvArtha trisUtrI prakAzikA' TIkA kA avalokana karane ke sAtha-sAtha 'zrItattvArthasUtra-bhASya' kA bhI vizeSa rUpa meM avalokana kiyA thaa| ati gahana viSaya hote hue bhI atyanta Ananda praayaa| apane hRdaya meM isa grantha para saMkSipta laghu TIkA saMskRta meM aura sarala vivecana hindI meM likhane kI svAbhAvika bhAvanA bhI prgttii| paramArAdhya zrIdeva-guru-dharma ke pasAya se aura apane paramopakArI pUjyapAda paramagurudeva evaM pragurudeva Adi mahApuruSoM kI asIma kRpAdRSTi aura adRSTa AzIrvAda se tathA mere donoM ziSyaratna vAcakapravara zrI vinodavijayajI gaNivara evaM paMnyAsa zrI jinottamavijayajI gaNi kI jAvAla [sirohI samIpavartI] meM paMnyAsa padavI prasaMga ke mahotsava para kI huI vijJapti se isa kArya kA zIghra prArambha karane hetu mere utsAha aura prAnanda meM abhivRddhi huii| zrIvIra saM. 2516, vikrama saM.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) 2046 tathA nemi saM. 41 kI sAla kA merA cAturmAsa zrI jainasaMgha, dhanalA kI sAgraha vinaMti se zrI dhanalA gA~va meM huaa| __ isa cAturmAsa meM isa grantha kI TIkA aura vivecana kA zubhArambha kiyA hai| isa grantha kI laghu TIkA tathA vivecanAdiyukta yaha prathama-pahalA - adhyAya hai| isa kArya hetU maiMne AgamazAstra ke avalokana ke sAtha-sAtha isa grantha para upalabdha samasta saMskRta, gujarAtI, hindI sAhitya kA bhI adhyayana kiyA hai aura isa adhyayana ke AdhAra para saMskRta meM subodhikA laghu TIkA tathA hindI vivecanAmRta kI racanA kI hai| isa racanA-lekha meM merI matimandatA evaM anya kAraNoM se mere dvArA mere jAnate yA ajAnate zrIjinAjJA ke viruddha kucha bhI likhA gayA ho to usake lie mana-vacana-kAyA se maiM 'micchA mi dukkaDaM' detA huuN| zrIvIra saM. 2517 vikrama saM. 2047 nemi saM. 42 kArtika suda 5 [jJAna paMcamI] budhavAra dinAMka 24-11-60 lekhaka-- prAcArya vijaya suzIlasUri sthala-zrImAriNabhadra bhavana -jaina upAzraya mu. po. dhanalA-306 025 vAyA-mAravAr3a jaMkzana, jilA-pAlI (rAjasthAna)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvM - ~ hai anukrama : sambandhakArikA : pRSTha 1 se 8 taka pRSTha saMkhyA 16 20 sUtra saMkhyA . viSaya subodhikA-maMgalAcaraNam 1. paJcajJAnaM nayaM nikSepaJca varNanam 2. samyagdarzanasya lakSaNam / 3. samyagdarzanasyotpattiprakArAH 4. tattvanAmAni 5. tattvAnAM nikSepasya nirdezaH 6. tattvajJAnasyopAyaH 7. viziSTa tattvajJAnaprAptyarthaM SavArANAM nirdezaH 8. satpramukhASTadvArebhyo'pi tattvAnAM viziSTarUpeNa nirdezaH 6. samyagjJAnasya bhedAH 10. matyAdipaJcavidhajJAnAnAM pramANA''zritya vicAraNA 11. parokSasvarUpam 12. pratyakSasvarUpam 13. matijJAnasya paryAyavAcakazabdAH 14. matijJAnasyotpattau nimittAni 15. matijJAnasya bhedAH 16. avagrahAdInAM bhedAH 24 mr mr Mr mr mr 36
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) sUtra saMkhyA viSaya pRSTha saMkhyA 17. avagrahAdInAM viSayaH 18. avagrahAnAmavAntarabhedaH 16. vyaMjanAvagrahasya vizeSatA zrutajJAnasya svarUpaM bhedAzca 21. avadhijJAnasya bhedAH 22. bhavapratyayAvadhijJAnasya svAmI 23. kSayopazamapratyayAvadhijJAnasya svAmI 24. manaHparyayajJAnasya bhedAH 25. RjuvipulamatyoH vizeSatAyAH hetavaH 26. avadhimanaHparyayayo bhedasya hetavaH matizrutayoH viSayaH 28. avadhijJAnasya viSayaH 26. manaHparyayajJAnasya viSayaH 30. kevalajJAnasya viSayaH 31. eSAM matijJAnAdInAM yugapadekasmin jIve kati bhavanti 32. pramANAbhAsarUpajJAnAnAM nirUpaNam 33. mithyAdRSTInAM matyAditrijJAnAni viparItaM kim 34-35 nayAnAM nirUpaNam
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM zrI navakAra mahAmantra) AREFREXAGRA PARATHA ANDROORK CONN zrI namaskAra mahAmaMtra CGDP TV oooooo namo arihaMtANaM namo siMddhANaM namo aAyariyANaM namo ujmAyANaM namoloesavvasAhUNaM eso paMcanamukkAroM, svvpaavppaapaasnno| maMgalANaM ca savesi paDhama havai mNglN|| 0000.00 1000000 JERTA 200000 DOCOCOCC MIEMA zAMtilAla aNsdoshii| WYSYY KYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYAA MAMALAKARMILAMMMMMMMMMMMAMALI bhAvapUrNa koTizaH vandanA ho !
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH / / zrI karamAvAsa (dharmAvAsa) nagara meM rAjasthAnadIpaka parama pUjya AcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvara jI mahArAja sAhaba kI zubha nizrA meM vi. saM. 2047 mAgha zuklA - 5 ( vasanta paMcamI) somavAra 21 janavarI, 1661 ke zubha dina zrI pArzvanAtha jinamandira meM sampanna zrI aMjanazalAkA pratiSThA mahotsava kI pAvana smRti meM zrI jaina zvetAmbara sakala saMgha karamAvAsa (ji. bAr3amera-rAja.) kI tarapha se sundara prArthika sahayoga prApta huA hai| 5 hama saMgha evaM sabhI kAryakarttAoM ke prati kRtajJatA vyakta karate haiN| - TrasTIgaNa zrI su. sA. pra. samiti, jodhapura -,))))))) SEX 1.1.1.1.1.0.0 SULE
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI pArzvanAtha jina mandira, karamAvAsa puruSAdAnIya 23veM tIrthaMkara FEBRAN zrI pArzvanAtha bhagavAna
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana samrAT tapAgacchAdhipati parama pUjya AcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijaya nemi sUrIzvarajI mahArAja sAhaba zAsana ke sAmrAjya meM, tape sUrya sA teja / tIrthoddhAra kiye kaI, sokara sUla kI seja // dharmadhurandhara sadgurU, maMgalamaya hai nAma / nemisUrIzvara ko karU~ vandana AThoM yAma //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasamrATa 55 parama pUjya AcArya deveza zrImad vijaya lAvaNya sUrIzvarajI mahArAja sAhaba sAhitya ke samrATa ho, zAstravizArada jAna / svaya zAradA ne diyA, jaise garUko jJAna / vyAkaraNa-vAcaspati, kAvya kalA abhirAma / zrI lAvaNya sUrIzvarA, vandana AThoM yAma //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma prabhAvaka- kavi divAkara VILAS 15 parama pUjya AcArya deveza zrImad vijayadakSa sUrIzvara jI mahArAja sAhaba zabdakoza ke zahaMzAha, saritA zAstra samAna / kavidivAkara ne kiyA, kAvyazAstra kA pAna / / granthoM kI racanA meM rAce, sarasvatI ke dhAma / dakSa sUrIzvara ko karU~, vaMdana AThoM yAma / /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharmadivAkara rAjasthAna dIpaka SAMOSANNISA parama pUjya AcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI mahArAja sAhaba zAntasudhArasa mRdu manI, rAjasthAna ke dIpa / marUdharoddhAraka satkavi, tuma sAhitya ke sIpa / / kavibhUSaNa ho tIrtha-prabhAvaka, nayanA niSkAma / suzIla sUrIzvara ko karU~ vandana AThoM yAma / /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ suyogya gurU ke suyogya ziSya jinottama gaNi hai nAma, gurU ziSya kI isa jor3I para jinazAsana ko naaj| alpavaya aura alpakAla meM jinake bar3e hai kAma, bhaviSya ke AcArya jinottama candra kA tumheM praNAma / / pUjya paMnyAsapravara zrI jinottama vijaya jI gaNivarya mahArAja madhura pravacanakAra hai munivara, muni jinottama nAma uttama, pArasamaNi sugurU kRpA se, svarNima ho rahe jinottama / suzobhita aba paMnyAsa pada se, AcAryapravara bhI hoMge, gurUvara mile hai, virAT unako kyoM na ve virAT hoNge||
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvadhara-paramarSi zrIumAsvAtivAcakapravareNa viracitam zrI ta tvA ga ma sUtram (prathamo'dhyAyaH)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM OM hrIM mahaM namaH // // vartamAnazAsanAdhipati-zrImahAvIrasvAmitIrthakarebhyo nmH|| // anantalagdhinidhAna-zrIgautamasvAmigaNadharebhyo namaH // // gaNasampatsamRddha-zrIsudharmasvAmigaNadharebhyo namaH // // pUrvadhara-vAcakapravara-zrIumAsvAtibhagavadbhyo namaH // // zAsanasamrATazrInemisUrIzvaraparamagurubhyo namaH // // sAhityasamrATa-zrIlAvaNyasUrIzvarapragurubhyo namaH // * pUrvadhara-paramarSi-suprasiddha-zrIumAsvAtivAcakapravareNa viracitam * # zrItattvArthAdhigamasUtram / -tasyoparijainadharmadivAkara-zAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNeti padasamalaGkRtena zrImadvijayasuzIlasUriNA viracitA 'subodhikA TIkA' evaM tasya saralahindIbhASAyAM vivecanAmRtam + maMgalAcaraNam // [zArdUlavikrIDita-vRttam] natvA devAdhidevaM suranaramahitaM vardhamAnaM jinendra , vAgdevI gautamezaM gaNadharapravaraM zrIsudharmAbhidhaM ca / smRtvA vizve prasiddhaM paramaguruvaraM nemisUrIzvaraM vai , zrImallAvaNyasUri pragurupravaraM sadguru dakSasUrim // 1 // __ [anuSTub-vRttam] vAcakazrIumAsvAti : nAmnA pUrvadhareNa vai| khyAtaM tattvArthasUtraM yad, sabhASyaM racitaM varam // 2 // bhASyAnusAriNI tasya, laghuTIkA 'subodhikaa'| tattvArthasUtrabhASAyAM, 'vivecanAmRtaM' tathA // 3 // vijJaptyA zrIvinodasya, vAcakapravarasya vai / jinottamasya panyAsa, - varasyAntiSado'pi ca // 4 // deva-guruprasAdAcca, suzIlasUriNA mayA / bAlAnAM tattvabodhArtha, kriyate karmakSAyinA // 5 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH NE voywww * paJcajJAnaM nayaM nikSepaJca varNanam * zrIsarvajJavibhunA jinezvara-tIrthaGkaradevena artharUpeNa kathitaM, sUtrarUpeNa zrutakevalIzrIgaNadharabhagavantena gumphitaM ca yad zAstraM tad AgamazAstrameveti jainadarzanena / etad AgamazAstramavalokaya pUrvadhara-paramarSizrIumAsvAtinAmnA vAcakapravareNa siddhAntAgamazAstrasya sArarUpamidaM 'zrItattvArthAdhigamasUtra' nAmaka granthaM samyagaviracitamiti / tasya dazAdhyAyAH santi / teSu prathamo'dhyAyo'tra vimRzyate / atra prathamA'dhyAye prathamasUtramidam'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH // 1 // * subodhikA TIkA * samyagdarzanaM ca jJAnaM ca cAritraM ca etAni samyagdarzana-jJAna-cAritrANi / mokSasya mArgaH mokssmaargH| samyagdarzanaM, samyagjJAnaM, samyakcAritramityeSa trividho mokSamArgaH / etAni ca nikhilAni mokSasAdhanAni, na tu nyUnAni / trINyeva saMmilane sati mokSasya mArgaH sAdhanaH evetyarthaH / ekasyA'bhAve'pi asAdhanAni ityatastrayANAM grahaNam / eSAM ca pUrvalAbhe sati bhajanIyamuttaram, kintu uttaralAbhe tu pUrvalAbho niyatareva jJeyaH / arthAt samyagdarzanaM, samyagjJAnaM tathA samyakcAritraM mokSamArgo bhavati / etAni trINi saMhitAnyeva mokSasya sAdhanaM jAyate, ntvnythaa| eteSu ekasyApyabhAve mokSasAdhanaM naiva bhavitumarhati / eteSu prathamasya (pUrvasyAprAptau satyAM tatpazcAdbhavasya parasya) prAptirbhaved vA na bhavet, kintu parasya prAptau satyAM pUrvasya jJAnamavazyaMbhAvi / arthAt-darzanasya jJAne satyapi jJAnasya cAritrasya vA jJAnaM nizcayena na jAyate / evameva jJAnasya prAptau satyAmapi cAritrasya prAptinizcayena na bhavati, kintu cAritrasyopalabdhau satyAM tatpUrvayordarzana-jJAnayoH prAptirjAyate eva, evaM jJAnopalabdhau
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 ] prathamo'dhyAyaH [ 3 satyAM tatpUrvasya darzanopalabdhiH nizcitaiva / atra jJAnasya vItarAgabhAvasya sarvotkRSTatvameva mokSaH / api ca AmUlAnAM karmabandhAnAM kSayaH mokSaH / tatra samyagiti prazaMsArthe nipAtaH, samaJcatervA bhAvaH / darzanamiti / sarvendriyANAmanindriyANAM ca viSayANAM samyagrUpeNa prAptiriti samyagdarzanam / prazastaM darzanaM samyagdarzanam / yuktiyuktadarzanaM smygdrshnm| saMgataM vA darzanaM samyagdarzanam / tattvabhUtajIvAjIvAdipadArtheSu zradvA vartate eva samyagdarzanam / tattvabhUta-jIvAjIvAdipadArthAnAM yathArthabodhaM samyagjJAnam / yathArthajJAnapUrvakamasakriyAyAH nivRttiH sakriyAyAM ca pravRttiH smykcaaritrm| samastakarmaNAM kSayo mokssH| sAdhanamupAyazca mArgaH / ataH yugapat 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi' eva mokSasya mArgaH / tad dvArA hi bhavyajIvasya mokSaprAptireva / * sUtrArtha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM milakara mokSa ke mArga haiM arthAt mokSa ke sAdhana evaM mokSa ke upAya haiM // 1 // OM vivecana anAdi aura anantakAlIna isa vizva meM jIva bhI anAdikAla se anantAnanta haiN| saMsAra meM rahe hue samasta jIva sadaiva sukha cAhate haiM; duHkha koI kabhI nahIM caahtaa| sukha kI prApti ke lie aura duHkha ko dUra karane ke lie ve loka meM artha aura kAma ina donoM puruSArthoM kA sevana karate haiN| unakA sevana karane para bhI sarvathA na to duHkha dUra kara sakate haiM aura na hI sampUrNa sukha ko prApta kara sakate haiN| kAraNa ki artha se aura kAma se milane vAlA sukha duHkhamizrita tathA kSaNika hone se apUrNa hai| dharma aura mokSa ina donoM puruSArthoM ke sevana se hI cirantana tathA duHkharahita sampUrNa sukha kI prApti hotI hai| isalie dharma, artha, kAma aura mokSa ina cAra puruSArthoM meM dharma aura mokSa ye donoM hI mukhya haiN| unameM bhI dharma to mokSa kA kAraNa hone se praupacArika puruSArtha hai| ataH cAroM puruSArthoM meM mokSapuruSArtha hI mukhya hai-pradhAna hai| isalie jJAnI mahApuruSoM ne bhI bhavyajIvoM ko mokSamArga kA hI sadupadeza diyA hai aura dete haiN| yahA~ bhI pUrvadhara paramarSi vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja prathama mokSamArga kA pratipAdana karate haiN| prastuta zAstra kA mukhya pratipAdya viSaya mokSa hai| mokSa kA svarUpa-bandhakAraNoM ke sarvathA abhAva ho jAne se jo sarvAGgINa sampUrNa AtmavikAsa kI paripUrNatA hotI hai, vahI mokSa hai arthAt vaha jJAna aura vItarAgabhAva kI sarvotkRSTatAparAkASThArUpa hai| sAdhanoM kA svarUpa-jisa guNa ke vikAsa se tattva yAnI vastudharma kI prApti ho aura
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 11 jisake dvArA heya yAnI chor3ane yogya, upAdeya yAnI svIkAra karane yogya tattva kI, yathArtha viveka kI abhiruci ho, use samyagdarzana kahate haiN| naya aura pramANa se hone vAle jIvAdi tattvoM kA yathArthajJAna, vahI samyagjJAna hai| vastu-padArtha ke jJAna aMza ko naya kahate haiM, aura sampUrNa jJAna ko pramANa kahate haiN| samyagjJAnapUrvaka kaSAyabhAvoM kI arthAt rAga-dveSa kI aura mana-vacana-kAyA ke yogoM kI nivRtti se jo svarUpa-ramaNatA hotI hai, vahI samyakcAritra hai| sAdhanoM kA sAhacarya-mokSa ke sAdhanabhUta dharma ko-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tIna vibhAgoM meM vibhakta karake pUrvadhara vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja isa grantha ke prArambhika prathama sUtra meM hI unakA nirdeza karate hue kahate haiM ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra mokSamArga hai // 1 // arthAt-ye tInoM milakara mokSa ke mArga yAnI mokSa ke sAdhana-upAya haiN| isa sUtra meM mokSa ke sAdhanoM kA nirdeza mAtra hai; na ki unakA svarUpa aura na hI unake bhed| kAraNa ki Age unake svarUpa aura unake bheda kA varNana vistAra se kreNge| isalie yahA~ to zAstra kI racanA kramabaddha ho sake, isa bAta ko lakSya meM rakhakara inakA nAma mAtra, uddezya mAtra hI nirUpaNa kiyA jA rahA hai| ___ samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM [ratnatraya] mile hue hI samavAya rUpa se mokSa ke mArga yAnI sAdhana-upAya mAne gae haiM; na ki pRthak-pRthak eka yA do| ina tInoM meM se yadi eka kA abhAva ho jAya to bhI mokSa kA sAdhana nahIM ho sktaa| ise adhika spaSTa karate hae kahate haiM ki samyagdarzana hone para bhI samyagjJAna aura samyakacAritra ho yA na ho, samyagjJAna hone para bhI samyakcAritra ho yA na ho, kintu jaba samyakcAritra hogA taba samyagdarzana evaM samyagjJAna avazya hI hogA tathA jahA~ para samyagjJAna hotA hai vahA~ para samyagdarzana bhI avazya hI rahatA hai| jaise-samyagdarzana aura samyagjJAna paripUrNatA ke rUpa meM prApta hote hue bhI samyakacAritra kI apUrNatA ke kAraNa terahaveM sayogIkevalI guNasthAnaka meM pUrNa mokSa nahIM ho sakatA aura caudahaveM ayogIkevalI guNasthAnaka meM zaileSI avasthA rUpa paripUrNa cAritra prApta hote hI samyagdarzanAdi tInoM sAdhanoM kI sampUrNa prabalatA ho jAne se pUrNa mokSa kA sAmarthya prApta hotA hai|| indriya aura mana ke viSayabhUta sarva padArthoM kI dRSTi-zraddhA rUpa prApti ko 'samyagdarzana' kahate haiN| saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya Adi doSoM se rahita prazasta darzana ko samyagdarzana kahate haiN| athavA saMgata-yuktisiddha darzana ko bhI samyagdarzana kahate haiN| sArAMza yaha hai ki-samyak yAnI prazasta yA sNgt| samyagdarzana yAnI vizva ke tattvabhUta jIvAjIvAdi padArthoM meM zraddhA / samyagjJAna yAnI tattvabhUta jIvAjIvAdi padArthoM kA vAstavika yathArthabodha / samyakcAritra yAnI vAstavika yathArthajJAna dvArA asakriyA se nivRtti aura sakriyA meM pravRtti / mokSa yAnI muktisamasta karmoM kA kssy-vinaash| mArga yAnI saadhn-upaay| arthAta-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM kI sampUrNa milI huI avasthA vaha mokSa kA mArga-sAdhana-upAya hai| jJAnI mahApuruSoM ne sAMsArika sukhoM ko sukhAbhAsa kahA hai| vizva meM eka mokSAvasthA aisI hai ki samasta icchAoM kA abhAva ho jAtA hai aura svAbhAvika santoSa pragaTa hotA hai, vahI sukha saccA sukha hai, anya nahIM / / 1 //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 2 ] prathamo'dhyAyaH samyagdarzanasya lakSaraNam tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // [ 5 * subodhikA TIkA * tattvArthAnAmarthAnAM tattvabhUtajIvAdipadArthAnAM zraddhAnaM tattvArtha zraddhAnaM tat samyag - darzanam / athavA tattvenArthAnAM tattvabhUtajIvAdipadArthAnAM zraddhAnaM tattvArthazraddhAnaM tat samyagdarzanam / tadevaM prazama-saMvega-nirvedAnukampAstikyAbhivyakti - lakSaNAni cihnAni tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti / prarthAt svabhAvAdhigamahetubhyAM samyagdarzanasya prAptiH tattvArthapadArthAnAM cetasi sarvAGgIraNarUpeNa vikAsodayena jAyate / tasya prazamAdi paJcabhAvAnAM saMkSiptasvarUpamAha (1) rAgadva eSAdInAmanudrekaH 'prazamaH' zAntirityarthaH / (2) janmamaraNAdi - vividhaduHkha - vyApta saMsArAt bhayabhIrutA 'saMvegaH' arthAt mokSaM prati rAgaH / (3) bhavadeha - bhogeSUparatiH 'nirveda : ' saMsAraM prati udvegarityarthaH / (4) sarvabhUtadayA 'anukampA' karuNAbhAvaH / (5) jIvAdayo'rthAH yathAsvaM santIti mati 'AstikyaM' iti / 'tameva saccaM niHzaGka jaM jiNehi paveinaM' itizAstravacanamapi proktaM ceti prazamAdi paMca lakSaNAni yasmin bhaveyuH saiva samyagdarzanI jJAtavyaH / * sUtrArtha - tattvarUpa arthoM ke zraddhAna ko yA tattvarUpa se arthoM ke zraddhAna karane ko tattvArthazraddhAna kahate haiM / isI kA nAma 'samyagdarzana' hai ||2|| 5 vivecana 5 dhyAtmika vikAsa ke kAraNa jo tattvanizcaya kI ruci mAtra Atmika tRpti ke lie hotI hai, vahI samyagdarzana hai / prarthAt - tattvarUpa jIvAdi padArthoM kI zraddhA yAnI jIvAdi padAtha jisa svarUpa meM haiM, usI svarUpa meM mAnanA / zrAdhyAtmika vikAsa se AtmA meM jo eka prakAra kA pariNAma huA hai, vaha jJeyamAtra ko tAttvika rUpa meM jAnane kI, heya ko tyAga karane kI aura upAdeya ko graharaNa-svIkAra karane kI rucirUpa nizcaya samyaktva hai tathA usa ruci ke bala se hone vAlI jo dharmatattva-niSThA hai vahI vyavahAra samyaktva hai /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 13 mohanIya karma ke kSayopazama Adi se hotA huA jo zuddha zrAtmapariNAma hai vahI mukhya samyaktva hai / usase hotI huI tattvArtha zraddhA, vaha zraupacArika samyaktva hai / 6] mithyAtva mohanIya karma kA kSaya, upazama yA kSayopazama hote hue jisa jIva kA mana hotA hai usako tattvArtha kI zraddhA zravazya hotI hai| jainAgamazAstra meM samyagdarzana kI pahacAna karAne ke lie prazamAdi pA~ca liGga pratipAdita kiye haiM / unakA svarUpa krama se isa prakAra hai ( 1 ) prazama - tattvapadArthoM ke prasat pakSapAta yAnI zAnti hI prazama hai / hI prazama kahA jAtA hai / se hone vAle kadAgraha zrAdi doSoM kA upazama krodhAdi kaSAyoM kA udreka na honA arthAt krodhAdhika kA nigraha karanA rAga-dveSa kI granthiyoM kA bheda hI citta kI taTastha vRtti hotI hai / ( 2 ) saMvega - sAMsArika bandhanoM kA bhaya hI saMvega hai / arthAt janma aura maraNa Adi ke aneka duHkhoM se vyApta aise isa saMsAra ko dekhakara bhayabhIta honA aura mokSa ke prati rAga rakhanA, yahI saMvega kahA jAtA hai / isameM sAMsArika sukha ko duHkha rUpa mAnane kA hai / (3) nirveda - saMsAra, zarIra aura bhoga ina tInoM viSayoM meM prAsakti kA kama ho jAnA nirveda hai / arthAt saMsAra ke prati udvega honA, yahI nirveda kahA jAtA hai / isameM sAMsArika bandhanoM se mukta hone kI utkaTa abhilASA icchA hai / (4) anukampA - duHkhI jIvoM ke duHkha dUra prakAra kA svArtha nahIM rakhakara duHkhI jIvoM ke prati prANI mAtra para maitrI bhAvanA, pariNAmoM meM jIvoM ko hone vAlI pravRtti hai / karane kI icchA anukampA hai / arthAt -- kisI karuNA bhAva rakhanA anukampA hai / anukampA meM duHkhoM se mukta karane kI bhAvanA aura tadarthaM (5) prAstikya - jIvAdika padArthoM kA jo svarUpa sarvajJa vItarAga zrI arihanta bhagavAna ne kahA hai, vahI satya hai aisI acala - aTala zraddhA zrAstikya bhAvanA hai / arthAt jagat meM rahe hue AtmA Adi padArthoM ko apane-apane svarUpa ke anusAra mAnanA / yukti pramANasiddha prAtmA Adi parokSa padArthoM ko bhI svIkAra karanA yahI 'prAstikya' kahA jAtA hai| isameM parokSa hote hue bhI yukti, pramANa, naya Adi dvArA siddha hote hae jIva padArtha kA svIkAra hotA hai / ina prazama Adi pA~ca lakSaNoM dvArA zrAtmA meM samyagdarzana guraNa kI pahacAna ho sakatI hai / isa prakAra samyagdarzana kA lakSaNa kahA gayA hai || 2 || samyagdarzanasyotpattiprakArAH - nisargAdadhigamAd vA // 3 // * subodhikA TIkA * tadetat samyagdarzanaM nisargAdadhigamAd vA utpadyata iti dvihetukaM dvividhaM bhavati / tadyathA - nisargasamyagdarzanaM, adhigamasamyagdarzanaM ceti / nisargaH pariNAma: svabhAva:
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 ] prathamo'dhyAyaH aparopadeza-ityanarthAntaram / anAdikAlInavizve paribhramataH karmaNaH svakRtasya vividhaM puNyapApaphalamanubhavato jIva: jJAna-darzanopayogasvAbhAvyAt pariNAmAdhyavasAyAnAM sthAnAntarANi gacchato'nAdikAlInamithyAdRSTivato'pi sataH pariNAmAdhyavasAyavizeSAd apUrvakaraNaM tAdRg bhavati / yenAsyAnupadezAt samyagdarzanamutpadyate iti / tadevaM nisargasamyagdarzanam / adhigamaH abhigamaH AgamazAstranimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanarthAntaram / tadevaM parasyopadezAd yat tattvArthazraddhAnaM bhavati, tad adhigamasamyagdarzanaM iti / samyagdarzanasyotpattiH antaraMga-bAhyAbhyAm dvAbhyAM nimittAbhyAM bhavati / viziSTazubhAtmapariNAmAntaraMgabhedazca gurUpadezAdibAhyanimittAni nisargAt= parasyopadezarahitakSayopazamAdisvAbhAvikapariNAmAt (adhyavasAyAt), athavA adhigamAd =parasyopadezAdibAhyanimittatvAd arthAt-zAstrazravaNAd vA guroH sadupadezAdibAhyanimittatvAcca samyagdarzanaM samutpadyate // 3 // OM sUtrArtha-vaha samyagdarzana nisarga (para ke upadeza binA kSayopazama Adi svAbhAvika pariNAma-adhyavasAya mAtra) se aura adhigama (para ke upadeza Adi bAhyanimitta) se utpanna hotA hai // 3 // OM vivecana pUrva ke sUtra meM samyagdarzana kA lakSaNa kahA gayA hai| vaha samyagdarzana do prakAra kA hai| eka nisargasamyagdarzana aura dUsarA adhigamasamyagdarzana / nisarga yAnI bAhya nimitta binA svAbhAvika / adhigama yAnI guru ke upadeza Adi bAhya nimittapUrvaka / (1) bAhya nimitta binA svAbhAvika pariNAma-adhyavasAya mAtra se utpanna huA samyagdarzana nisargasamyagdarzana kahA jAtA hai| .. (2) guru-upadeza Adi bAhya nimitta se utpanna huA samyagdarzana adhigamasamyagdarzana kahA jAtA hai| padArthoM ko yathArtha rUpa se jAnane kI ruci saMsAravartI jIva ko sAMsArika aura AdhyAtmika donoM prakAra kI abhilASAoM se hotI hai| jo dhana, dhAnya aura pratiSThAdi sAMsArika vAsanAoM ke lie tattvajijJAsA arthAt vastu-padArtha kA jJAna hotA hai, vaha samyagdarzana nahIM hai| kAraNa ki usakA pariNAma mokSa kI prApti nahIM hone se sirpha saMsAra kI vRddhi hai| isalie kahA hai ki AdhyAtmika vikAsa ke lie jo tattva kI ruci hai vaha kevala AtmA kI tRpti ke lie hotI hai, vahI samyagdarzana hai| samyagdarzana kI utpatti antaraMga aura bAhya nimitta se hotI hai| AtmA ke pariNAma antaraMga nimitta haiM aura guru kA upadeza Adi bAhya nimitta haiN| kevala antaraMga nimitta pragaTa hone vAlA samyagdarzana nisarga samyagdarzana hai aura bAhya nimitta dvArA antaraMga nimitta se
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre pragaTa hone vAlA samyagdarzana adhigamasamyagdarzana hai| aisA hone meM tad-tadjIva kA tathAbhavyatva kAraNa hai| pratyeka jIva meM tathAbhavyatva bhinna-bhinna hone se samyagdarzanAdi guNa bhI bhinna-bhinna rIti se bhinna-bhinna hetuoM se prApta hote haiN| isase kisI jIva ko nisarga se aura kisI jIva ko adhigama se samyagdarzana guNa kI prApti hotI hai| jisa jIva kA jisa prakAra kA tathAbhavyatva ho use vaise hI mokSa ke sAdhanabhUta samyagdarzana Adi guNoM kI prApti hotI hai, anantara mokSa kI bhI prApti hotI hai| nizcaya aura vyavahAra dRSTi se bhinnatA-AdhyAtmika vikAsa se utpanna huaA aAtmA kA pariNAma hI nizcaya samyaktva hai| vaha jJeyamAtra ko tAttvika rUpa se jAnane kI, heya ko chor3ane kI aura upAdeya ko grahaNa karane kI ruci rUpa hai| jisa ruci ke bala se dharmatattva kI niSThA yAnI jAgRti utpanna hotI hai vaha vyavahAra samyaktva hai| nizcaya aura vyavahAra dRSTi se donoM samyaktva meM pRthaktA yAnI bhinnatA hai| samyaktvI ke cihna-jIva ko samyagdarzana kI arthAt samyaktva kI prApti huI isakI pahicAna ke lie pA~ca liGga mAne haiM, jinake nAma haiM-prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya / samyaktva ke bheda-samyaktva ke pA~ca bheda haiM-aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, vedaka aura sAsvAdana / saMsAravartI jIva jaba jagat meM prathama bAra hI samyaktva prApta karatA hai taba aupazamika samyaktva pAtA hai| hetubheda-prAtmA ko jaba samyagdarzana ke yogya AdhyAtmika utkrAnti yAnI unnati hotI hai taba samyagdarzana pragaTa hotA hai| kintu usameM isa AvirbhAva ke lie kisI jIva ko bAhya nimitta kI apekSA rahatI hai aura kisI jIva ko apekSA nahIM bhI rahatI hai| jaise koI vyakti adhyApaka yAnI zikSaka Adi kI sahAyatA se zilpAdi kalAoM ko sIkhatA hai aura koI vyakti anya kI sahAyatA binA bhI svayaM hI sIkha letA hai| Antarika hetuoM-kAraNoM kI samAnatA hote hue bhI bAhya nimitta kI apekSA aura anapekSA lekara 'tattvArthAdhigama sUtra' meM samyagdarzana ko nisarga samyagdarzana aura adhigama samyagdarzana ina do bhedoM meM vibhakta kiyA hai| samyagdarzana kI prApti ke lie bAhya nimitta bhI aneka prakAra ke hote haiN| jaisekoI jinezvara bhagavAna Adi kI mUrti-pratimA ityAdi dhArmika vastuoM ke avalokana se samyagdarzana prApta karatA hai| koI guru ke sadupadeza se, zAstra ke paThana-pAThana se tathA koI satsaMga ityAdika se bhI samyagdarzana prApta kara sakatA hai| nisarga, pariNAma, svabhAva tathA aparopadeza ye saba ekArthavAcI zabda haiN| adhigama, pAgama, nimitta, zravaNa aura zikSA ye saba bhI ekArthavAcI zabda haiN| samyaktva kA utpattikama-anAdikAlIna isa saMsAra ke pravAha meM anantapudgalaparAvartana paryanta ananta duHkhoM kA anubhava karate hue jIva-prAtmA ke tathAbhavyatva kA paripAka ho jAne se nadIgholapASANanyAya se anAbhoga se utpanna hue prAtmA ke viziSTa zubha adhyavasAya rUpa yathApravRttikaraNa dvArA jaba AyuSya binA sAta karmoM kI sthiti ghaTa kara sirpha antaHkor3Akor3I sAgaropama pramANa arthAt
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 ] prathamo'dhyAyaH [ 9 palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna eka koDAkor3I sAgaropama pramANa hotI hai, taba jIva-AtmA rAga-dveSa kI granthi (yAnI rAga-dveSa ke tIvra pariNAma) ke pAsa AtA hai| rAga-dveSa kI durbhedya granthi ko bheda kara Age bar3hane ke lie jova-prAtmA ko vIryollAsa kI ati AvazyakatA rahatI hai| rAga-dveSa kI nibir3a granthi taka Aye hue aneka jIva punaH vahA~ se pIche phirate haiN| ve AyuSya binA anya karmoM kI dIrgha sthiti ko bA~dhate haiM aura saMsAra meM paribhramaNa karate haiN| kitane hI abhavya jIva aura dUrabhavyajIva isa rAga-dveSa kI durbheya granthi taka Akara bhI granthi kA bheda na kara sakane se pIche phirate haiM tathA jo granthi taka Aye hae Asanna bhavya jIva haiM, jinameM AdhyAtmika vikAsa sAdhane kI yogyatA pragaTI hai, ve granthibheda ke lie avazya hI prAtmA ke apUrva vIryollAsa rUpa apUrvakaraNa dvArA rAga-dveSa kI durbhedya nibir3a granthi ko bhedate haiN| tatpazcAd AtmA ke uttarottara vizuddha adhyavasAya rUpa anivRttikaraNa dvArA jIva mithyAtva kI sthiti para antarmuhUrta kAla pramANa antarakaraNa karatA hai| mithyAtvakarma ke dalikoM se rahita antarmuhUrta pramANa sthiti ko antarakaraNa kahA jAtA hai| yaha antarakaraNa udayakSaNa se antarmuhUrta paryanta kI mithyAtva kI sthiti se Upara kI harta pramANa sthiti meM rahe hae mithyAtva ke dalikoM ko vahAM se le letA hai aura isa sthiti ko taNa-ghAsa binA kI urvara bhUmi ke samAna mithyAtva karma ke dalikoM se rahita karatA hai| isa taraha antarakaraNa hote hue mithyAtva karma kI sthiti ke do bhAga hote haiN| usameM eka bhAga antarakaraNa kI nIce kI sthiti kA hotA hai aura dUsarA bhAga antarakaraNa kI Upara kI sthiti kA hotA hai| nIce kI sthiti meM mithyAtva kA udaya hone se jIva mithyAdRSTi hai| usakA kAla antarmuhUrta pramANa kA hai| vaha sthiti samApta hote hI antarakaraNa prArambha ho jAtA hai| usake prathama samaya se hI jIva praupazamika samyaktva ko pAtA hai| aba antarakaraNa meM rahA hA jIva mithyAtva mohanIya karma ke dalikoM ko zuddha karatA hai| isase usake tIna puMja banate haiM (1) zuddha puja, (2) ardhazuddha puMja aura (3) avizuddha puj| ina tInoM pujoM ke nAma isa prakAra haiM (1) zuddha puja kA nAma samyaktva mohanIya karma hai| (2) ardhazuddha puja kA nAma mizra mohanIya karma hai| (3). avizuddha puja kA nAma mithyAtva mohanIya karma hai| isakI vyAkhyA ke lie 'kodarA' (kodoM) dhAnya kA udAharaNa kahA jAtA hai| jaisenazA utpanna karane vAle kodarA ko zuddha karate hue usameM se kitanA hI bhAga zuddha hotA hai, kitanA hI bhAga ardhazuddha hotA hai aura kitanA hI bhAga azuddha hI rahatA hai; vaise hI idhara bhI jIva-prAtmA dvArA mithyAtva ke dalikoM ko zuddha karate hue kitane hI dalika zuddha hote haiM, kitane hI dalika arddhazuddha hote haiM tathA kitane hI dalika azuddha hI rahate haiN| antarakaraNa kA kAla pUrNa hote hI jo zuddha puja kA arthAt samyaktva mohanIya karma kA udaya ho jAya to jIva-AtmA kSAyopazamika samyaktva pAtA hai, arddha zuddha puja kA arthAt mizra
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 14 mohanIya karma kA udaya ho jAya to mizra samyaktva pAtA hai tathA azuddha puja kA arthAt mithyAtva mohanIya karma kA udaya ho jAya to mithyAtva pAtA hai| sArAMza yaha hai ki saMsAra meM aneka prakAra ke duHkhoM kA anubhava karate hue bhavya jIvabhavyAtmA kisI bhI samaya vizuddhapariNAmI ho jAtA hai| isa vizuddha prAtma-pariNAmadhArA ko hI apUrvakaraNa kahate haiN| isase tAttvika pakSapAta kI bAdhaka rAgadveSa kI tIvratA miTa jAtI hai tathA prAtmA satyatA ke lie jAgata ho jAtI hai| isa prakAra kI AdhyAtmika jAgati ko samyaktva kahate haiN| yaha samyaktva kI utpatti kA krama hai| ise vizeSatA se jAnane ke lie saiddhAntika tathA kArmagranthika zAstroM kA avalokana karanA caahie| kyoMki samyaktva prApti ke lie kArmagranthika tathA saiddhAntika do mata haiN| inameM kArmagranthika mata se jIva-pAtmA sarvaprathama aupazamika samyaktva hI prApta karatA hai| saiddhAntika mata se aupazamika yA kSAyopazamika ina donoM meM se koI bhI eka samyaktva prApta karatA hai| (1-3) sAra rUpa meM kaheM to arihanta bhagavantoM meM devabuddhi, kaMcana evaM kAminI ke tyAgI guru meM gurubuddhi evaM jinezvara praNIta tattvoM meM zraddhA hI samyaktva hai| zraddhA jIvana ke mukhya guNoM ko sthira kara vikAsa kA hI sAdhana hai| yaha koI bAhyahetu nahIM hai, yaha to Atmika guNa hai / zraddhA hI jIvana-caritra hai evaM ayogya meM vizraddhA, yogya meM suzraddhA hI zraddhA-zuddhi hai| tattvanAmAnijIvA'jIvA'srava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam // 4 // * subodhikA TIkA * jIva-ajIva-prAsrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSa-ityeSa saptavidho'rthastattvam / athavA ete sapta padArthAH tattvAni santi / arthAt jIvaH, ajIvaH, AsravaH, bandhaH saMvaraH nirjarA mokSazcaite saptasaMjJakA eva tattvAni bhavanti ityarthaH / etAn lakSaNato vidhAnatazca purastAt upadekSyAmaH / tattvArthasArasyAnusAram sAmAnyAdekadhA jIvo baddho muktastato dvidhA / sa evAsiddhanosiddha-siddhatvAt kIrtyate tridhA // 234 // zvAbhratiryagnarAmartya - vikalpAt sa caturvidhaH / prazamakSayatadvandva . pariNAmodayodbhavAt // 235 // bhAvAtpaMca - vidhatvAt sa paMcabhedaH prarUpyate / SaDmArgagamanAt SoDhA saptadhA saptabhaMgataH // 236 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 4 ] prathamo'dhyAyaH aSTadhASTaguNAtmatvAdaSTa karmavRto'pi padArthanavakAtmatvAnnavadhA dazajIvabhidAtmatvAditi * sUtrArtha - ( 1 ) jIva, saMvara, (6) nirjarA aura (7) dazadhA cintyaM [ 11 ca 1 tu saH / yathAgamam / / 237 / / (SaTpadam ) (4) bandha, (5) (2) prajIva, (3) zrAtrava, mokSa ye sAta tattva haiM // 4 // 5 vivecana pha _ranaprakaraNam ityAdi kaI granthoM meM puNyatattva aura pApatattva ko pRthak mAnakara nau tattva kahe haiM, kintu yahA~ to inako Asravatattva aura bandhatattva ke antargata mAnakara sAta hI tattva pratipAdita kiye gaye haiM / mUla meM tattva do hI Ate haiM / jovatattva aura ajIvatattva | sarva sAmAnya kI apekSA jIvadravya kA eka hI bheda mAnA hai aura ajIvadravya ke pA~ca bheda mAne haiM jinake nAma haiM - ( 1 ) pudgala, (2) dharma, (3) adharma, (4) AkAza aura (5) kAla / inhIM chaha ko SaDdravya kahane meM prAtA hai / kintu itane se hI mokSamArga kA spaSTIkaraNa nahIM hotaa| isalie sAta tattvoM ko bhI avazya jAnanA caahie| ye sAtoM tattva jIvadravya aura ajIvadravya ke saMyoga se hI niSpanna hote haiM / saMkSepa meM ina sAta tattvoM kA svarUpa isa prakAra hai - tattva = tat + tva, usameM 'tat' zabda hai aura 'tva' pratyaya hai / tat yAnI te = arthAt loka aura aloka rUpa vizva / aise vizva kA tva yAnI paraNA, arthAt aise vizva jagat kA mUla vaha 'tattva' hai / arthAt - isa vizva meM jo koI bhinna-bhinna padArtha dikhAI dete haiM aura pratyeka prANI jisa taraha jIvita hai tathA jisa taraha jInA cAhie, ina pratyeka ke jo mUla padArtha haiM, unheM 'tattva' kahA jAtA hai / jaise- hama jitane jIvita jIvoM ko dekha rahe haiM, una sabhI kA mUla jIva tattva hai; vaise hama ghaTa aura paTa ityAdi jitanI jar3a vastue~ bhI dekha rahe haiM, una sabhI kA mUla jIva tattva hai / * tattvoM kA sAmAnya artha ( 1 ) jIva - 'jIvati prANAn dhArayatIti jIba: / ' jo jIve arthAt prAraNoM ko dhAraNa kare vaha 'jIva' kahalAtA hai / arthAt - jo cetanA guraNa se yukta hai yA jo jJAna aura darzana rUpa upayoga ko dhAraNa karane vAlA hai, vahI jIva hai| vizva - loka meM vaha mukhya tattva hai, isalie isa tattva ko 'jIva tatva' kahate haiM / isameM deva, manuSya, tiyaMca aura narakagati ke sarva jIva Ate haiM / mokSa meM bhI jitane jIva haiM, ve sabhI jIvatattva meM hI A jAte haiM / (2) prajIva - jo jIva ke lakSaNa se yA jIva ke svabhAva se viparIta ho arthAt caitanya lakSaNa rahita ho aura sukha evaM duHkha kA anubhava bhI jisako na ho, vaha jar3a lakSaNa vAlA zrajIva hai / vahI jIva tattva kahA jAtA hai| jitane jar3a padArtha vizva meM haiM, ve sabhI isI ajIva tattva meM zrA jAte haiM / jaise--dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya tathA kAla dravya /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 14 (3) prAsrava-zubhakarma kA yA azubhakarma kA prAgamana, vaha prAsrava hai| * pA samantAt sravaH 'praasrvH'| arthAt-sarva tarapha se sravanA-pAnA vaha prAsrava kahA jAtA hai| * pAzrUyate-upAdIyate 'praasrvH'| arthAt-jisase karma kA grahaNa kiyA jAya, vaha prAsrava hai| * athavA, 'prAznAti-prAdatte karma yaste 'praasrvaaH'| arthAt-jIva jisake dvArA karma ko grahaNa karatA hai, vaha prAsrava hai| * AzrIyate-upAya'te karma ebhirityaasrvaaH| arthAt-jisake dvArA karma upAjita kiyA jAya, vaha prAsrava hai| * athavA sravati kSarati jalaM sUkSmarandhraSu yaste praasrvaaH| arthAt-sUkSma chidroM meM hokara jala rUpI karma jo jharatA hai arthAta praveza karatA hai, vaha bhI prAstrava hai| jaise-naukA meM par3e hae sUkSma chidroM ke dvArA jala kA praveza hone para jaise naukA samudra meM DUbatI hai, vaise hI idhara bhI hiMsAdi chidroM ke dvArA jIva rUpI naukA meM karma rUpI jala kA praveza ho jAne se jIva saMsAra rUpI samudra meM DUbatA hai| isalie karma kA Agamana vaha prAsrava hai| itanA hI nahIM kintu karma ke Ane ke lie jo hiMsAdi mArga haiM, ve bhI pAsava kahe jAte haiN| sArAMza yaha hai ki jova aura ajIva kA (yAno pudgala kA) saMyoga hone para nUtana kArmANavargaNAoM ke Ane ko Asrava kahate haiN| athavA jina mithyAtvAdi pariNAmoM ke dvArA karma Ate haiM, unako bhI prAsrava kahate haiN| karmoM ke prAtmA meM Ane kA dvAra hI pAsava hai| isameM karma pudgaloM yAnI kArmANa vargaNAoM kA pAnA vaha dravya prAsava hai aura dravya prAsrava meM kAraNabhUta mana-vacana-kAyA kI zubha-azubha pravRtti (yAnI yoga) vaha bhAva pAsava hai| (4) bandha-jIvAtmA aura karma ke ekakSetrAvagAha ko bandha kahate haiM / arthAt jIva-prAtmA ke sAtha karmapudgaloM kA kSIranIravat ekamekarUpa jo sambandha hotA hai, vaha 'dravyabandha' hai tathA dravya sambandha meM kAraNabhUta jIva-prAtmA kA adhyavasAya pariNAma hai, vaha 'bhAvabandha' hai| (5) saMvara-saMviyate karmakAraNaM prANAtipAtAdi nirudhyate yena pariNAmena saH saMvaraH zubha yA azubha karmoM ke na Ane ko athavA AtmA ke jina pariNAmoM ke nimitta se zubhAzubha karmoM kA AnA ruka jAya use saMvara kahate haiM / yA karma aura usakA hetu prANAtipAtAdi jo Atma pariNAma dvArA saMvarAya, rokA jAya use saMvara kahate haiM / arthAt-jIva-AtmA meM Ate hue karmoM ko jo rokatA hai vaha saMvara hai| samiti-gupti prAdi dravyasaMvara hai tathA dravyasaMvara se utpanna hotA hA jIvaAtmA kA pariNAma yA dravyasaMvara ke kAraNabhUta jIva-prAtmA kA pariNAma vaha bhAvasaMvara hai| athavA zubhAzubha karmoM kA jIva-prAtmA meM na AnA vaha dravyasaMvara hai aura dravyasaMvara meM kAraNarUpa samiti-gupti Adi bhAvasaMvara hai| sArAMza yaha hai ki prAsrava kA jo nirodha hotA hai, vaha saMvaratattva hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 4 ] prathamo'dhyAyaH [ 13 (6) nirjarA - nirjaraNaM vizaraNaM parizaTanaM nirjarA / ' arthAt - karma kA bikharanA, bharanA, sar3anA, vinAza ko prApta karanA yahI nirjarA tattva hai / karmoM kA ekadezarUpa se jIva- zrAtmA se sambandha chUTa jAne ko nirjarA kahate haiM / zrAtmapradezoM se karmapudgaloM kA jo mukta honA, yahI dravyanirjarA hai / dravyanirjarA meM kAraraNabhUta jIva-prAtmA ke zuddha pariNAma, yA dravyanirjarA se utpanna hotA huA AtmA kA zuddha adhyavasAya yAnI pariNAma, yaha bhAvanirjarA hai / (7) mokSa - jIva - prAtmA se karmoM ke sambandha ke sarvathA chUTa jAne ko mokSa kahate haiM / arthAt - karmoM kA sarvathAkSaya ho jAnA vaha dravya mokSa hai tathA karmoM ke sarvathA kSaya hone meM kAraNa rUpa jo AtmA kA nirmala adhyavasAya - pariNAma yAnI sarvasaMvarabhAva, zrabandhakatA, zailezIbhAva yA caturtha zukladhyAna hai, vaha bhAvamokSa hai / athavA AtmA meM siddhatva pariNati hai, vaha bhI bhAvamokSa hai / sArAMza yaha hai ki AtmA meM rahe hue samasta karmoM kA kSaya vaha dravyamokSa hai aura dravyamokSa meM kAraNabhUta AtmA ke nirmala pariNAma, yA dravyamokSa se hotA AtmA kA nirmala pariNAma, vaha bhAvamokSa hai / * tattvoM kA prayojana isa zAstra kA mukhya viSaya mokSa hai / mokSa ke arthI jIvoM ke lie jina vastu-padArthoM kA jJAna prati Avazyaka hai, unhIM vastunoM ko yahA~ para tattva svarUpa meM pratipAdita kiyA hai| isa jJAna kI pUrti ke lie idhara sAta tattvoM kA kathana hai / jIvatva ke kathana se mokSa ke adhikArI kA nirdeza hotA hai / zrajIvatattva ke kathana se aisA sUcita hotA hai ki vizva meM eka aisA bhI tattva hai ki jo jar3a hone se mokSamArga ke upadeza kA adhikArI nahIM hai / baMdhatattva ke kathana se mokSa ke virodhI bhAva aura prAsvatattva ke kathana se yahI virodhI bhAva kA kAraNa batAyA hai / saMvaratattva ke kathana se mokSa kA kAraNa aura nirjarAtattva ke kathana se mokSa kA krama batAyA hai / ina tattvoM ko jAnakara heya tattva kA tyAga karanA cAhie aura upAdeya tattvoM kA sevana karanA cAhie / vizva meM heya tattvoM kA tyAga aura upAdeya tattvoM kA sevana-grahaNa; yahI tattvajJAna kA prayojana hai / AgamazAstroM meM kahA hai ki sarva tattva jJeya haiN| jIva, saMvara, nirjarA aura mokSa ye cAra tattva upAdeya haiM tathA jIva, prAsrava aura bandha ye tIna tattva heya haiN| nau tattvoM kI apekSA vicAreMge to pApatattva sarvathA heya hai aura puNyatattva apekSA se heya hai tathA upAdeya bhI hai / azuddha puNya sarvathA yahI hai / zuddha puNya to vyavahAra se amuka kakSA paryanta hI upAdeya hai / zuddha puNya bhomiyA ke samAna jIva- zrAtmA ko AdhyAtmika vikAsa sAdhane meM sahAyaka hotA hai tathA kArya pUrNa hote hI calA jAtA hai / isalie apekSA se puNya upAdeya hai, aisA kahA hai, kintu nizcaya se to zuddha puNya bhI hai hai / kAraNa ki vaha jIva- zrAtmA kI svatantratA ko rokatA hai| zrAgamazAstra meM puNya karma ko suvarNa kI ber3I ke samAna kahA hai aura pApa karma ko lohe kI ber3I ke samAna kahA hai| sabhI karma jIva AtmA kI svatantratA ko rokate haiM, isaliye karmamAtra ber3I ke samAna hai / jahA~ taka jIvazrAtmA karmoM kI ber3I meM ba~dhA huA hai, vahA~ taka paratantra hI hai /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 114 * tattvoM kA sambandha * prazna-jIvAditattvoM kA paraspara sambandha kaisA hai ? isake uttara meM kahA hai ki jIvatattva meM ajIva tattva karma kA prAsrava-praveza hotA hai| isase karma kA bandha par3atA hai| jIva-prAtmA ke sAtha ajIva-karmapudgala kSIranIra ke samAna ekAkAra bana jAte haiN| jaba karma kA udaya hotA hai taba jIva ko saMsAra meM paribhramaNa aura duHkha kA anubhava hotA hai| isalie duHkha kA mUla kAraNa prAsava tattva hai| ise dUra karane ke lie prAtmA ko prAsrava kA nirodha karanA caahie| arthAt Asrava dvArA prAte hue karma ko saMvara dvArA haTAnA caahie| Asrava kA dvAra banda karane meM saMvara hI kAma karatA hai| aba pUrva kAla meM ba~dhe hae karmoM kA vinAza karane ke lie nirjarAtattva kI AvazyakatA hai| saMvaratattva aura nirjarAtattva se prAtmA sarvathA karmarahita ho jAtA hai| jIva-prAtmA kI sarvathA karma rahita jo avasthA hai vahI mokSa hai| * tattvoM meM saMkhyAbheda * jIvAdi nau tattvoM kA eka-dUsare meM yathAyogya samAveza karane se sAta tattva, pA~ca tattva, athavA do tattva bhI gine jAte haiN| jaise--zubha karma kA prAsrava vaha puNya hai aura azubha karma kA Asrava vaha pApa hai| isa kAraNa se puNyatattva aura pApatattva ko prAsravatattva meM gineM to sAta tattva hote haiN| athavA, prAsravatattva, pUNyatattva aura pApatattva ko bandhatattva meM gineM; tathA nirjarA aura mokSa ina donoM meM se koI bhI eka gineM to pA~ca tattva hote haiN| athavA, saMvaratattva, nirjarAtattva aura mokSatattva ye tIna jIvasvarUpa haiN| isalie jIvatattva meM ina tInoM ko gineM to (1) jIvatattva aura (2) ajIvatattva ye do hI tattva haiN| ityAdi vivakSAbheda hote hue bhI prastuta isa zAstra grantha meM to sAta tattvoM kA hI nAma nirdezapUrvaka nirUpaNa kiyA hai| * tattvoM meM jIva aura ajIva * jIva yaha jIvatattva hai| saMvara, nirjarA aura mokSa ye tIna tattva bhI jIvasvarUpa (yAnI jIvapariNAma) hone se yA jIva ke svabhAva rUpa hone se jIvatattva haiN| isalie jIva, saMvara, nirjarA aura mokSa ye cAra jIvatattva haiN| zeSa pA~ca tattva ajIva haiN| unameM puNya, pApa, Asrava aura bandha ye cAroM karma ke pariNAma hone se ajIva haiN| arthAta ye cAroM ajIvatattva meM gine jAte haiN| * tattvoM meM rUpI aura arUpI * vizva meM vAstavika rIti se jIvatattva arUpI hI hai, kintu prastuta prasaMga meM to dehadhArI hone se rUpI bhI kahA hai| saMvaratattva, nirjarAtattva aura mokSatattva ye tIna jIva ke pariNAma rUpa hone se arUpI haiM tathA puNyatattva, pApatattva, prAsravatattva evaM bandhatattva ye cAroM karma ke pariNAma hone se rUpI haiN| ajIvatattva meM rUpI aura arUpI donoM prakAra pAte haiN| kAraNa ki dharmAstikAya ityAdi prarUpI haiM aura kevala eka pUdagala dravya hI rUpI hai| isa kAraNa se 'navatattva prakaraNa' meM ajIvatattva ke cAra bheda rUpI aura dasa bheda arUpitva se kahe haiN|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] prathamo'dhyAyaH [ 15 * tattvoM meM heya, jJeya aura upAdeya * zrI navatattva prakaraNa grantha meM navatattvoM ke nAmoM kA nirdeza isa prakAra hai jIvA'jIvA puNNaM, pAvA''saMvaro ya nijjrnnaa| bandho mukkho ya tahA, navatattA huMti nAyavvA // 1 // artha-jIva, ajIva, puNya, pApa, prAsrava, saMvara aura nirjarA tathA bandha aura mokSa; ye navatattva jAnane yogya haiN| __ - * yantra * saMkhyA nau tattvoM ke nAma | heya jJeya | upAdeya | jIva | ajIva | rUpI | arUpI jIvatattva ajIvatattva puNyatattva pApatattva prAsravatattva saMvaratattva nirjarAtattva bandhatattva mokSatattva
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrotattvArthAdhigamasUtre [ 15 aba ina navatattvoM meM heya, jJeya aura upAdeya kauna-kauna haiM ? to kahate haiM ki-jIvatattva aura ajIvatattva donoM jJeya yAnI jAnane yogya haiN| puNyatattva mokSa meM vighnarUpa nahIM hai, to bhI mokSa ke mArga meM bhomiyA (valAvA) samAna hai| isalie vyavahAranaya se upAdeya yAnI aAdaraNIya hai, kintu mArga dikhAne vAle bhomiyA ko iSTa nagara pahu~cane ke pazcAd jaise chor3a dete haiM, vaise hI idhara bhI nizcayanaya se to puNyatattva bhI heya yAnI chor3ane yogya hai| kAraNa ki puNyatattva zubhakarma hote hue bhI sone kI ber3I samAna hai aura pApatattva lohe kI ber3I ke samAna hai| puNya aura pApa donoM karmoM kA sarvathA kSaya jaba ho jAya taba hI AtmA kI mukti hotI hai| nizcaya se to puNyakarmarUpa puNyatattva heya yAno chor3ane yogya hote hue bhI zrAvaka-zrAvikAnoM ko upAdeya yAnI Adara ke yogya haiN| zramaNa-zramaNiyoM ko to apavAda mArga hI Adarane yogya hai tathA pApatattva heya yAnI chor3ane yogya hai| Asravatattva karma ke prAgamana rUpa hone se heya hai aura saMvaratattva tathA nirjarAtattva ye donoM tattva jIva-AtmA ke svabhAva rUpa hone se upAdeya haiN| bandhatattva heya hai aura mokSatattva upAdeya hai| vAstavika rIti se navatattva jJeya haiN| to bhI vizeSa rUpa meM kahA hai ki heyA baMdhAsavapAvA, jIvA'jIva huMti vinyaa| saMvara-nijjara mukkho, puNNaM huMti uvAee // 1 // arthAt-(1) (puNya), pApa, prAsrava aura bandhatattva heya meM jaannaa| (2) jIva aura ajIvatattva jJeya meM jaannaa| (3) saMvara, nirjarA, mokSa aura puNyatattva upAdeya meM jaannaa| * tattvAnAM nikSepasya nirdezaH * naam-sthaapnaa-drvy-bhaavtstnnyaasH||5|| * subodhikA TIkA * jIvAdInAM tattvAnAM padArthAnAM nAmAdibhizcatubhiranuyogadvArAso nikSepo vyavahAro bhavati / vistareNa lakSaNaM bhedaJca jJAtu vibhAgIkaraNameva, nyAso nikSepaH kathyate ityarthaH / tadyathA-nAmajIvaH sthApanAjIvo dravyajIvo bhAvajIvazceti / anarthAntaramiti nAma saMjJA karma / (1) sacetanasyAcetanasya vA dravyasya 'jIva' iti nAmakaraNaM nAmajIvaH / athavA-yasya jIvasya'jIvasya vA nAma kriyate dravyamiti tannAmadravyaM jJeyam / atra nAmanikSepo varttate / (2) yaH kASThapustakacitrakarmAkSanikSepAdiSu 'jIva' ityevaMrUpA sthApanA sa
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 ] . prathamo'dhyAyaH [ 17 sthApanA jIvaH / athavA-yat kASThapustakacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate dravyamiti tat sthApanAdravyaM jJeyam / yathA-devatApratikRtivadindro rudraH skando viSNuriti / atra sthApanA nikSepo vrtte| (3) dravyajIva iti guNaparyAyarahitaH, buddhayA parikalpito'nAdipAriNAmikabhAvasaMyukto jIvaH sa eva dravyajIvaH / athavA-dravyaM dravyanAma guNaparyAyarahitaM prajJAsthApitaM dharmAdInAmanyatamat / atra kecidapyAhuH-yad dravyato dravyaM bhavati tacca pudgaladravyameveti / yathA saGghAtabhedebhya utpadyante araNavaH skandhAzceti / tadbhaGgaH zUnyamevapratibhAti / yato'jIvasya yadi sajIvatvaM bhavet tadaiva dravyajIva iti kathyeta tad bhavitunnArhati / atra hi dravya nikSepo vartate / (4) bhAvato jIvA aupazamika-kSAyika-kSAyaupazamikaudayika-pAriNAmikabhAvasaMyuktA upayogalakSaNA ev| so'pi saMsAriNo muktAzca dvividhAH / evamajIvAdiSu sarvapadArtheSu jJAtavyamiti / atra hi bhAvanikSepo varttate / evaM nikhilAnAmanAdInAmAdimatAM ca jIvA'jIvAdInAM bhAvAnAM mokSaparyantAnAM tattvArthAdhigamArthaM nyAsaH kAryaH, arthAt nikSepaH kArya iti / / 5 / / * sUtrArtha-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra anuyogoM ke dvArA jIvAditattvoM kA nyAsa-nikSepa arthAt lokavyavahAra hotA hai // 5 // Wan vivecana // vizva ke sarva vyavahAra aura jJAna-bhAva ke lie mukhya sAdhana bhASA hI hai| vaha bhASA zabdoM se banatI hai| ve zabda prayojana athavA prasaMga ke anusAra aneka artha vAle hote haiN| isalie inake jyAdA vibhAga na kara sakeM to bhI kama se kama cAra vibhAga avazya hI karane caahie| lakSaNa aura bhedoM ke dvArA vizva ke padArthoM kA jJAna jisase vistAra ke sAtha ho sake, aise vyavahAra rUpa upAya ko nyAsa yA nikSepa kahate haiN| inake avabodha se jijJAsuoM ko tAtparya samajhane meM saralatA hotI hai| isalie prastuta sUtra meM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra nikSepoM ke dvArA jIvAditattvoM ke nyAsa-nikSepa-vyavahAra kA nirdeza hai| isase yaha jJAta hogA ki jo zabda samyagdarzana aura vizva ke jIvAditattvoM meM vyavahata kiye jAte haiM, ve mokSa kI aura mokSamArga kI sArthakatA ko kaise prApta karA sakate haiM, unakA digdarzana ina nAmAdi cAra nikSepoM se karAte haiM (1) nAmanikSepa-vastu-padArtha kA jo nAma hotA hai vaha nAmanikSepa hai arthAt jisa zabda kI vyutpatti Adi se bhI sArthakatA siddha nahIM hotI hai, kevala lokarUr3hi se hI saMketita hai usako nAmanikSepa kahate haiN| jaise-jIva yA ajIva kisI bhI dravya kI 'jIva' aisI saMjJA rakha dene se usako nAmajIva kahate haiN|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 115 (2) sthApanA nikSepa-sthApanA yAnI AkRti-pratibimba / kisI bhI kASTha, pusta, citra, akSa nikSepAdi meM 'yaha jIva hai' isa taraha kA jo prAropaNa karate haiM, use sthApanA jIva kahate haiN| jaise-devatAoM kI mUtti-prAkRti Adi meM ki ye indra haiM, ye rudra haiM, ye skanda haiM, yA ye viSNu haiM, ityaadi| kisI bhI vastu-padArtha meM anya vastu-padArtha kA AropaNa karane ko 'vaha yahI vastu-padArtha hai' sthApanA nikSepa kahate haiN| cAhe vaha vastu usake samAna AkAra ko dhAraNa karane vAlI ho yA na ho to bhii| jaise-zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke AkAra vAlI mUtti-pratimA meM yaha prAropaNa karanA ki ye ve hI zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI haiM, jinhoMne devaracita divya samavasaraNa meM baiThakara jagata kI janatA ko mokSa ke mArga kA saddharmopadeza diyA thaa| isako sAkAra meM sthApanA nikSepa samajhanA cAhie aura koI zataraMjAdi moharoM meM jo rAjA, mantrI, hAthI, ghoDA Adi kA prAropaNa karate haiM, usako atadAkAra meM sthApanA nikSepa kahanA caahie| idhara prazna yaha hogA ki nAma aura sthApanA nikSepa meM gUgoM kI apekSA nahIM rakhI jAtI hai, to phira donoM meM antara kyA ? isakA uttara yaha hai ki nAmanikSepa meM guNoM kI apekSA kA jaisA sarvathA abhAva hai, vaisA sthApanA nikSepa meM nahIM hai| kAraNa ki nAma rakhane meM kisI prakAra kA niyama nahIM hai, kintu sthApanA ke lie to aneka prakAra ke niyama kahe haiM aura anya bAta yaha bhI hai ki nAma meM AdarasatkAra kA anugraha nahIM hotA hai, kintu sthApanA meM vaha avazya hI hotA hai| jisa mUtti-pratimA meM jisakI sthApanA kI gaI hai, so usa mUrti kA bhI tadsamAna hI Adara-satkAra-bahumAna hotA hai / jaise-zrI RSabhadeva bhagavAna kI mUtti meM RSabhadeva bhagavAna kI sthApanA kI gaI hai, to usa mUttipratimA kA bhI avazya hI zrI RSabhadeva bhagavAna ke samAna Adara-satkAra bahumAna kiyA jAtA hai| (3) dravyanikSepa-vastu-padArtha kI bhUtakAla kI yA bhaviSyatkAla kI jo avasthA hai, vahI dravyanikSepa hai| arthAt jo artha bhAvanikSepa kI pUrva avasthA rUpa ho yA uttara avasthA rUpa ho, use hI dravyanikSepa kahate haiN| sArAMza yaha hai ki kisI bhI vastu-padArtha kI Age jo paryAya hone vAlI hai, usako pUrva se hI usa paryAya rUpa kahanA isako dravyanikSepa kahate haiN| jaise-kisI rAjaputra ko yA yuvarAja ko rAjA khnaa| kyoMki vaha vartamAnakAla meM rAjA nahIM hai, kintu bhaviSyatkAla meM hone vAlA hai| isalie usako vartamAnakAla meM rAjA kahanA yaha dravyanikSepa kA viSaya hai| athavA atIta anAgata paryAya rUpa se vartamAna vastu-padArtha ke vyavahAra karane ko dravyanikSepa kahate haiN| jaise-rAjya chor3a dene vAle ko bhI rAjA-mahArAjA kahanA, bhUtapUrva mahArAjA ityAdi / vaha dravyanikSepa hai| (4) bhAvanikSepa-vizva meM rahI huI vastu-padArtha kI vartamAna avsthaa| arthAt kisI bhI vastu-padArtha kA usakI vartamAna paryAya kI apekSA kathana karanA so hI bhAvanikSepa hai| sArAMza yaha hai ki jo zabda pUrNa rUpa se vyApatti aura pravRtti se arthayukta ho, usako bhAvanikSepa kahate haiM / jaise ki vartamAna meM rAjya karatA hai, isalie usako rAjA khnaa| athavA manuSya paryAya yukta jIva ko manuSya kahanA, ityAdi / jisa taraha se ina nAmAdi cAra nikSepoM ko yahA~ para jIva dravya kI apekSA ghaTita karake batAyA hai, usI taraha vizva ke sarva dravyoM aura unakI paryAyoM tathA samyagdarzana ityAdi kI apekSA bhI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 6 ] prathamo'dhyAyaH [ 16 ghaTita karanA caahie| jIvAdi tattvoM kA bhI nAmAdi cAra nikSepa jAna karake artha kA vibhAga karanA cAhie, kintu mokSamArga ke lie to unako ekabhAvarUpa jAneM / kAraNa ki bhAvanikSepa binA prathama ke tInoM nikSepa niSphala haiM / nikSepa jo haiM ve mUla vastu-padArtha ke paryAya haiM, itanA hI nahIM kintu svadharma haiM / isalie to vizeSAvazyaka bhASya meM kahA hai ki - ' cattAro vatthu paJbhavA / ' zrIzranuyogadvAra sUtra meM bhI vistArapUrvaka varNana kiyA hai / dravya aura bhAva ye donoM nikSepa sApekSa haiM / isalie to eka hI vastu-padArtha kA eka apekSA se dravyanikSepa meM aura dUsarI apekSA se bhAvanikSepa meM bhI samAveza kiyA jAtA hai / jaise- dadhi yAnI dahI zikhaNDa kI apekSA se dravya zikhaNDa hai, dUdha kI apekSA se dravya dUdha hai aura dahI kI apekSA se bhAva dahI hai / isI taraha anya ghaTa, paTa ityAdi meM bhI samajhanA / yahA~ para itanA dhyAna avazya hI rakhanA hai ki jo vastu bhAvanikSepa se pUjya yA tyAjya hai, usa vastu ke anya tIna nikSepa bhI pUjya yA tyAjya haiM / / 5 / / * tattvajJAnasyopAyaH pramANa - nayairadhigamaH // 6 // * subodhikA TIkA pUrvokta-jIvAditattvAnAM pramANAd nayAd vA zradhigamaM jJAnaM jAyate / na padArthasya sarvadezAnAM arthAt pratyekamaMzasya jJAnaM bhavati tat pramANam, evaM yena padArthasya kevalamekadezaH arthAt kazcidevAMzo jJAyate sa nayaH kathyate / tatra pramANaM dvividhaM parokSaM pratyakSaM cA'gre vakSyate / nayavAdAntareNa / nayAzca naigamAdayo'pi agre vakSyante eva / / 6 / / * sUtrArtha - [ jIvAdi tattvoM-padArthoM kA ] pramAraNa aura nayoM se adhigama hotA hai| arthAt jJAna-bodha hotA hai / usameM pramANa vastu-padArtha ke sarvAMza ko grahaNa karatA hai aura naya vastu-padArtha ke eka aMza ko grahaNa karatA hai // 6 // 5 vivecana 5 jisase vastu kA nirNayAtmaka bodha hotA hai, vaha jJAna hai / vizva meM kisI bhI vastu kA nirNayAtmaka adhigama-jJAna-bodha pramANa aura naya dvArA hI hotA hai / isalie pramANa aura naya jJAna svarUpa hI haiM / arthAt jIvAdi tattvoM ke jAnane kA jJAnarUpa upAya - sAdhana pramANa aura naya isa taraha do prakAra kA hai| jisase vastu ke nitya - anityAdi aneka dharmoM kA nirNayAtmaka jJAna- bodha hotA hai, use 'pramANa' kahate haiM tathA jisase vastu ke nitya zranityAdi kisI bhI eka dharma kA nirNayAtmaka jJAna-bodha hotA hai, use 'naya' kahate haiM / arthAt samyagjJAna ko pramANa aura pramANa ke ekadeza- aMza ko naya kahA jAtA hai /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 17 pramANa se vastu kA pUrNa bodha hotA hai aura naya se vastu kA prapUrNa yA AMzika bodha hotA hai| jaise ki 'prAtmA nitya hai ki anitya hai ?' isa prazna ke uttara meM kahate haiM ki-'pAtmA nityA'nitya hai|' isa pramANa vAkya se nityatva aura anityatva dharma kI dRSTi se prAtmA kA pUrNa rUpa se bodha hai| 'prAtmA nitya hai' isa prakAra ke naya vAkya se prAtmA kA kevala nitya rUpa se bodha hotA hai, kintu 'prAtmA anitya bhI hai' aisA bodha nahIM hotA hai| isa taraha 'prAtmA anitya hai' isa prakAra ke nayavAkya se AtmA kA anitya rUpa meM bodha hotA hai, kintu 'AtmA nitya bhI hai' aisA bodha nahIM hotA hai| kAraNa ki naya vastu-padArtha ke eka hI aMza ko grahaNa karatA hai ataH vastu padArtha kA pUrNa rUpa se bodha nahIM hotaa| pramANa ke aneka bheda hone para bhI sAmAnya rUpa se do bheda pratipAdita kiye gaye haiM-parokSa aura pratyakSa / jo para-AtmA se bhinna indriya yA mana kI sahAyatA se utpanna hotA hai, usa jJAna ko parokSa jJAna kahate haiM tathA jo para kI sahAyatA binA kevala prAtmA se hI utpanna hotA hai, usa jJAna ko pratyakSa jJAna kahate haiM / pramANa aura naya donoM jJAnasvarUpa haiM to bhI donoM meM mahAn antara hai| kAraNa ki eka guNa ke dvArA azeSa vastu ko grahaNa karane vAlA pramANa hai aura dUsarA vastu ke eka aMzavizeSa ko grahaNa karane vAlA naya hai| donoM meM yahI mahAn antara hai| isalie parokSajJAna aura pratyakSajJAna donoM meM sakalAdeza aura vikalAdeza kA antara samajhanA caahie| isa taraha tattvoM kA jJAna pramANa aura naya ke dvArA hotA hai, aisA sAmAnya rUpa se isa sUtra meM kahA hai| aba vizeSa rUpa se tattvoM kA pradhigama-jJAna karavAne vAle dvAro kA nirdeza prAge ke sUtra meM karate haiM / / 6 / / __* viziSTatattvajJAnaprAptyartha SavArANAM nirdezaH * nirdeza-svAmitva-sAdhanA-dhikaraNa-sthiti-vidhAnataH // 7 // OM subodhikA TIkA * [1] nirdezaH padArthasvarUpAbhidhAnam, [2] svAmitvaM prAdhipatyam, [3] sAdhanaM utpatti - nimittaM kAraNamityarthaH, [4] adhikaraNaM AdhAram, [5] sthitiH kAlapramANam, tathA [6] vidhAnam prakAra, bhedasaGkhyA eva / ebhizca nirdezAdibhiH SaDbhiranuyogadvAraiH sarveSAM bhAvAnAM jIvA'jIvAdInAM tattvAnAM vikalpazo vistRtarUpeNAdhigamo jJAnaM bhavatIti / tadyathA [1] nirdezaH / ko jIvaH ? aupazamikAdibhAvasahito dravyaM jIvaH, aatmetyrthH| atra samyagdarzanaviSayasambandhatvAt kathayati / kiM samyagdarzanam ? guNo dravyaM vaa| tasya kiM svarUpamAha-samyagdRSTijIvo'rUpI eva, tasmAt noskandharUpo vartate nogrAmarUpo'pi vartate /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 21 [2] svAmitvam - kasya samyagdarzanam ? etad samyagdarzanaM zrAtmasaMyogena parasaMyogena tathA dvayoH saMyogenApi prApto bhavati / teSu zrAtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanaM vAcyam / parasaMyogena jIvasyA'jIvasya jIvayorajIvayoH, jIvAnAmajIvAnAM ceti vikalpAH samyagdarzanaM vAcyam / ubhayasaMyogena jIvasya nojIvasya, jIvayorajIvayoH, jIvAnAmajIvAnAM ceti vikalpA na santi / zeSAstu santi eva / 1 / 7] [3] sAdhanam - kena bhavati samyagdarzanam ? nisargAd zradhigamAd vA samyagdarzanaM bhavati / ime 'pi darzanamohanIya karmaNAM kSayAd upazamAd kSayopazamAcca bhavataH / [4] zradhikaraNam - triprakArakaM bhavati / tadyathA - AtmasannidhAnaM, parasannidhAnaM, ubhayasannidhAnaM ca / teSu AtmasannidhAnaM arthAt abhyantarasannidhAnam, parasannidhAnaMarthAt bAhyasannidhAnam, ubhayasannidhAnaM ca bAhyAbhyantarasannidhAnaM kathyate / kasmin samyagdarzanaM bhavati ? AtmasannidhAnApekSAyAM tAvad jIve samyagdarzanaM bhavati / samyagjJAnaM samyagcAritramapi / bAhyasannidhAnApekSAyAM tAvad jIve samyagdarzanaM nojIve samyagdarzanamiti pUrvakathitA vikalpA jJAtavyA / ubhayasannidhAnApekSAyAM cApyabhUtAH sadbhUtAzca pUrvakathitA bhaGgavikalpA iti / [5] sthiti:- kiyantaM kAlaM samyagdarzanaM tiSThati ? samyagdRSTiH sAdi- sAntastathA sAdyanantaH iti dvividhA bhavati / samyagdarzanaM [ kSayopazamasamyaktvaM ] sAdisAntamevAsti / etat tu jaghanyato'rthAd nyUnAtinyUnamantarmuhUttaM, utkRSTato'rthAdadhikaM SaTSaSTisAgaropamakAlAt kiJcidadhikaM tiSThati / kSAyikasama kitIchadmasthajIvasya samyagdRSTiH sAdisAntaH, sayogI prayogI - kevalInAM siddhAnAM ca samyagdRSTiH sAdi ananto bhavati / [6] vidhAnam - katividhA bhedAH samyagdarzanasya ? hetubhedasyApekSAyAH traividhyAt kSayAditrividhaM samyagdarzanam / tasyAvaraNIyasya darzanamohanIyasya karmaNo kSayAdibhyazceti / tadyathA - kSAyikasamyagdarzanaM, prapazamikasamyagdarzanaM, kSAyopazamikasamyagdarzanamiti atra ca aupazamikaM, kSAyopazamikaM tathA kSAyikamiti triprakArakaM samyaktvamuttarottaraM vizuddha N bhavati / / 7 / / * sUtrArtha - [1] nirdeza, [2] svAmitva, [3] sAdhana, [4] adhikaraNa,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 17 [5] sthiti aura [6] vidhAna / ina chaha anuyoga' dvAroM se jIvAdi tattvoM kA jJAna hotA hai / / 7 / 5 vivecana 5 pUrva sUtra meM jIvAdi tattvoM kA jJAna pramANa aura naya se hotA hai, isa taraha - sAmAnya rUpa se kahA hai / aba vizeSa rUpa se tattva sambandhI jJAna prApta karane ke lie chaha dvAroM kA nirdeza karate haiM (1) nirdeza - yAnI vastu padArtha svarUpa kA kathana / (2) svAmitva - yAnI zrAdhipatya ( svAmI mAlika ) / (3) sAdhana - yAnI kAraNa, arthAt utpanna hone vAle nimitta / (4) adhikaraNa - yAnI AdhAra, arthAt rahane kA sthAna / (5) sthiti - yAnI kAla - samaya kA pramANa / (6) vidhAna - yAnI prakAra ( bhedoM kI saMkhyA) / ina chaha dvAroM se jIvAdi tattvoM kA jJAna hotA hai / 'samyagdarzana' yaha AtmA kA guNa hai| usakI vicAraraNA ina chaha dvAroM se isa prakAra kI hai (1) samyagdarzana guNa 'se jIva AtmA vivekI aura pAramArthika jJAna vAlA banatA hai tathA ya evaM upAdeya kA viveka kara sakatA hai| isa guraNa kI prApti se jIva AtmA kA caurAsI lAkha jIvAyoni meM saMsAra-paribhramaNa parimita bana jAtA hai, arthAt maryAdita hotA hai / (2) samyagdarzana guNa jIva- zrAtmA kA hI hai / isalie usakA svAmI (mAlika) jIva- zrAtmA hI hotA hai, ajIva kabhI nahIM ho sakatA / ( 3 ) samyagdarzana guraNa kI utpatti jIva- prAtmA meM nisarga se yAnI svAbhAvika rUpa se aura adhigama se yAnI paropadezAdi nimitta se hotI hai / athavA mithyAtvamohanIya karma aura anantAnubandhI krodha-mAna- mAyA lobha rUpa cAra kaSAyoM ke kSayopazama se yA upazama Adi se hotI hai / ( 4 ) samyagdarzana guraNa jIva-prAtmA meM hI pragaTa hotA hai, isalie usakA adhikaraNa yAnI AdhAra jIva- AtmA hI hai / (5) jIva- prAtmA meM pragaTe hue samyagdarzana guraNa kA kAla sAdi zrananta hai / pazamika samyaktva guraNa kA kAla jaghanya se yA utkRSTa se antarmuhUrtta kA hai tathA kSAyopazamika samyaktva guraNa kA kAla jaghanya se antarmuhUrtta aura utkRSTa se sAdhika 66 sAgaropama kA hai / jaise ki manuSya bhava meM pUrvakror3a varSa ke prAyuSya vAlA jIva - prAtmA ATha varSa kI vaya meM samyaktva pAkara, anuttara devaloka meM vijayAdi cAroM vimAnoM meM se kisI eka vimAna meM utkRSTa sthiti meM utpanna ho jAya / devAyuSya pUrNa hone ke pazcAd vahA~ se vyava kara aura manuSyabhava meM prAkara puna: vijayAdi meM utpanna hokara, phira vahA~ se cyava kara punaH manuSyagati meM Akara sakala karma kA kSaya karake mokSa meM jAve to vahA~ para 66 sAgaropama se adhika kAla ho jAtA hai / athavA anuttara devaloka meM na jAkara tIna bAra acyuta devaloka meM utpanna ho jAya to bhI 66 sAgaropama ke kAla meM manuSyabhava kA kAla 1. jAnane ke upAyoM ko anuyoga kahA jAtA hai / 2. lakSaNa yA svarUpa ke kathana ko nirdeza kahate haiM /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 ] prathamo'dhyAyaH [ 23 milAne se adhika ho jAtA hai| isalie utkRSTa se sAdhika 66 sAgaropama kA kAla kahA jAtA hai| (6) samyagdarzana ke kSAyika, aupazamika aura kSAyopazamika ye mukhya tIna bheda haiN| * prazna-jIva kise kahate haiM ? uttara--jo dravya praupazamika Adi bhAvoM se yukta hai, use jIva kahate haiM / * prazna-samyagdarzana kise kahate haiM ? usakA svarUpa kyA hai ? uttara--vaha jIva-AtmA dravya svarUpa hai| kAraNa ki vaha noskandha aura nogrAma rUpa arUpI samyagdRSTi jIva svarUpa hI hotA hai| prazna--samyagdarzana kisakI apekSA se hotA hai ? uttara--AtmasaMyoga, parasaMyoga aura ubhayasaMyoga, ina tInoM kI apekSA se samyagdarzana hotA hai| jaise-(1) samyagdarzana kA svAmI jIva hai| isalie AtmasaMyoga kI apekSA samyagdarzana jIva ko hotA hai| (2) parasaMyoga kI apekSA samyagdarzana eka jIva ko yA eka ajIva ko hotA hai / athavA do jIvoM ko yA do ajIvoM ko hotA hai| yadvA aneka jIvoM ko yA aneka ajIvoM ko samyaradarzana ho sakatA hai| (3) ubhayasaMyoga kI apekSA samyagdarzana ke svAmitva meM eka jIva ke, nojIvaISat jIva ke, do jIva ke yA do ajIva ke, aneka jIvoM ke yA aneka ajIvoM ke ye vikalpa nahIM hote haiM / inake binA anya vikalpa ho sakate haiN| * prazna--samyagdarzana kisake dvArA hotA hai ? uttara-samyagdarzana nisarga aura adhigama ina do hetu-kAraNoM se utpanna hotA hai| ye donoM darzana mohanIya karma ke kSaya, upazama yA kSayopazama se hote haiN| adhikaraNa tIna prakAra kA kahA hai-AtmasannidhAna, parasannidhAna aura ubhayasannidhAna / inameM prAtmasannidhAna se abhiprAya abhyantara sannidhAna hai| parasannidhAna kA abhiprAya bAhyasannidhAna hai| bAhya aura abhyantara donoM sannidhAnoM ke mizraNa ko ubhayasannidhAna kahate haiN| * prazna--samyagdarzana kahA~ rahatA hai ? uttara--prAtmasannidhAna kI apekSA samyagdarzana jIva-pAtmA meM rahatA hai| isI taraha samyagajJAna aura samyakcAritra bhI jIva-AtmA meM rahate haiN| bAhyasannidhAna kI apekSA samyagdarzana jIvaAtmA meM, nojIva meM rahatA hai, ina vikalpoM ko prAgamazAstra meM kahe anusAra jAnanA cAhie / ubhayasannidhAna kI apekSA bhI samyagdarzana ke abhUta aura sadbhUta rUpa bhaMgoM ke vikalpa prAgamazAstra ke anusAra samajhane caahie| .... * prazna-samyagdarzana kitane kAla (samaya) taka rahatA hai ? uttara-samyagdRSTi ke do prakAra haiN| eka sAdi sAnta aura dUsarA sAdi ananta / samyagdarzana (kSAyopazamika samyaktva) sAdi sAnta hI hai| usakA jaghanya kAla antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa kAla kucha adhika chayAsaTha sAgaropama pramANa kA hai| samyagdRSTi jIva-prAtmA sAdi hokara ananta hote haiN| ataH kahA hai ki terahaveM guNasthAnavartI sayogIkevalI arihanta bhagavAn caudahaveM
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 115 guNasthAnavartI prayogI kevalI bhagavAn aura saMsArAtIta siddha bhagavAn ye tInoM sAdi ananta samyamdRSTi haiM / * prazna -- samyagdarzana kitane prakAra kA hai ? uttara -- samyagdarzana hetubheda kI apekSA tIna prakAra kA kahA jA sakatA hai kAraNa, vaha samyagdarzana ko zrAcchAdita karane vAle darzanamohanIya karma ke kSaya se yA upazama se yadvA kSayopazama se utpanna hotA hai / isalie samyagdarzana bhI tIna prakAra kA pratipAdita kiyA gayA hai / (1) kSAyika samyagdarzana, (2) zraupazamika samyagdarzana aura (3) kSAyopazamika samyagdarzana / (1) darzanamohanIya karma aura krodhAdi anantAnubandhI cAra kaSAya ke kSaya hone se jo samyagdarzana utpanna hotA hai, use 'kSAyikasamyagdarzana' kahate haiM / (2) darzanamohanIya karma aura krodhAdi zranantAnubandhI cAra kaSAya ke upazama hone se jo samyagdarzana prakaTa hotA hai, use 'zraupazamikasamyagdarzana' kahate haiM / (3) darzanamohanIya karma aura krodhAdi zranantAnubandhI cAra kaSAya ke kSaya aura upazama donoM ke maryAdita hone para jo samyagdarzana udbhUta hotA hai, use 'kSAyopazamikasamyagdarzana' kahA gayA hai / ina tInoM meM vizeSatA yahI hai ki - propazamika, kSAyopazamika aura kSAyika inakI vizuddhi krama se uttarottara adhika se adhikatara hotI hai / arthAt zrapazamika samyagdarzana se kSAyopazamika samyagdarzana kI vizuddhi - nirmalatA adhika hai tathA kSAyopazamikasamyagdarzana se kSAyikasamyagdarzana kI vizuddhi - nirmalatA adhika hai / / 7 / / * satpramukhASTadvArebhyo'pi tattvAnAM viziSTarUpeNa nirdeza: sat - saMkhyA -kSetra - sparzana - kAlAntara - bhAvA'lpa - bahutvaMzca // 8 // * subodhikA TIkA sat, saGkhyA, kSetraM, sparzanaM, kAlaH, antaraM bhAvaH, alpabahutvaM ceti / etaiH sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiH praSTabhiH anuyogadvArairapi sarvajIvAditattvAnAM samyagdarzanAdikAnAM ca jJAnaM bhavati / kathamiticeducyate - ( 1 ) sattA vidyamAnatA eva / samyagdarzanaM kimasti nAstIti ? astItyucyate / kvAsti ? prajIveSu jIveSu vA / jIveSu tAvannAsti / jIveSvapi bhAjyameva / tadyathA - ' gatIndriya-kAya - yoga- kaSAyaveda-lezyA-samyaktva-jJAna- darzana - cAritrAhAropayogeSu' iti trayodazasvanuyogadvAreSu yathAsambhavaM sadbhUtaprarUpaNA'vazyameva karttavyA / etena dvAreNa vivakSitapadArthasya vicAraNA bhavati /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 25 (2) saGkhyA - vivakSitapadArthasya athavA tasya svAminaH katipaya saGkhyA'sti / tasya vicAraNA asya saGkhyAprarUpaNAdvArasya prayojanamasti / atrAha-kiyat samyagdarzanam ? kiM saGkhyaM yaM asaGkhye yaM, anantamiti ? taducyate-asaGkhya yAni samyagdarzanAni santi, kintu samyagdRSTayastu anantAH santi eva / 18] (3) kSetram - vivakSitatattvaM athavA tasya svAmI katipayakSetre bhavati ? etad kSetraprarUpaNAdvArAt jJAyate / atrAha - samyagdarzanaM kiyatikSetre varttate ? taducyate / lokasyAsaGkhyayabhAge varttate ? arthAt samyagdarzanavAn ekajIvasya anekajIvasya vA kSetralokasyA'saGkhyAtamo bhAgo hi asti / (4) sparzanam - vivakSitatattvaM athavA tasya svAmI katipayakSetraM sparzanam ? tasya jJAnaM etad sparzanaprarUpaNAdvArAt bhavati / atrAha - 'samyagdarzanaM kiM spRSTasparzanam ?' samyagdarzanaM lokasyA'saGkhyeyabhAgaH sparzanaM karoti / atra samyagdRSTisamyagdarzanayoH kaH prativizeSaH ? dvayoH apAya - saddravyApekSAyAH antaramasti / samyagdarzanamapAya AbhinibodhikarUpamasti / tad yogAt samyagdarzanaM kevalino nAsti / tasmAd samyagdarzanI kevalI nAsti / samyagdRSTistu saddravyarUpamasti / tad yogAt samyagdRSTiH kevalI kathitamasti / (5) kAlaH - vivakSitatattvaM kiyantaM kAlam ? tasya vicAraNA etad kAlaprarUpaNAdvArAd bhavati / atrAha - samyagdarzanaM kiyantaM kAlam ? taducyate / kAlasya parIkSA prarUpaNA vA dvidhA bhavati / tad ekajIvasyApekSayA nAnAjIvAnAmapekSayAzca parIkSyam / tadyathA - ekaM jIvaM prati jaghanyena antarmuhUrttam, utkRSTana SaTSaSThiH sAgaromAri sAdhanAni tathA aneka jIvAn prati sarvAddhAkAlamaryAdA samyagdarzanasya santi / arthAt samyagdarzanaM nityameva vidyate / (6) antaram - vivakSitatattvasya prAptyanantaraM tasya viyoga kiyantaM kAlaparyantaM bhavet ? tasya jJAnaM etad antaraprarUpaNA dvArAt bhavati / atrAha - samyagdarzanasya ko virahakAlaH ? taducyate / ekaM jIvaM prati jaghanyena antarmuhUrttam, tathA utkRSTena dezonArdhapudgalaparAvarttaparyantaM virahakAlaH samyagdarzanasyeti / ( 7 ) bhAvaH - prapazamikAdipaJcabhAvebhyaH katamo bhAvo vivakSitatattvaM bhavet ? tasya vicAraNA, etad bhAvaprarUpaNAdvArAd bhavati / atrAha - samyagdarzanaM zrapazami
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 18 kAdi bhAvAnAM katamo bhAvo bhavati ? taducyate / praudayika-pAriNAmikabhAvau dvayaM vayaM praupazamikAditriSu bhAveSu samyagdarzanaM bhavati / (8) alpabahutvam-samyagdarzanAditattvAnAM svAminamAzritya nyUnAdhikasya vicAraNA, etad alpabahutvaprarUpaNAdvArAd bhavati / atrAha-samyagdarzanAnAM aupazamikAditriSu bhAveSu vartamAnAnAM kiM samAnasaGkhyatvamAhosvidalpabahutvamastIti ? / taducyate / aupazamikAditriSu bhAveSu aupazamikasamyagdarzanasya saGkhyA sarvastokamasti / tataH kSAyikasamyagdarzanasya saGkhyA asaGkhyAtaguNI jnyeyaa| tato'pi kSAyopazamikasamyagdarzanasya saGkhyA asaGkhyAtaguNI jnyaatvyaa| kevalinaH siddhAzca jIvAH saMmilya anantAH eva / tasmAd samyagdRSTayastu saGkhyA anantaguNI jJeyeti / evaM nikhilabhAvAnAM nAmAdibhiH nyAsaM kRtvA, pramANAdibhiradhigamasya kArya sampannam / atroktaM samyagdarzanam / jJAnaM cA'pi vakSyAmaH / / 8 / / * sUtrArtha-sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva; ina pATha dvAroM se bhI tattvoM kA jJAna arthAt sarva bhAvoM kA jJAna ho sakatA hai / / 8 / / 9 vivecana jisa taraha pUrvokta nirdeza Adi anuyoga ke chaha dvAroM se jIvAditattvoM kA jJAna hotA hai, usI taraha idhara sat Adi anuyoga ke pATha dvAroM se bhI jIvAdi tattvoM kA jJAna hotA hai| ve kramaza: sat Adi pAThoM dvAra isa prakAra haiM (1) sat- yAnI sttaa-vidymaantaa| vizva meM vivakSita vastu-padArtha vidyamAna hai ki nahIM ? usakI vicAraNA isa satprarUpaNA dvAra se hotI hai / (2) saMkhyA-yAnI gaNanA / vivakSita vastu-padArtha kI yA usake svAmI ke anusAra kI saMkhyA-ginatI kitanI hai ? usakI vicAraNA isa saMkhyAprarUpaNA dvAra se hotI hai| (3) kSetra--vivakSita tattva yA usake svAmI kitane kSetra meM ho sakate haiM ? usako isa kSetraprarUpaNA dvAra se jAna sakate haiN| (4) sparzana-yAnI sparzanA / vivakSita tattva yA usake svAmI kitane kSetra ko sparza karate haiM ? usakA jJAna isa sparzana prarUpaNA dvAra se hotA hai / (5) kAla-yAnI samaya / vivakSita tattva kitane kAla-samaya taka rahatA hai ? isakI vicAraNA isa kAlaprarUpaNA dvAra se hotI hai| (6) antara-yAnI virahakAla / vivakSita tattva kI prApti hone ke pazcAt, usakA viyoga ho jAya to kitane kAla taka viyoga rahatA hai ? usakA jJAna isa antaraprarUpaNA dvAra se hotA hai /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] prathamo'dhyAyaH [ 27 7) bhAva-avasthA vizeSa / vivakSita tattva praupazamika Adi pA~ca bhAvoM meM se kauna se bhAva meM hai ? usakI vicAraNA isa bhAvaprarUpaNA dvAra se hotI hai| (8) alpabahutva-yAnI nyuunaadhiktaa| samyagdarzana Adi tattvoM ke svAmI kA AzrayaNa karake nyUnAdhika kA vicAra isa alpabahutvaprarUpaNA dvAra se hotA hai| aba isa viSaya meM samyagdarzana kI vicAraNA uparyukta dvAroM se isa prakAra hai(1) sat * prazna-samyagdarzana guNa hai yA nahIM ? uttara-'samyagdarzana' guNa hai / * prazna-samyagdarzana guNa kahA~-kahA~ para hai ? uttara-samyagdarzana guNa sattA rUpa se sabhI jIvoM meM vidyamAna hai, kintu usakA AvirbhAva sirpha bhavya jIvoM meM hotA hai, abhavya jIvoM meM nhiiN| yaha guNa cetana-prAtmA kA hI hai| isalie cetana-pAtmA meM hI rahegA, acetana-jar3a meM nahIM / jIvoM ke viSaya meM bhI isakI bhajanA pratipAdita kI gaI hai| kisI meM hotA hai aura kisI meM nahIM hotaa| kisa-kisa meM hotA hai, yaha jAnane ke lie gati, indriya, kAya, yoga, kaSAya, veda, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, cAritra, AhAra aura upayoga, ina teraha anuyoga-dvAroM meM Agama ke anusAra yathAsambhava isa satprarUpaNA dvArA samajha lenA caahie| (2) saMkhyA * prazna-samyagdarzana kitane haiM, saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? uttara-samyagdarzana asaMkhya haiM, kintu samyagdRSTi ananta haiN| arthAt-samyagdarzana jisameM ho aise jIva asaMkhya haiM tathA siddha jIvoM kI apekSA aise jIva ananta haiN| (3) kSetra * prazna-samyagdarzana kitane kSetra meM rahatA hai ? uttara-samyagdarzana loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai| arthAt-asaMkhya pradezarUpa tIna sau teMtAlIsa (343) rAjapramANa loka meM asaMkhyAta kA bhAga dene se jitane pradeza prApta ho jAte haiM, utane hI loka ke pradezoM meM samyagdarzana pAyA jA sakatA hai| cAhe samyagdarzana vAle eka jIva ko lekara yA sarva jIvoM ko lekara vicAra kiyA jAya to bhI sAmAnya rUpa se samyagdarzana kA kSetra loka kA asaMkhyAtavA~ bhAga hI jAnanA / isameM itanA antara avazya hI hogA ki eka samyagdarzanI-samyaktvI jIva ke kSetra kI apekSA ananta jIvoM kA kSetra, parimANa meM adhika hogaa| kAraNa ki loka kA asaMkhyAtavA~ bhAga bhI taratama bhAva se asaMkhyAta prakAra kA hotA hai| * prazna-samyagdRSTi tathA samyagdarzana meM kyA antara hai ? isake uttara meM AgamazAstroM meM likhA gayA hai-donoM meM apAya tathA sadadravya kI apekSA antara hai| samyagdarzana apAya matijJAna
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 118 rUpa hai evaM samyagdRSTi saddravya svarUpa hai / kevalI saddravya rUpa hone se unheM samyagdRSTi kaha sakate haiM kintu unheM samyagdarzanI nahIM kaha sakate, kyoMki unameM apAya kA yoga nahIM pAyA jAtA / (4) sparzana * prazna - samyagdarzana kitane sthAna kA sparza karatA hai ? uttara - samyagdarzana loka ke prasaMkhyAtaveM bhAga kA hI sparza karatA hai, kintu samyagdRSTi sampUrNa loka kA sparza karatA hai / isa viSaya kA spaSTIkaraNa karate hue kahA hai ki- samyagdarzanavanta jIva-prAtmA jaghanya se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga ko hI sparza karatA hai tathA utkRSTa se eka jIva- zrAzrayI yA aneka jIvoM se prAzrayI caudaha rajjupramANa loka ke kucha nyUna ATha bhAga ko sparza karatA hai / yaha mApa ghanakSetra kI apekSA hai / sUcikSetra kI apekSA se to eka jIva-prAzrayI ke prATha rAjaloka aura aneka jIva zrAzrayI ke bAraha rAjaloka kI sparzanA hotI hai / kevalI samudghAta kI apekSA se to sampUrNa caudaha rAjaloka kI sparzanA pratipAdita kI hai| kSetra aura sparzanA meM bheda ke sambandha meM bhI kahA hai ki kevala varttamAnakAla AzrayI kSetra kI vicAraNA karane meM AtI hai aura sparzanA kI vicAraNA tIna kAla zrAzrayI karane meM prAtI hai / kSetra aura sparzanA meM yaha bheda kAla kI apekSA mAnA gayA hai / (5) kAla * prazna - - samyagdarzana kitane kAla taka rahatA hai ? uttara-- eka jIva kI apekSA samyagdarzana kA jaghanya kAla antarmuhUrtta mAtra hai aura utkRSTa kAla kucha adhika chayAsaTha sAgaropama kA hai tathA aneka jIvoM kI apekSA samyagdarzana kA sarva kAla hai / arthAt samyagdarzana sarvadA vidyamAna hai - vizva meM koI bhI samaya aisA bhUtakAla meM nahIM thA, vartamAnakAla meM nahIM hai aura bhaviSyakAla meM nahIM hogA ki jaba kisI bhI jIva- zrAtmA meM samyagdarzana na rahA ho yA na pAyA jAya / (6) antara * prazna -- samyagdarzana kA virahakAla kitanA hai ? uttara -- samyagdarzana kA eka jIva AtmA kI apekSA jaghanya se antarmuhUrtta taka viraha hotA hai tathA utkRSTa se dezona ardhapudgala parAvarttaM paryanta samyagdarzana kA viraha hotA hai / aneka jIvoM kI apekSA se samyagdarzana kA antara kAla hotA hI nahIM hai arthAt - samyagdarzana kA virahakA kabhI hotA hI nahIM / (7) bhAva * prazna - prapazamikAdika pA~ca bhAvoM meM se samyagdarzana ko kauna-sA bhAva samajhanA ? uttara - praudayika bhAva aura pAriNAmika bhAva ina donoM ko chor3akara zeSa tInoM (zraupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika) hI bhAvoM meM samyagdarzana rahatA hai / arthAt - prapazamika samyagdarzana zrapazamika bhAva meM, kSAyika samyagdarzana kSAyika bhAva meM aura kSAyopazamika samyagdarzana kSAyopa
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 ] prathamo'dhyAyaH [ 26 zamika bhAva meM hotA hai| sArAMza yaha hai ki samyagdarzana kahIM aupazamika, kahIM kSAyika aura kahIM kSAyopazamika isa taraha tInoM hI bhAvarUpoM meM pAyA jA sakatA hai, praudayika aura pAriNAmika bhAva meM nhiiN| (8) alpabahutva * prazna--praupazamikAdi tInoM bhAvoM meM rahane vAle tInoM hI samyagdarzanoM kA alpabahutva samAna hai yA usameM kucha nyUnAdhikatA hai ? uttara-praupazamika samyagdarzana vAle jIvoM kA alpabahutva samAna nahIM hai, kintu sabase alpa hai| arthAt-aupazamika samyagdarzana vAle jIvoM kI saMkhyA sabase nyUna-alpa hai| usase asaMkhyeya guNe kSAyika bhAva vAle samyagdarzanI haiN| arthAta-kSAyika samyagdarzana vAle jIvoM kI saMkhyA asaMkhyAta guNI hai| usase bhI asaMkhya guNe kSAyopazamika bhAva vAle samyagdarzanI haiN| arthAt-kSAyopazamika bhAva vAle jIvoM kI saMkhyA asaMkhyAta guNI hai| isa taraha hone para bhI samyagdaSTiyoM kI saMkhyA sabase adhika ananta guNI hai| kAraNa yahI hai ki kevalI aura siddha bhagavanta donoM milakara ananta haiN| isalie samyagdRSTi jIva ananta guNa yukta anantA kahalAte haiN| [jIva da tattvoM kA vistArapUrvaka svarUpa jAnane ke lie sAtaveM nirdeza 0' sUtra meM ullikhita nirdeza Adi chaha anuyoga tathA AThaveM 'satsaMkhyA 0' sUtra meM nirdiSTa sat Adi pATha anuyoga, saba (6+ 8) milakara caudaha (14) anuyoga batAye haiN| pramANa-naya Adi uparyukta ina caudaha anuyogoM ke dvArA sarva bhAvoM kA jIvAdi tattvoM kA jJAna prApta karanA caahie| kAraNa ki-inake dvArA nizcita tattvArthoM kA tathAbhUta zraddhAna karanA yahI 'samyagdarzana' hai|] isa taraha samyagdarzana kA saMkSipta varNana kiyaa| aba mati Adi pA~ca jJAna kA varNana Age batAye hue sUtroM se karate haiM / / 8 / / ajIvAdi tattvoM kA * samyagjJAnasya bhedAH * mati-zrutA-'vadhi-manaHparyaya-kevalAni jJAnam // 6 // * subodhikA TIkA * jJAyate anena iti jJAnam / etad mUlavidhAnataH paJcavidhaM jJAnamasti / tadyathA-matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnaM, manaHparyayajJAnaM, kevalajJAnaM ceti / tasyottarabhedAnAM varNanaM purastAd kathyate / -- * sUtrArtha-mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ye pA~ca jJAna haiM // 6 // Wan vivecana // mUla bheda kI apekSA jJAna pA~ca prakAra kA hai-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevljnyaan| inake uttarabhedoM kA varNana prAge Ane vAlA hai, isalie unakA varNana kiyA hai| saMkSepa meM jJAna kI vyAkhyA karate hue kahA hai ki-'jJAyate aneneti jJAnama' jisake dvArA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 110 jAnA jA sake, use 'jJAna' kahA jAtA hai| arthAta padArthoM ko samajhAne kI zakti jisameM ho usako jJAna kahate haiM / jJAna padArtha kA bodhaka hai| jo jJAna prAtmA ko mokSamArga kI sAdhanA ke liye utsAhI karatA hai, vahI samyagjJAna hai| jo jJAna vizva kI vastuoM kA saccA svarUpa nahIM batAtA hai, vaha jJAna mithyA-asatyajJAna ajJAnarUpa hai / jainadarzana meM samyagjJAna ke mukhya pA~ca bheda pratipAdita kiye haiM-(1) matijJAna-jIva-prAtmA ko yogya deza meM rahI haI nitya vastu kA pA~coM indriyoM aura mana ke dvArA jo jJAna hotA hai vaha 'matijJAna' kahA jAtA hai, isameM mana aura indriyoM kI sahAyatA se jIva-AtmA meM bodha hotA hai| isakA dUsarA nAma 'prAbhinibodhaka' bhI hai| "abhinibudhyate iti prAbhinibodhakam"-jo sanmukha rahe hue niyata vastu-padArtha ko janAtA hai, usako 'prAbhinibodhaka jJAna' kahate haiN| (2) zrutajJAna-jIva-AtmA ko indriya aura mana ke sahakAra se zabdArtha kI paryAlocanA vAlA (isa zabda kA yaha artha hai, aisA) jo jJAna hai, vaha 'zratajJAna' kahA jAtA hai| jisameM mana aura indriyoM ke sahayoga se zabda aura artha kA paryAlocana pUrvaka jIva-AtmA meM bodha hotA hai| zabda aura pustakeM bhI bodha rUpa bhAvazruta kA kAraNa hone se 'dravyazruta' haiN| (3) avadhijJAna-jIva-prAtmA ko indriya aura mana kI apekSA binA rUpI dravya kA maryAdApUrvaka jo jJAna hotA hai, vaha 'avadhijJAna' kahA jAtA hai| isameM indriya aura mana kI apekSA binA apanI Atmazakti se maryAdApUrvaka rUpI dravya kA bodha hotA hai, arUpI dravya kA nhiiN| (4) manaHparyayajJAna-indriya aura mana kI apekSA binA DhAI dvIpa meM rahe hue saMjJipaJcendriya jIvoM ke manogata bhAvoM ko jo jAnatA hai, vaha 'manaHparyaya (manaHparyava) jJAna' kahA jAtA hai| isameM DhAI dvIpa meM rahe hue saMjJipaMcendriya jIvoM ke mana ke vicAroM kA-paryAyoM kA bodha hotA hai / __ (5) kevalajJAna-tInoM kAloM ke loka aura aloka kA nikhila svarUpa hasta meM rahe hue A~vale kI bhA~ti pratyakSa rUpa meM jo johatA-dekhatA hai, vaha jJAna 'kevalajJAna' kahA jAtA hai| tInoM kAloM ke sarva dravyoM aura sarva paryAyoM kA bodha hotA hai| kevalajJAna yAnI sampUrNa jJAna, matijJAnAdika se rahita asAdhAraNa jJAna, samasta prAvaraNa se rahita zuddha-jJAna, bheda-prabheda rahita eka jJAna, evaM anantajJAna=sarva dravya-paryAyoM kA bodha karane vAlA advitIyajJAna; ityAdi aneka artha kevalajJAna ke pratipAdita kiye gaye haiM // 6 // * matyAdipaJcavidhajJAnAnAM pramANA''zritya vicAraNA * tat pramANe // 10 // * subodhikA TIkA * tat pUrvoktaM matyAdipaJcavidhamapi jJAnaM dve pramANe bhavataH / tadyathA-parokSa pratyakSaM caiva / tat paJcavidhamapi jJAnaM dvayoH pramANayoH vibhaktamasti / yena vastusvarUpasya paricchedanaM bhavet, taM 'pramANaM' kathyate / etad viSaye zAstrajJeSu bhinnabhinnarUpeNa
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 10 ] prathamo'dhyAyaH [ 31 vicAradhArA pracalati / kecid sannikarSakaM pramANaM, kvacid nirvikalpadarzanaM pramANaM, kecit kArakasAkalyaM pramANaM, kecid vedaM pramANamityAdivividharUpaH manyante / tanna yuktiyuktam / tasya nirdoSalakSaNamAha-'samyagjJAnameva pramANam' asti / pramANasya bhedo'pi bhinnabhinnamatApekSayA bhinnabhinnaprakAraiH manyate / kecit pramANasya bhedaH eka eva pratyakSaH, kecid dvau bhedau pratyakSAnumAnau, kecit trayo bhedAH pratyakSAnumAnopamAnAH, kecit cattvAro bhedAH pratyakSAnumAnopamAnAgamAH, kecit paJcabhedAH pratyakSAnumAnopamAnAgamArthApattayaH, kecit SaDbhedAH pratyakSAnumAnopamAnAgamArthApattyA'bhAvAzceti manyante / ete sarve'pi avyAptipramukhadUSaNatvAd avAstavikAH / atra parokSa-pratyakSau dvAvapi bhedau sarvathA nirdoSau, iSTArthasAdhako ceti / etadasmin pramANe pramANasya sarveSAM bhedAnAmantarbhAva abhUvan / / 10 / / * sUtrArtha-pUrva kathita yaha matyAdi pA~ca prakAra kA jJAna pramANarUpa hai tathA usake do bheda haiM-eka parokSapramANa aura dUsarA pratyakSapramANa // 10 / / OM vivecana prathama adhyAya ke chaThe sUtra meM pramANa kA varNana kiyA hai, to bhI idhara vizeSa rUpa meM kara rahe haiM / jisake dvArA vastu-padArtha svarUpa kA paricchedana hotA hai, vaha 'pramAraNa' kahA jAtA hai| isa viSaya meM aneka zAstrajJoM ne apanI-apanI mAnyatAnusAra bhinna-bhinna prakAra kA pramANa mAnA hai| kisI ne sannikarSa ko, kisI ne nirvikalpadarzana ko, kisI ne kArakasAkalya ko aura kisI ne apane veda ko hI pramANa mAnA hai| ye sabhI pramANa ke prayojana ko siddha karane meM yuktiyukta nahIM haiM, arthAt asamartha haiM / isalie yahA~ para pramANa kA yaha lakSaNa nirdoSa batAyA hai ki-'samyagjJAnameva pramAraNalakSaNama' samyagjJAna hI pramANa kA lakSaNa hai| isa pramANa ke prakAra-bheda bhI bhinna-bhinna matoM kI apekSA bhinna-bhinna mAne gaye haiN| kisI ne eka pratyakSa ko, kisI ne pratyakSa aura anumAna donoM ko, kisI ne pratyakSa, anumAna aura upamAna tInoM ko, kisI ne pratyakSa, anumAna, upamAna aura pAgama cAroM ko, kisI ne pratyakSa, anumAna, upamAna, Agama aura arthApatti pA~coM ko tathA kisI ne pratyakSa, anumAna, upamAna, Agama, arthApatti evaM prabhAva ina chaha ko pramANa ke bheda mAnA hai / ye sabhI avyApti Adi doSoM se yukta hone ke kAraNa avAstavika haiN| isalie yahA~ para pramANa ke mAtra do prakAra-bheda pratipAdita kiye haiM / eka parokSa aura dUsarA pratyakSa / donoM hI sarvathA nirdoSa haiM aura iSTa artha ke sAdhaka haiM / inameM pramANa ke samasta bhedoM kA antarbhAva ho jAtA hai // 10 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre * parokSasvarUpam Adye parokSam // 11 // * subodhikA TokA Adau bhavamAdyam / tasmin zrAdye matyAdipaJcajJAnApekSayA zrAdyadvaye mati zrutajJAne parokSaM pramANaM bhavataH / prakSaiH paraM = indriyaiH paraM parokSaM, pramAyAH viSayaM pramANam / nimittApekSayA''dye parokSe, yataH matijJAnamindriyanimittakaM, anindriyaM mano nimittakaJca / tathA zrutajJAnaM matipUrvakaM parasyopadezAcca bhavati / / 11 / / 32 ] [ 1 / 11-12 * sUtrArtha -matyAdi pA~ca prakAra ke jJAnoM meM se prathama ke do jJAna [ matijJAna aura zrutajJAna ] parokSa haiM arthAt-parokSapramAraNarUpa haiM / / 11 / / 5 vivecana 5 jo Adi meM hai, usako hI prAdya kahA jAtA hai / isalie pUrva kathita "mati zrutAvadhimana:paryaya-kevalAni jJAnam // 6 // " isa sUtra ke anusAra Adi ke do matijJAna aura zrutajJAna parokSa pramANa rUpa haiM / jisa jJAna ke utpanna hone meM jIva zrAtmA se bhinna paravastu padArtha kI apekSA hotI hai, usako parokSa kahA gayA hai| jaise yahA~ matijJAna tathA zrutajJAna ko parokSapramANa kahA hai| kAraNa ki ye donoM hI jJAna nimitta kI apekSA rakhate haiM / apAyasaddravyatayA matijJAna parokSa hai / tadindriyAnindriyanimittam / / 1-14 / / yaha Age Ane vAle sUtra meM kahA hai ki AtmA se bhinna sparzendriyAdi pA~coM indriyoM tathA anindriya-mana ina chaha nimittoM se zrAtmA meM matijJAna utpanna hotA hai / isalie yaha matijJAna zrapAyasaddravyarUpa hai, itanA hI nahIM nimitta nitya nahIM hone ke kAraNa parokSa bhI hai / AtmA meM matijJAna pUrvaka hI zrutajJAna hotA hai aura anya ke upadeza se bhI zrutajJAna utpanna hotA hai / isalie zrutajJAna bhI parokSa hai / yahA~ vizeSatA yaha hai ki matijJAna aura zrutajJAna meM indriya tathA mana AtmA se bhinna pudgala rUpa haiM, to bhI matijJAna meM indriya aura mana donoM hI nimitta par3ate haiM tathA zrutajJAna meM to mAtra mana hI nimitta par3atA hai| aisA hone para bhI zrutajJAna matijJAnapUrvaka hI hotA hai / isalie zrutajJAna meM upacAra se indriyA~ bhI nimitta par3atI haiM / jaise ki - para kA upadezAdi sunane meM zrotra ndriya nimitta hai / yahI matijJAna hai tathA sune hue zabda ke viSaya meM usakA zrAlambana lekara prarthAntara ke viSaya meM jo vicAra karate haiM, vahI zrutajJAna hai / usameM bhale hI mukhya rUpa se bAhya nimitta mana hone para bhI upacAra se zrotrendriya bhI nimitta kahI jAtI / kAraNa ki zravaNa kiye binA vicAra nahIM ho sakatA / / 11 / / * pratyakSasvarUpam pratyakSamanyat // 12 // * subodhikA TIkA * pUrvoktaM matijJAnAt zrutajJAnAcca yadanyat trividhaM jJAnaM [ avadhi - mana:paryaya
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 12 ] prathamo'dhyAyaH kevalarUpaM] tatpratyakSaM pramANarUpaM bhavati / yataH indriyanimittaM vinaiva prAtmanaH pratyakSatvena etAni trINi jJAnAni pratyakSapramANe samAyAnti / yad dvArA padArthaH jJAto bhavati tad pramANaM ucyate / anumAnopamAnAgamArthApattisambhavAbhAvAnAmapi pRthaktvena pramANatvaM kecid manyante, kintu teSAM anumAnAdInAM padArthAnAM nimittabhUtatvena matizrutajJAnarUpe parokSapramANe eva antarbhAva svIkRtya dvividhaM parokSa-pratyakSarUpameva pramANaM manyate natvadhikam / / 12 / / ___ sUtrArtha-zeSa rahe hue avadhi Adi tInoM jJAna pratyakSa haiN| arthAt-pUrvokta mati-zruta ina donoM jJAna se anya tIna jJAna (avadhi, manaHparyaya aura kevala) ye pratyakSa pramANa haiN| kAraNa ki ye indriya aura mana kI madada binA kevala AtmA ke sApekSa haiM / / 12 / / vivecana pUrva kahe hue matijJAna aura zrutajJAna ko chor3akara yAnI bAkI ke avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tInoM jJAna pratyakSapramANa rUpa haiN| kyoMki ye atondriya haiN| jisake dvArA vastu-padArthoM ko jAnA jAya usako pramAraNa kahate haiM / yahA~ para pratyakSa aura parokSa ye do hI pramANa batAye haiM / anumAna, upamAna, Agama, arthApatti, sambhava aura abhAva ina pramANoM ko bhI koI-koI mAnate haiM, kintu yahA~ inheM grahaNa nahIM karate haiN| kAraNa yaha hai ki ye sabhI indriyoM pora padArthoM ke nimittabhUta hone se matijJAna evaM zrutajJAna rUpa parokSapramANa meM antarbhUta ho jAte haiN| * prazna-nyAya prAdi darzanagranthoM meM aura loka meM bhI cakSu prAdi indriyoM dvArA hone vAlA matijJAna pratyakSapramANa kahA gayA hai| Apa usI matijJAna ko parokSapramANa kahate ho, isakA kyA kAraNa hai ? uttara-AdhyAtmika dRSTi se matijJAna parokSajJAna hai| vaha indriyoM kI sahAyatA se hotA hai, isalie matijJAna parokSapramANa rUpa jJAna kahA gayA hai| akSa zabda kA artha jaise indriya hotA hai, vaise AtmA bhI hotA hai| nyAya Adi darzanagranthoM meM tathA loka meM akSa zabda kA artha indriya svIkAra kara matijJAna ko pratyakSa jJAna kahA hai| isa dRSTi se jainadarzana bhI matijJAna ko nyAyadarzana ke granthoM meM pratyakSa jJAna svarUpa meM svIkAra karatA hai| jaina nyAyagranthoM meM 'pramANamImAMsA' meM matijJAna kA sAMvyavahArika pratyakSa rUpa meM kathana kiyA gayA hai| zrutajJAna ke sambandha meM to cAhe AdhyAtmika dRSTi ho ki vyAvahArika dRSTi ho, donoM hI dRSTi se zrutajJAna ko parokSa hI kahA hai| kyoMki zrutajJAna matipUrvaka aura para ke upadeza se hotA hai| zeSa yAnI bAkI ke avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye tInoM jJAna indriya tathA mana kI sahAyatA ke binA hI sirpha Atmika yogyatA ke bala se utpanna hone ke kAraNa pratyakSa samajhane caahie| sAmAnya rUpa se pratyakSa jJAna ke do prakAra-bheda haiM-eka dezapratyakSa aura dUsarA sakalapratyakSa avadhijJAna ko aura manaHparyayajJAna ko dezapratyakSa kahate haiM, kAraNa ki-donoM kA viSaya niyata aura
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1113 aparipUrNa hai / paMcama kevalajJAna to sakalapratyakSa hai; kyoMki vaha sampUrNa kAlika vastu-padArthoM ko tathA unakI anantAnanta avasthAoM ko viSaya karane vAlA aura nitya hai / isalie kevalajJAna ko sakalapratyakSa kahA jAtA hai / isake alAvA matijJAna ko bhI upacAra se yA vyavahAra se pratyakSa kahate haiN| kAraNa ki usameM zrutajJAna kI apekSA adhika spaSTatA rahA karatI hai / mukhya rUpa se to vaha parokSa rUpa meM hI hai| avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye tInoM pratyakSa jJAna ke samIcIna prakArabheda bhI pramANa hI haiM / / 12 / / * matijJAnasya paryAyavAcakazabdAH * matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram // 13 // * subodhikA TokA * matijJAnasya paryAyavAcakazabdAH etasmin sUtre kathitAH santi / tadyathAmatijJAnaM, smRtijJAnaM, saMjJAjJAnaM, cintAjJAnaM, AbhinibodhikajJAnamityanarthAntaram / matiH anubhavaH, smRtiHsmaraNaM, saMjJA pratyabhijJAnaM, cintA tarkaH, abhinibodhaH= AbhinibodhikaH anumAnam / etad paJcakameva anarthAntaramekArthavAcakamiti / etAni sarvANi ekArthavAcakAni santi / / 13 / / * sUtrArtha-mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha ye pA~coM zabda anarthAntara=ekArthavAcaka yAnI paryAyavAcI haiM / / 13 / / vivecana mati yAnI anubhava (vidyamAna kA jJAna), smRti yAnI smaraNa, saMjJA yAnI pahacAna, cintA yAnI tarkacintana (bhAvI kA vicAra), tathA abhinibodha yAnI anumAna (sarva prakAra se nirNaya) ye sabhI matijJAna se bhinna nahIM haiM / arthAt-ye pA~ca paryAyavAcI zabda haiN| eka artha ke vAcaka zabda haiM / ye matijJAna ke hI bheda haiM, kyoMki matijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone se hI hote haiN| sAmAnya rUpa se yahA~ mati Adi zabda ekArthavAcaka hone para bhI vizeSa rUpa se inameM pratyeka zabda meM arthabheda hotA hai| vaha isa prakAra hai (1) matijJAna-indriyoM tathA mana ke dvArA vartamAnakAla meM vidyamAna kisI bhI vastupadArtha kA jo AdyajJAna-bodha hotA hai, usako anubhava yA matijJAna kahate haiN| yaha jJAna vartamAnakAla ke viSaya ko grahaNa karane vAlA hai| (2) smRtijJAna-kAlAntara meM usa jAne hue vastu-padArtha kA 'tat-vaha' isa taraha se jo yAda-smaraNa AnA, isako smRtijJAna kahate haiM / yaha bhUtakAla ke viSaya ko grahaNa karane vAlA hai| arthAt pUrvakAla meM anubhUta vastu-padArtha kI smRti yAnI smaraNa karAne vAlA hai| (3) saMjJAjJAna-anubhava aura smRti ina donoM ke saMyogarUpa jJAna ko saMjJAjJAna yA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1114 ] prathamo'dhyAyaH [ 35 pratyabhijJAna kahate haiM / arthAt-bhUtakAla meM anubhUta vastu-padArtha ko vartamAnakAla meM dekhate hue 'vahI yaha vastu-padArtha hai jo maiMne pUrva meM dekhI thI' isa prakAra kA jJAna, vaha saMjJAjJAna hai| anya granthoM meM isa jJAna ko pratyabhijJAna (pratyabhijJA) kahate haiN| yaha bhUtakAla ke viSaya ko vartamAnakAla kA viSaya banAne vAlA hai| (4) cintAjJAna-sAdhya' aura sAdhana donoM ke avinAbhAvasambandharUpa vyAptijJAna ko cintAjJAna yA tarkajJAna kahate haiN| arthAt-bhaviSyatkAla kI vicAraNA yAnI tarka kA cintana karanA, vaha cintA yA tarka hai / yaha jJAna bhaviSyatkAla ke viSaya ko grahaNa karane vAlA hai| (5) abhinibodha (prAbhinibodhika) jJAna-sAdhana ke dvArA jo sAdhya kA jJAna hotA hai, use anumAna yA prAbhinibodhajJAna kahate haiN| yahA~ abhinibodha zabda mati Adi sabhI jJAna ke lie sarva sAmAnya hai tathA vizeSa prakAra ke usa-usa matijJAna ke lie mati Adi zabda haiN| inameM se matijJAna meM pratyakSa kA antarbhAva, pratyabhijJAna meM upamAna kA antarbhAva aura anumAna meM aApatti kA antarbhAva jAnanA cAhie / isI taraha se Agama tathA prabhAvapramAraNa kA bhI antarbhAva yathAyogya jAnanA cAhie // 13 // * matijJAnasyotpattI nimittAni * tadindriyA'nindriyanimittam // 14 // * subodhikA TIkA * tad=pUrvakathitametadmatijJAnaM dviprakAraM bhvti| tadyathA-indriyanimittaM anindriyanimittaM ceti / tatra sparzendriyAdInAM paJcAnAM sparzAdiSu paJcaSu eva svaviSayeSu yadjJAnaM bhavati tad 'indriyanimittam / ' anindriyanimittaM manovRttiH aoghajJAnaM ceti / atra manovRttijanyajJAnasya tathA sarvendriyajanya jJAnasya ca aoghajJAnaM-sAmAnyajJAnamiti yAvat // 14 // * sUtrArtha-vaha matijJAna indriyoM aura anindriya (mana) ke nimitta se utpanna hotA hai| arthAt-vaha matijJAna pA~ca indriyoM aura chaThe mana kI sahAyatA se utpanna hotA hai / / 14 // 1. sAdhya-vastu-padArtha jo siddha kiyA jAya, use 'sAdhya' kahate haiN| yA anumAna kA jo viSaya ho, use bhI 'sAdhya' kahate haiM / jaise parvata meM vhni-agni| 2. sAdhana-sAdhya vastu-padArtha ke avinAbhAvI cihna ko 'sAdhana' kahate haiN| jaise vahni-agni kA sAdhana dhUma dhUmAr3A hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 115 OM vivecana pUrva kathita yaha pA~ca prakAra kA matijJAna do taraha kA hotA hai| eka indriyanimittaka matijJAna aura dUsarA anindriyanimittaka matijJAna / indriyA~ pA~ca haiM-(1) sparzendriya-sparzana (carma, tvak, tvacA, camar3I) (2) rasanendriya-rasana (rasanA, jIbha) (3) ghrANendriya-ghrANa (nAsikA, nAka) (4) cakSurindriya-netra (nayana, aA~kha) (5) zrotre ndriya-karNa (kaan)| ina pA~coM indriyoM ke viSaya bhI pA~ca haiM, jinake kramazaH nAma isa prakAra haiM-1-sparzendriya kA viSaya 'sparza' hai / 2-rasanendriya kA viSaya 'rasa' hai| 3-ghrANendriya kA viSaya 'gandha' hai| 4-cakSurindriya kA viSaya 'rUpa' (varNa) hai| 5-zrotrendriya kA viSaya 'zabda' hai| ina pA~coM hI indriyoM ko apane-apane viSayoM kA jo jJAna hotA hai, use 'indriyanimittaka matijJAna' kahate haiN| mana kI pravRttiyoM ko yA mana ke vicAroM ko athavA samUha rUpa jJAna ko 'pranindriyanimittaka matijJAna' kahA hai| cakSa Adi bAhya sAdhana haiM tathA mana antaraMga sAdhana hai, yahI bheda indriya aura anindriya saMjJAbheda meM kAraNa hai| sArAMza yaha hai ki-jaba jIva-AtmA ko sparza Adi viSayoM kA matijJAna hotA hai, taba sabase pahale vastu-padArthoM ke sAtha indriyoM kA sambandha hotA hai| pazcAt tatkAla indriyoM ke sAtha jur3e hue jJAnatantu mana ko aura mana jIva-AtmA ko khabara detA hai| isase jIvaprAtmA meM tad viSaya kA matijJAna utpanna hotA hai| arthAt indriyoM aura mana ke sahayoga se hI matijJAna jIvAtmA meM utpanna hotA hai / / 14 / / * matijJAnasya bhedAH * avagrahehApAya-dhAraNAH // 15 // * subodhikA TIkA * tadetanmatijJAnaM caturvidhaM bhavati / tadyathA-avagraha, IhApAyo dhAraNA ceti / tatra-(1) avagrahaH-avyaktaM yathAsvaM indriyadvArAsvaviSayIpadArthAnAmAlocanAvadhAraNamiti / avagraho'vadhAraNamAlocanaM grahaNamityanarthAntaram / bAhyavastUnAM sAmAnyAkRteH paricayaH vA'vadhAraNaM avagrahaH / (2) IhA-avagRhIte viSayAthauMkadezAccheSAnugamanaM nizcayaceSTAvizeSajijJAsA iti / IhA UhA tarkaH jijJAsA parIkSA vicAraNA cetyanarthAntaram / (3) apAyaH-avagRhIte viSaye guNa-doSavicAraNA'dhyavasAyA'panodaH samyagasamyagiti / apAyo'pagamaH apanodaH apavyAdhaH apetamapagatamapaviddhamapanuttamityanarthAntaram / (4) dhAraNA-pratipattiryathAsvaM matyavadhAraNamavasthAnaM ceti / dhAraNA pratipattiravadhAraNamavasthAnaM nizcayo'vagamo'vabodhazcetyanarthAntaram // 15 //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1115 ] prathamo'dhyAyaH [ 37 * sUtrArtha-avagraha (sAmAnya), IhA (bodha), apAya (vicAraNA) aura dhAraNA (nirNaya) ye cAra matijJAna ke bheda haiM / / 15 / / vivecana pUrvokta sUtra meM indriyanimittaka aura anindriyanimittaka yaha do prakAra kA jo matijJAna kahA hai, aba usameM pratyeka ke cAra-cAra bheda haiN| ukta avagrahAdi pratyeka ko pA~ca indriyoM aura chaThe mana ke sAtha ginane se matijJAna ke caubIsa bheda ho jAte haiM / yathA-- (1) sparzendriya | avagraha / IhA | apAya / apAya dhAraNA (2) rasanendriya (3) ghrANendriya (4) cakSurindriya | (5) zrotrendriya " | " | " (6) mana avagrahAdi ke lakSaNa (1) avagraha-indriyoM ke dvArA yathAyogya viSayoM kA avyakta rUpa se pAlocanAtmaka avadhAraNa-grahaNa hotA hai, use 'avagraha' kahate haiM / arthAt-indriya ke sAtha viSaya kA sambandha hote hue 'kucha hai' aisA avyakta bodha hotA hai| usa avyakta bodha ko hI pravagraha kahA jAtA hai / avagraha, avadhAraNa, pAlocana aura grahaNa, ye sarva eka hI artha ke vAcaka zabda haiN| vizeSa kalpanA rahita sirpha sAmAnya jJAna ko avagraha kahate haiM / isa jJAna se yaha mAlUma nahIM hotA hai ki yaha sparzAdi kisa cIjavastu kA hai / isalie yaha avagraha jJAna avyakta jJAna hai| (2) IhA-avagraha se grahaNa kiye hue ekadezaviSayaka jJAna ko vizeSa rUpa se jAnane ke lie anugama arthAt nizcaya karane kI ceSTA vizeSa ko IhA kahate haiM / vAstava meM avagRhIta viSaya para 'IhA' kI kriyA hotI hai| avagRhIta viSaya ke sambandha meM adhika vizeSa jAnane kI spRhA kA nAma hI IhA hai / arthAt avagRhIta-viSaya-praNidhAna yA vicAraNA ko IhA kahate haiN| arthAt avagraha ke dvArA 'kucha hai' aisA bodha hone ke bAda 'vaha kyA hai ?' usakA nirNaya karane ke lie hone vAlI vicAraNA ko 'IhA' kahA jAtA hai| IhA, UhA, tarka, jijJAsA, parIkSA aura vicAraNA ye sarva zabda eka hI artha ke vAcaka hone se samAnArthaka haiN| isa jJAna se prAtmA meM vicArazakti utpanna hotI hai, jaise ki 'rajjuH sarpo vA ?' kyA yaha sparza rajju yAnI DorI kA hai yA sarpa kA hai ? jo sarpa hotA to itanI jora kI Thokara lagane para vaha phUkAra kiye binA nahIM rahatA; isa vicAraNA ko IhA kahate haiN|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 115 (3) apAya-avagraha aura IhA dvArA gRhIta viSaya kA adhika ekAgratA se nirNaya-nizcaya karanA, usako 'apAya' kahate haiM arthAt vicAraNA ke bAda yaha amuka vastu hai, aisA nirNaya honA apAya hai / jaise--vastu-padArtha ke guNa, doSa yA yogyAyogya kI vicAraNA se nirNaya-nizcaya ho ki yaha sarpa kA sparza nahIM hai, kintu rajju-DorI kA sparza hai; usako hI apAya kahate haiM / apAya, apagama, apanoda, apavyAdha, apeta, apagata, apaviddha aura apanuta ye sabhI zabda eka artha ke vAcakasamAnArthaka haiN| (4) dhAraNA-apane vastu-padArtha kA jo jJAna-bodha, tad viSayaka cirasthiti yA avadhAraNa ko dhAraNA kahate haiM / arthAt-apane yogya padArtha kA jo bodha huA hai, usa bodha kA adhika kAla taka sthira rahanA, ise dhAraNA kahA jAtA hai| avadhAraNA gRhIta jJAna kAlAntara meM naSTa ho jAtA hai, kintu aisA hai ki punaH yogya nimitta milane para nizcita viSaya kA smaraNa ho jAya, aisI nizcaya kI satatadhArA evaM tadjanyasaMskAra aura saMskArajanya smRti-smaraNa vahI dhAraNA hai| uparyukta cAroM bhedoM kA jo krama hai, vaha sahetuka hai / kAraNa ki sUtrakrama se usakI utpatti hai aura usI kA vaha sUcaka bhI hai / arthAt-avagrahAdi kramaza: pravartita hote haiN| phira bhI kamaladalazatapatrabheda ke samAna ati zIghratA se pravartatA hone se hameM usakI anubhUti nahIM hotii| hameM to aisA jJAta hotA hai jaise sIdhA hI apAya ho rahA ho| apAya ke pazcAt dhAraNA hotI hai / dhAraNA ke bhI tIna bheda haiN| 1. avicyati 2. vAsanA 3. smati / (1) avicyati-upayoga se cyUta na honA, arthAta pravAhita ho upayukta honA hI avicyuti hai| arthAt-nirNaya ke pazcAt vastu kA upayoga upayukta ho yahI avicyuti hai / (2) vAsanA--avicyuti se AtmA meM par3e hue saMskAra vAsanA haiM / yahI saMskAra vAsanA dhAraNA ke nAma se khyAta haiM, jo saMkhyAta, asaMkhyAta kAla paryanta bhavAntara meM bhI raha sakate haiM evaM anubhava kiye jA sakate haiN| (3) smRti--matijJAna ke dUsare prakAra kA nAma smRti hai / isase indriyajJAna kA viSaya smRti meM AtA hai| manovaijJAnika pAzcAtya dArzanika ise Recollection athavA Recognition bhI kahate haiN| pAzcAtya dArzanika Hobbe ke anusAra to smaraNa kA viSaya athavA Idea mAtra maraNonmukha indriyajJAna Nothing But Decaying Sense jJAta hotA hai| ye tathya jainadarzana meM hajAroM varSa pUrva smati jJAna viSaya meM pUrNa vaijJAnikatA se paribhASita evaM vizleSita gaye haiM, jaise ina vaijJAnikoM ne usI kI hUbahU nakala kI ho aisA lagatA hai| isase jJAta hotA hai ki hamArA darzana kitanA samRddha evaM kitanA zreSTha hai| aba dekhiye-jaina tattvArtha meM smRti kA kitanA spaSTa evaM vaijJAnika vivecana kiyA gayA hai| prAtmA meM yaha saMskAra dRr3ha hone ke pazcAt kAlAntara meM aise kisI bhI padArtha ke darzanAdika se pUrva ke saMskAra jAgRta hone para yathA 'yaha vahI hai jo maiMne pUrva meM prApta kiyA thA yA dekhA thA yA merI anubhUti meM AyA thA' isa prakAra ke rUpa kA jo jJAna hotA hai use smRti jJAna kahate haiN| jAtismaraNa jJAna kA samAveza isI smRti meM huA karatA hai tathA isI smRtijJAna ke kAraNa vAsanA (saMskAra) smRti meM hotI hai| jo saMskAra AtmA meM nahIM par3e hoMge, unakA kabhI smaraNa bhI nahIM hogaa| vAsanA (saMskAra) upayogAtmaka avicyuti dhAraNA se utpanna hotI hai / / 15 / /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 16 ] prathamo'dhyAyaH [ 36 * avagrahAdInAm bhedAH bahu-bahuvidha-kSipra-nizritA'saMdigdha-dhra vANAM setarANAm // 16 // * subodhikA TIkA * pUrvasUtre kathitA avagrahAdayazcatvAro matijJAnavibhAgAH santi / eSAM bahvAdInAmarthAnAm sampratipakSANAM bhavantyekazaH / bahu, bahuvidhaM (anekaprakAraka), kSipraM (zIghratayA), nizritaM (cihnasahitaM), asaMdigdhaM (sandeharahitaM), dhra vaM (nizcitaM), iti SaT; tathA teSAM pratipakSarUpaM arthAt abahu (kiJcit), abahuvidhaM (alpaprakAraka), akSipraM (dIrghakAlika), anizritaM (cihnarahitaM), sandigdhaM (sandehasahitaM), adhra vaM (anizcitaM), iti SaT ca militvA dvAdazavidhaM avagrahAdikaM bhvti| arthAt(1) bahvagRhNAti, (2) alpamavagRhNAti, (3) bahuvidhamavagRhNAti (4) abahuvidhamavagRhNAti, (5) kSipramavagRhNAti, (6) akSipramavagRhNAti, (7) nizritamavagRhNAti, (8) anizritamavagRhNAti, (6) asaMdigdhamavagRhNAti (10) saMdigdhamavagRhNAti, (11) dhra vamavagRhNAti, (12) adhra vamavagRhNAti ceti / evamIhA'pAya-dhAraNAnAmapi jJeyam // 16 // ___* sUtrArtha-bahu, bahuvidha, kSipra, nizrita, asaMdigdha aura dhruva ye chaha tathA setara arthAt inase viparIta kramazaH abahu (alpa), abahuvidha (ekavidha), akSipra (cireNa), anizrita, saMdigdha aura adhra va; ye chaha milakara kula bAraha prakAra ke avagrahAdi rUpa matijJAna ke prabheda haiM / / 16 / / vivecana sparzanendriyAdi pA~ca indriya aura mana ina chaha sAdhanoM dvArA utpanna hone vAle matijJAna ke hAdi bAraha bheda hote haiN| jIva-mAtmA ke kSayopazama aura viSaya kI vividhatA se avagrahAdika ke bAraha-bAraha bheda hote haiM / arthAt avagraha, IhA, apAya aura dhAraNA inameM se pratyeka ke bArahabAraha bheda hote haiN| (1-2) bahugrAhI-abahugrAhI:-bahu kA artha hai aneka aura abahu kA artha hai alpa-eka, inako jAnanA / jaise-do yA isase bhI adhika-vizeSa zabdoM ko yA pustakoM ko jAnate hue avagrahAdi cAroM kramabhAvI matijJAna anukrama se bahugrAhI avagraha, bahugrAhI IhA, bahugrAhI apAya, bahugrAhI dhAraNA kahalAte haiM tathA alpa-eka zabda ko yA eka pustaka ko jAnate hue pUrvokta avagrahAdi cAroM bheda alpagrAhI kahalAte haiM / arthAt-koI vyakti tata, vitata, suSira, ghana ityAdi aneka zabdoM ko eka hI sAtha jAna sake, usakA avagrahAdi aneka zabdoM kA hotA hai tathA jo vyakti ekAdha-do zabdoM
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1116 ko jAna sake, usakA avagrahAdi ekAdha do zabda kA hI hotA hai| isa taraha Age bhI kSiprAdi bhedoM meM jAnanA caahie| (3-4) bahuvidhagrAhI-abahuvidhagrAhI:-bahuvidhagrAhI kA artha aneka prakAra se aura abahuvidha grAhI kA artha eka prakAra se jaannaa| jaise-rUpa, raMga, prAkRti-pAkAra ityAdi vividhatA vAle pustakAdi ko jAnate hue ukta cAroM avagrahAdi jJAna anukrama se bahuvidhagrAhI kahalAte haiN| isI taraha IhA, apAya aura dhAraNA bhI bahuvidhagrAhI kahe jAte haiM evaM eka prakAra se pustakAdi ko jAnane vAle kA jJAna ukta bahuvidhagrAhI cAroM bheda ke samAna prabahuvidhagrAhI arthAt-ekavidhagrAhI kahA jaayegaa| arthAta-koI tata zabda ke aneka bhedoM ko jAna sake evaM vitata zabda ke bhI aneka bhedoM ko jAna sake / aise aneka prakAroM ko jAna sakatA hai| koI ekAdha do prakAra ko hI jAna sakate haiN| yahA~ para vyaktigata bahu tathA alpa kA artha saMkhyAvAcI hai aura bahuvidha yA ekavidha kA artha usakI vividhatA kA avabodhaka hai| (5-6) kSipragrAhI-akSipragrAhI:-kSipra kA artha hai zIghra yAnI jaldI aura akSipra kA artha hai dhIre yAnI vilamba se / pUrvokta avagrahAdi cAroM bheda jaba jaldI-zIghragrAhI hote haiM taba unako zIghragrAhI kahate haiM tathA jo dhIre-vilamba se hotA hai taba unako prakSipragrAhI kahate haiM / (7-8) nizritagrAhI-anizritagrAhI-nizrita kA artha hai cihna yAnI nizAnI yukta tathA anizrita kA artha hai cihna yAnI nizAnI rahita / jaise-pUrva meM anubhava dvArA zItala, komala aura sukumArAdi sparza rUpa liGgAdika se vartamAna meM juhI ke puSpa-phUla ko jAnane vAle ko pUrvokta cAroM jJAna kramazaH nizritagrAhI avagrahAdi rUpa haiM tathA liGga ke binA puSpa-phUloM ko jAnane vAle kA jJAna kramazaH anizritagrAhI-aliGgagrAhI avagrahAdi hai / arthAt-koI vyakti amuka prakAra ke cihnoM se yaha amuka prakAra kI vastu-padArtha hai isa taraha jAna letA hai tathA koI vyakti cihnoM ke binA bhI jAna letA hai / jaise--koI vyakti jinamUrti ke vRSabhalAJchana ko dekhakara kahatA hai ki yaha mUrti zrI RSabhadeva bhagavAna kI hai tathA koI vyakti vRSabhalAJchana dekhe binA bhI kahatA hai ki yaha mUtti zrI AdinAtha-RSabhadeva bhagavAna kI hai| (9-10) asandigdhagrAhI-sandigdhagrAhI:-asandigdha kA artha hai sandeharahita-nizcaya aura sandigdha kA artha hai sandehasahita-anizcaya jaise-yaha sparza candana kA hai, puSpa-phUla kA nhiiN| isa taraha sparza ko nizcita rUpa se jAnane vAle ke uparyukta cAroM jJAna asandigdha-nizcayagrAhI avagrahAdi haiM tathA candana aura puSpa-phUla donoM kA sparza zItala hotA hai, isalie yaha candana kA sparza hai yA puSpa-phUla kA hai ? isa taraha anupalabdhajJAna sandehayukta hotA hai| isaliye usako sandigdhaanizcayagrAhI avagrahAdi jJAna kahate haiM / * "bahu-bahuvidha-kSipra-nizritA' saMdigdha-dhra vANAM setarANAm // 1-16 // " isa sUtra meM 'asaMdigdha' ke sthAna meM 'anukta' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai| 'binA kahI huI' ko 'anukta' kahate haiM aura kahI huI ko 'ukta' kahate haiM / jaise--kisI bhI vaktA ke prArambha ke ekAdha zabda ko sunakara yA aspaSTa apUrNa-adhUre zabda ko sunakara, usake kahane ke sampUrNa abhiprAya ko jAna sake, usako anuktagrAhI kahate haiM tathA usase viparIta arthAtvaktA ke sampUrNa bolane para hI usakA abhiprAya samajha sake aise jJAna ko uktagrAhI kahate haiN|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 17 ] prathamo'dhyAyaH (11-12) dhra va-adhra va-dhruva kA artha hai nizcaya aura adhruva kA artha hai anizcaya / jaise-indriyoM aura mana Adi kI sAdhana-sAmagrI samAna hote hue bhI eka vyakti viSaya ko avazya jAnatA hai aura dUsarA vyakti kadAcid jAnatA hai tathA kadAcid nahIM bhI jAnatA hai| avazya jAnane vAle vyakti ke pUrvokta avagrahAdi cAroM jJAna dhra vagrAhI haiM tathA indriya aura mana Adi kI sAdhanasAmagrI hote hae bhI kSayopazama kI mandatA se kisI samaya para grahaNa karatA hai tathA kisI samaya graharaNa nahIM bhI karatA hai| isaliye aise pUrvokta cAroM jJAna pradhra vagrAhI kahalAte haiN| ina bAraha bhedoM meM se bada. alpa. bahavidha aura ekavidha ye cAroM bheda viSaya kI vividhatA se hote haiN| zeSa aThAraha bheda kSayopazama kI tAratamyatA se hote haiN| matijJAna ke 288 bheda hote haiN| jaise-pA~ca indriya aura mana ina chaha ko avagrahAdi cAra bhedoM yukta ginane se caubIsa bheda hote haiN| una caubIsa ko bahu Adi bAraha bhedoM sahita ginane se 288 bheda hote hai // 16 // * avagrahAdInAM viSayaH * arthasya // 17 // * subodhikA TIkA * arthasya arthAd-sparzanAdiviSayasya avagrahAdayo matijJAnasya bhedAH bhavanti / avagrahAdayazcattvAro bhedAH arthagrAhIrUpAH bhavanti eva // 17 // - sUtrArtha-avagraha, IhA, apAya aura dhAraNA ye cAroM bheda arthagrAhI hote haiN| arthAt-avagrahAdi matijJAna artha arthAt vastu-padArtha ko grahaNa karate haiN| vastu-padArtha kA jJAna avagrahAdi cAra prakAra se hotA hai / / 17 / / + vivecana zAstra meM dravya aura paryAya ko vastu kahate haiM / isakA anya nAma artha bhI hai| sparzAdi guNarUpa artha ke aura sparzAdi guNa sahita dravya rUpa artha ke avagrahAdi hote haiN| prazna--indriya aura manojanya avagraha, IhA, apAya aura dhAraNA kA jJAna kyA dravyarUpa vastu-padArthagrAhI hai yA paryAyarUpa vastupadArthagrAhI hai ? uttara-mukhyatayA avagrahAdi jJAna paryAyagrAhI haiM, sampUrNa dravyagrAhI nahIM haiN| jIva-AtmA dravya ko paryAya dvArA jAnate haiN| kAraga-ki-pA~coM indriyoM aura mana kA mukhya viSaya paryAyagrAhI hai tathA paryAya dravya kA eka aMza hI hai| jaba jIva-prAtmA avagrahAdi jJAna dvArA pA~coM indriyoM aura mana kI sahAyatA se apane-apane viSaya rUpa paryAya ko jAnatA hai, taba vaha tad-tad paryAya rUpa se dravya ko bhI aMzataH jAnatA hai| kAraNa yaha hai ki dravya ko chor3akara paryAya nahIM raha sakatI aura dravya paryAya se rahita nahIM hotA hai| yadyapi indriyoM aura mana kA viSaya paryAya rUpa hai, to bhI paryAya dravya se abhinna hone ke kAraNa paryAya ke jJAna ke sAtha dravya kA bhI jJAna avazya ho hI jAtA hai| jaise-netra se rUpa kA jJAna hone ke sAtha hI 'yaha amuka dravya hai' aise dravya kA bhI bodha avazya ho jAtA hai| netra kA viSaya rUpa, sthAna, prAkRti-prAkArAdi hai| yaha pudagala dravya kI eka paryAya hai| jIva-pAtmA dvArA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 118 netra Amraphala ko grahaNa karatA hai / usake rUpa, prAkRti prakAra viSayoM ko jAnatA hai aura ve zrAmraphala se bhinna nahIM haiM / isalie sthUla dRSTi se yaha kaha sakate haiM ki sampUrNa rUpa se prAmraphala dekhA, kintu usa phala kA jaise - kerI kI avasthA meM rUpa aura prAkRti ke binA usakI sparza, rasa aura gandha ityAdi aneka paryAyoM kA jJAna netroM se nahIM ho sakatA hai; isI taraha sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya vastu-padArtha kI bhinna-bhinna paryAyoM ko jAnatI haiN| jaise- sparzanendriya khAdya aura peya padArtha uSNazItAdi sparza ko, rasanendriya kaTu-madhurAdi rasa ko tathA ghrANendriya sugandha aura durgandha prAdi gandha ko hI jAnatI haiN| kisI bhI eka indriya dvArA vastu-padArtha kI sampUrNa paryAyoM kA jJAna nahIM hotA / isa prakAra zrotra ndriya bhI bhASAtmaka pudgaloM kI dhvani rUpa paryAya ko grahaNa karatI hai, kintu sampUrNa aMzoM kI vicAraNA eka sAtha nahIM hotI hai tathA mana bhI vastu padArtha ke kisI eka aMza kA vicAraka hai kintu sampUrNa aMzoM kI vicAraNA eka sAtha nahIM hotI hai / isase yaha siddha ho jAtA hai ki pA~coM indriyoM aura manojanya pravagrahAdi cAroM bheda mukhya rUpa se paryAya viSayagrAhI haiM / isalie isI paryAya dvArA dravya ko jAnate haiM / avagrahAdi dravya rUpa artha ke bhI hote haiM, aisA sAmAnya se sthUladRSTi se kaha sakate haiM, kintu tAttvikadRSTi se to guraNa-paryAya ke hI avagrahAdi hote haiM / isa prakAra samajhanA cAhie / pUrva sUtra meM vastu padArtha kI vizeSatA vizeSa rUpa meM batAyI hai aura idhara prastuta sUtra sAmAnya rUpa se varNana kiyA hai / / 17 / / meM * zravagrahAnAmavAntarabhedaH vyaJjanasyA'vagrahaH // 18 // * subodhikA TIkA vyaJjanasya arthAd avyaktasya tu avagraha eva bhavati / taditthaM vyaJjanasya rthasya cadvividho'vagrahA bodhavyA / te ca IhAdayaH artheSu eva bhavanti // 18 // * sUtrArtha - vyaJjana ( avyakta zabdAdi kA ) avagrAhI hai / arthAt vyaJjana padArtha kA avagraha hI hotA hai / IhA Adi zeSa tIna artha ( vyakta vastu-padArtha) ke hI hote haiM / / 18 // 5 vivecana 5 vyaJjana avagraha kA (arthAvagraha kA ) hI viSaya banatA hai, IhA ityAdi kA nahIM / usakA kAraNa yaha hai ki- IhA ityAdi ke jJAnavyApAra meM indriya viSaya kA saMyoga apekSita nahIM hai / usameM to mukhyapane mAnasika ekAgratA apekSita hai / avyakta jJAna meM hI yaha saMyoga apekSita hai / jaise-laMgar3e manuSya ko calane ke lie lakar3I ke sahAre kI AvazyakatA rahatI hai, vaise jIva- prAtmA kI AcchAdita rahI huI cetanA zakti ke lie sahAre kI apekSA rahatI hai / isI kAraNa se bAhya sAdhana rUpa indriya aura mana kI zrAvazyakatA rahatI hai / upakaraNendriya aura viSaya ke sambandha-saMyoga ke binA artha kA jJAna nahIM ho sakatA hai / isalie paraspara sambandha-saMyoga ho jAya to hI artha kA jJAna hotA hai / upakaraNendriya aura viSaya ke paraspara sambandha-saMyoga ko hI vyaJjana kahane meM AtA hai / arthAt
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 18 ] prathamo'dhyAyaH [ 43 jinase artha kA jJAna ho jAya, vahI vyaMjana hai| avagraha to donoM hI prakAra ke padArtha kA huA karatA hai, vyaMjana kA bhI aura artha kA bhI; jinako krama se vyaJjanAvagraha aura arthAvagraha kahate haiM / upakaraNendriya aura viSaya ke paraspara sambandha-saMyoga hote hI jo atyanta avyakta jJAna hotA hai, use vyaMjanAvagraha kahate haiM tathA vyaMjanAvagraha ke pazcAt 'kucha hai' aisA sAmAnya jJAna rUpa arthAvagraha hotA hai| sArAMza yaha hai ki indriyoM ke sAtha grAhya viSaya kA sambandha-saMyoga hue binA jJAnadhArA kA AvirbhAva honA paTukrama hai| isakA prathama aMza arthAvagraha aura antima aMza smati rUpa dhAraNA hai| jIva-AtmA ke mandakrama se grAhya viSaya kA indriyoM ke sAtha sambandha-saMyoga hone ke bAda, jJAnadhArA kA AvirbhAva hotA hai; jisakA pahalA aMza avyaktatama, avyaktatara aura vyaMjanAvagraha jJAna hai aura dasarA aMza arthAvagraha tathA antima aMza smatirUpa dhAraNA hai / indriya aura viSaya sambandha-saMyoga kI sApekSatA se mandakrama kI jJAnadhArA kA prAvirbhAva hotA hai| isa bAta ko spaSTatA se samajhAne ke lie sakore kA udAharaNa-daSTAnta isa prakAra hai| jaise-- bhaTrI meM se tatkAla bAhara nikale hae atirukSa sakore meM jala kI eka bUda DAlane ke sAtha tatkAla vaha sakorA bUda sokha letA hai-casa letA hai, jisase usameM jala kI bUda dekhane meM bhI nahIM pAtI hai| isa taraha usameM kitanA hI jala (pAnI kI bUdeM) DAlate raho, vaha sakorA sokhatA hI jAyagA; kintu anta meM vaha bhIga kara una jala kI bUMdoM ko sokhane meM jaba asamartha hogA taba ve jalabindU samUha ke rUpa meM ekatra hokara dikhAI dene lgeNge| yahAM yaha bAta bhI dhyAna meM rakhanI cAhie ki--prArambha meM jo sabase pahalI pAnI kI bUda sakore meM DAlI gaI thI, vaha bhI usameM maujUda thI, to bhI usa jalabUda kA isa prakAra se zoSaNa hA ki vaha netroM se dikhAI bhI nahIM detii| jaba kramaza: jala-pAnI kA pramANa vRddhi ko prApta huA tathA sakore kI sokhane kI zakti kama huI taba usameM prArdratA yAnI gIlApana dikhAI dene lgaa| tatapazcAta jala kA zoSaNa nahIM hamA, kintu pAnI ekatra hokara dikhAI dene lgaa| jaba taka sakorA pAnI cUsatA hai taba taka usameM pAnI dikhane meM nahI AtA, to bhI usameM pAnI nahIM hai, aisA nahIM kahA jAtA / kAraNa ki usameM pAnI hai, kintu vaha avyakta hai / sakorA bhIga jAne ke bAda pAnI vyakta hotA hai| usI taraha prastuta vyaMjanAvagraha meM jJAna avyakta hotA hai aura arthAvagraha meM sAmAnya rUpa se vyakta hotA hai / jisa taraha miTTI ke banAye hue kisI sakore Adi bartana ke Upara pAnI kI bUda par3ane se pahale to vaha vyakta nahIM hotI hai, kintu pIche se vaha dhIre-dhIre kramazaH par3atepaDate vyakta ho jAtI hai; usI taraha kahIM-kahIM kAnoM para par3A hayA zabda Adi bhI pahale to avyakta hotA hai, bAda meM vyakta ho jAtA hai / isI prakAra avyakta vastu-padArtha ko vyaMjana kahate haiM aura vyakta ko artha kahate haiM / vyakta ke avagrahAdi cAroM hote haiM tathA avyakta kA to avagraha hI hotA hai / isa viSaya ke sambandha meM paTukrama zIghragAmI dhArA ke lie darpaNa kA bhI dRSTAnta pAtA hai| jaise-pAIne-darpaNa ke sAmane AI huI vastu-padArtha kA pratibimba tatkAla dikhAI detA hai| isake lie darpaNa ke sAtha bimbata vastu-padArtha ke sparza rUpa sAkSAt saMyoga kI AvazyakatA nahIM rahatI hai, parantu pratibimbagrAhI darpaNa aura pratibimbita vastU-padArtha kA saMyoga sthAna saMnidhAna-sAmIpya avazya hai isalie usake sAmane hote hI pratibimba par3atA hai| vaise hI netra ke sAmane AI huI vastu-padArtha sAmAnya rUpa se tatkAla dikhAI detI hai / isake lie vastu-padArtha kA aura netra kA saMyoga sApekSa nahIM hai| jaise kAna aura zabda ke saMyoga kI sApekSatA hai vaisA nahIM hai, to bhI darpaNa ke samAna netra aura vasta-padArtha kI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1116 sirpha yogya nikaTatA honI cAhie / isIlie paTukrama kI dhArA meM sabase pUrva arthAvagraha mAnya hai tathA mandakrama dhArA meM vyaMjanAvagraha kA sthAna hai, kintu paTakrama dhArA meM vyaMjanAvagraha nahIM hai| yadyapi apAya kI dRSTi se arthAvagraha bho avyakta jJAna hai, kintu vyaMjanAvagraha kI dRSTi se arthAvagraha vyakta jJAna hai| vyaMjanAvagraha meM to jJAna kI aMza mAtra bhI abhivyakti nahIM hotii| arthAvagraha meM 'kucha hai' aisI sAmAnya jJAna kI abhivyakti hotI hai| yahA~ para itanA dhyAna avazya rakhanA hai ki vastu-padArtha kA vyaJjanAvagraha ho jAya to hI arthAvagraha hotA hai, aisA niyama hai; kintu vyaMjanAvagraha ho jAya to arthAvagraha hotA hI hai, aisA niyama nahIM hai // 18 // * vyaMjanAvagrahasya vizeSatA * na cakSuranindriyAbhyAm // 16 // * subodhikA TIkA * cakSuSA manasA ca vyaJjanasya arthAd dravyasya avagraho na jAyate, kintu avaziSTayaM : catubhirindriyaireva avagraho bhavati / anena prakAreNa matijJAnasya dvi-caturaSTAviMzatibhedAnAM bahvAdiSaDbhiH saha guNanena aSTaSTayadhikamekazataM bhedAH jAyante / tathA aSTAviMzatezca dvAdazasaGkhyAguNanena SaT triMzadadhikazatatrayaM (336) bhedAH zrutanizritamatijJAnasya bhedAH prabhavanti / / 16 // OM sUtrArtha-vyaMjanAvagraha cakSurindriya aura mana ke dvArA nahIM hotA arthAt netra aura mana se vyaMjanAvagraha nahIM hotA hai / / 16 / / Wan vivecana // netra aura mana ke dvArA hone vAle matijJAna meM vyaMjanAvagraha ke binA sIdhA hI arthAvagraha hotA hai| kAraNa ki-vahA~ para upakaraNendriya aura viSaya ke sambandha-saMyoga kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| netra aura mana donoM kevala yogya sannidhAna se yA avadhAna-smaraNa mAtra se hI apane grAhya viSaya-padArtha ko jAna lete haiN| sparzanendriyAdi cAra indriyA~ to unake sAtha jaba apane viSaya kA sambandha-saMyoga ho jAya tabhI use jAna sakatI haiN| samIpa yA dUra-dUratara rahe hae mandiroM, mUttiyoM, tIrthoM, parvatoM, samudroM, nadiyoM, vRkSoM, mukAmoM tathA prANiyoM Adi ko to cakSu-netra grahaNa karatA haidekhatA hai tathA hajAroM kosa dUravartI-sudUravartI vastu-padArtha kA cintana to mana kara sakatA hai| isalie netra aura mana ko aprApyakArI kahA hai aura sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya tathA zrotrendriya ina cAroM ko prApyakArI kahA hai| kAraNa ki ye cAra indriyagrAhya viSaya ke sAtha saMyukta hokara usa viSaya-padArtha ko grahaNa karatI haiN| jaba taka pAnI Adi kA sparza zarIra ke sAtha na ho, gur3a-zakkara prAdi rasanA-jIbha para na rakhI jAya, pUSpa-phala-attara Adi ke rajakaraNa
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1116 ] prathamo'dhyAyaH [ 45 nAsikA-nAka meM praveza na kareM tathA zabda kAna ke bhItara praveza na kare; taba taka una-una viSayoMpadArthoM kA jJAna nahIM ho sakatA hai| sArAMza yaha hai ki matijJAna ke 336 bheda hote haiN| kisa taraha ? so kahate haiM ki-nimitta kAraNa kI apekSA matijJAna ke do bheda haiN| eka indriyanimittaka aura dUsarA anindriyanimittaka / pA~ca indriyoM aura chaThe mana ina chaha ko prarthAvagraha, IhA, apAya aura dhAraNA ina cAroM ke sAtha ginane se caubIsa bheda hote haiM aura inhIM meM vyaMjanAvagraha ke cAra bheda milAne se aTThAIsa bheda hote haiM / ina aTaThAIsa bhedoM ko baha grAdi bAraha bhedoM ke sAtha ginane se tIna sau chattIsa (336) bheda hote haiM |244=8,445=20,8+20 =28,28x12-336 bheda matijJAna ke hote haiM] * zrutanizrita matijJAna ke 336 bhedoM kA yantra * mana cakSu / sparzana | rasanA | ghrANa | zrotra (A~kha) (tvacA) (jIbha) (nAka) | (kAna) kula bheda 5 5 28 5 / 5 / | 28 | 5 | 5 | [1] bahu 4 / 4 / 5 / 5 / 5 [2] abahu / 4 / 4 / 5 5 5 [3] bahuvidha | 4 / 4 / 5 5 5 / [4] abahuvidha 4 / 4 / 5 / 5 5 | [5] kSipra / 4 / 4 / 5 / 5 / 5 | | [6] akSipra / 4 / 4 / 5 / 5 / 5 / | [7] nizrita | 4 | 4 / 5 / / [8] anizrita 4 [6] asaMdigdha 4 / 4 / 5 / [10] saMdigdha [11] dhruva | 4- 4 [10] adhruva / -4 4 / 5 / 5 / 5 340 inameM azrutanizritamatijJAna ke prautpAtikI Adi cAra bheda umerate hue 340 bheda matijJAna ke hote haiN|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 120 Agama granthoM meM matijJAna ke zrutanizrita aura zrutanizrita isa taraha do bheda kahe haiM / para ke upadeza-preraNA se yA AgamagranthAdika se jo kucha bhI zravaNa karane meM yA jAnane prA jAya vaha zruta hai / isa prakAra ke zruta se saMskArita huA matijJAna zrutanizrita kahA jAtA hai tathA pUrve kabhI bhI jAnakArI na hone para viziSTa prakAra ke matijJAna ke kSayopazama se utpanna huI aisI mati ko nizrita kahate haiM / matijJAna ke pUrva kahe hue 336 bheda zrutanizrita matijJAna ke haiM tathA azrutanizrita matijJAna ke bhI cAra bheda haiM, jinake nAma kramaza: isa prakAra haiM - ( 1 ) zrautpAtikI, (2) vainayikI, (3) kAmikI aura ( 4 ) pAriNAmikI | ( 1 ) zrautpAtikI - kisI kArya meM viziSTa prasaMga upasthita hone para usa prasaMga ko pAra pAr3ane meM tatkAla ekAeka utpanna huI mati buddhi ko 'zrautpAtikI' kahate haiM / jaise- zrI abhayakumAra mantrIzvara kI tathA rohaka zrAdi kI prautpAtikI mati - buddhi thI / (2) vainayikI- - guru Adi kI vinaya - veyAvacca sevA-bhakti Adi karane se prApta huI matibuddhi ko 'vainayikI' kahate haiN| jaise ki - nimittajJa ziSya Adi kI mati - buddhi 'vainayikI' hai / (3) kArmikI - kAma karate-karate abhyAsa karate-karate prApta huI mati buddhi ko 'kAmikI' kahate haiM / jaise - cora tathA kheDUta Adi kI mati-buddhi 'kArmiko' hai / (4) pAriNAmikI - samaya jAte hue anubhava se prApta hone vAlI mati buddhi ko 'pAriNAmikI' kahate haiM / jaise- zrI vajrasvAmI mahArAja Adi kI mati-buddhi pAriNAmikI thI / pUrvokta zrutanizrita matijJAna ke 336 bhedoM meM prazrutanizrita matijJAna ke zrautpAtikI, vainayikI, kArmikI tathA pAriNAmikI ina cAra bhedoM ko milAne se matijJAna ke kula 340 bheda hote haiM / vAstavika rIti se matijJAna ke kSayopazama kI vicitratA ke tAratamyatva bhAva se asaMkhya bheda hote haiM // 16 // * zrutajJAnasya svarUpaM bhedAzca zrutaM matipUrvaM dvayanekadvAdazabhedam / / 20 / / * subodhikA TIkA zrutajJAnaM matijJAnapUrvakaM bhavati / zrutaM prAptavacanAdikaM jinavacanamityanarthAntaram / tacca dvividhaM aGgabAhya aGgapraviSTaM ceti / anayoH prathamasya aneke bhedAH, dvitIyasya dvAdazabhedAH santi / aGgabAhyamanekavidham / tadyathA - sAmAyikaM, catuviMzatistavaH, vandanaM pratikramaNaM, kAyavyutsargaH, pratyAkhyAnamiti SaDAvazyakam / tathA dazavaikAlikaM, uttarAdhyayanaM, dazAzrutaskandhaH, kalpa vyavahArau, nizIthasUtraM cetyAdi maharSi - bhASitAGgabAhyazrutetyanekavidhaM jJeyam / zraGgapraviSTazrutasya dvAdazabhedAH santi / tathAhi
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 20 ] prathamo'dhyAyaH [ 47 [1] AcArAGga, [2] sUtrakRtAGga, [3] sthAnAGga, [4] samavAyAGga, [5] vyAkhyAprajJaptyaGga (bhagavatyaGga, paJcamAGga), [6] jJAtAdharmakathAGga, [7] upAsakadazAGga, [8] antakRddazAGga, [6] anuttaraupapAtikadazAGga, [10] praznavyAkaraNAGga, [11] vipAkAGga, [12] dRSTivAdAGga ceti dvAdazavidhAnyaGgasUtrANi / atrAha-matijJAna-zrutajJAnayoH parasparaM ko bhedaH ? iti darzyate / utpanno bhavan vinAzamalabhamAnaH etAdRzo yaH padArthaH tadgrAhi vartamAnakAlaviSayakaM matijJAnaM bhavati / zrutajJAnaM tu trikAlaviSayakaM arthAt yaH padArthaH utpanno'sti, evaM yazca utpadyavinAzaM prAptaH tathA yaH utpatsyate iti trayANAM grahaNaM karoti / adhunA aGgabAhya aGgapraviSTe ca parasparaM ko bhedaH ? iti darzyate / vaktR NAM bhedena idaM dvividham / tadyathA-sarvajJena sarvadazinA paramarSiNA arha-arihantena bhagavatA paramazubha-tIrthapravartanarUpaphaladAyaka tIrthaGkaranAmakarmaNaH prabhAvena yad kathitaM tathA'tizayovacca evamuttamAtizayavad vANI buddhimadbhiH bhagavatAM ziSyaiH gaNadharaiH yad saMgrathitaM sannibaddha tad aGgapraviSTaM bhavati / gaNadharAnantaraM ye atyantavizuddhAgamajJAnavantaH, paramaprakRSTavANIbuddhi zaktimantaH prAcAryAH kAlasya saMghayaNasya prAyuSazca doSeNa ye alpazaktimantaH ziSyAH teSAM upakArAya yad racitavantaH tad aGgabAhyamiti / sarvajJapraNItattvena jJeyapadArthAnAmAnantena ca matijJAnApekSayA zrutajJAnaM mahadviSayakaM bhavati / zrutajJAnasya mahAviSayakatvena tad tad adhikArAzrayaNena ca prakaraNasamAptyapekSayA aGga upAGgasya bhedo'sti aGgopAGgayoH racanA na syAd tadA samudrasaMtaraNamiva siddhAntasya jJAnaM duHsAdhyaM syAt / ataH pUrva, vastu, prAbhRtaM, prAbhRtaprAbhRtaM, adhyayana, uddezazca kRtA santi / punaH atra ziSyaH zaGkAM karoti-yat matijJAnaM zrutajJAnaM ekaviSayaM asti, tena dvayoH viSayaH eka eva bhavati / tadA guroH pratyuttaraM dadAti / yat pUrvoktakathanAnusAraM matijJAnaM vartamAnakAlaviSayakaM bhavati / zrutajJAnaM tu trikAlaviSayakaM bhavati / zrutajJAnaM tu trikAlaviSayakaM ityanayoH bhedaH / evameva matijJAnApekSayA zrutajJAnaM vizuddhataraM ityapi tasmAd bhedaH / punazca matijJAnaM indriyAnindriyanimittaka, tathA AtmanaH jJasvabhAvyAt pAriNAmikaM bhavati / zrutajJAnaM tu matipUrvakaM prAptapuruSANAM sadupadezAd bhavatItyarthaH / / 20 / /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 120 sUtrArtha-zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai| usake do bheda haiM-aGgabAhya aura aGgapraviSTa / aGgabAhya zrutajJAna ke aneka bheda haiM aura aGgapraviSTa zrutajJAna ke bAraha bheda haiM / / 20 / / OM vivecana zrutajJAna matijJAnapUrvaka hI hotA hai / zruta, prApta vacana, pAgama, upadeza, etihya, AmnAya, pravacana tathA jinavacana ye sarva ekArtha vAcaka zabda haiN| zrutajJAna ke do bheda haiM-aMgabAhya aura aMgapraviSTa / inameM aMgabAhya ke aneka bheda haiM tathA aMgapraviSTa ke bAraha bheda haiN| prazna--aMgabAhya zrutajJAna ke aneka bheda kauna se haiM ? uttara--aMgabAhyazra tajJAna ke aneka bheda isa prakAra haiM(1) sAmAyika, (2) caturviMzatistava, (3) vandana, (4) pratikramaNa, (5) kAyavyutsarga aura (6) pratyAkhyAna; ye Sar3Avazyaka aMgabAhya haiM / taduparAnta-dazavaikAlika, uttarAdhyayana, dazAzrutaskandha, kalpa, vyavahAra tathA nizItha ityAdi zAstra bhI aMgabAhya Agama sUtra haiN| prazna--pragapraviSTazrutajJAna ke bAraha bhedoM ke kyA nAma haiM ? uttara--aMgapraviSTazru tajJAna ke bAraha bhedoM ke nAma isa prakAra haiM--(1) AcArAMga, (2) sUtrakRtAMga, (3) sthAnAMga, (4) samavAyAMga, (5) upAkhyAprajJapti-paMcamAMga (bhagavatI), (6) jJAtAdharmakathAMga, (7) upAsakadazAMga, (8) antakRtadazAMga, (6) anuttaropapAtikadazAMga, (10) praznavyAkaraNa, (11) vipAka aura (12) dRSTivAda / prazna--matijJAna aura zrutajJAna meM kyA viziSTatA hai ? uttara--matijJAna kAraNa hai aura zrutajJAna kArya hai| matijJAna se zru tajJAna utpanna hotA hai| isalie matijJAnapUrvaka zrutajJAna kahA jAtA hai| zrutajJAna kA viSaya prApta karane se pahale matijJAna avazya hI honA caahie| zrutajJAna ko pUrNatA ke lie matijJAna sahAyaka hai| matijJAna zrutajJAna kA bAhyakAraNa hai| vAstavika kAraNa to kSayopazama hai| kisI bhI viSaya-padArtha kA matijJAna hote hue bhI kSayopazama ke abhAva se tad viSayaka zrutajJAna nahIM bhI hotA hai| jaise matijJAna kA kAraNa matijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai, vaise zrutajJAna kA kAraNa zrutajJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai| isalie donoM kA bheda yathArtha samajha meM nahIM paataa| matijJAna vartamAnakAla viSayI hai aura zratajJAna trikAlaviSayI hai| isake alAvA dUsarA antara yaha bhI hai ki-matijJAna kA zabdollekha nahIM hotA hai aura zratajJAna kA zabdollekha hotA hai| puna: matijJAna aura zrutajJAna donoM meM pA~coM indriyoM aura mana kI apekSA hote hue bho matijJAna se zrutajJAna kA viSaya vizeSa hai| itanA hI nahIM, kintu spaSTatA yAno spaSTIkaraNa bhI adhika hai| kAraNa ki-zrutajJAna meM manovyApAra kI mukhyatA hone se jova-yAtmA ke vicAra-vimarza ke aMza adhika aura spaSTa hote haiN| ye donoM eka-dUsare ke binA nahIM raha sakate haiN| prazna-zrutajJAna ke do bheda, aneka bheda aura bAraha bheda kisa taraha se hote haiM ? uttara-zrutajJAna aMgabAhya aura aMgapraviSTa rUpa se do prakAra kA hai tathA isameM aMgabAhya sUtra ke utkAlika aura kAlika ityAdi aneka prakAra yAnI aneka bheda haiN| evaM aMgapraviSTa sUtra ke prAcArAMgAdi bAraha bheda haiN|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 21-22 ] prathamo'dhyAyaH [ 46 prazna - zraMgabAhya sUtra kI aura aMgapraviSTa sUtra kI viziSTatA yAnI vizeSatA kisa apekSA se hai ? uttara- ina donoM kI viziSTatA - vizeSatA vaktA kI apekSA se hai / arthAt zrutajJAna ke do bheda vaktA ke bheda kI apekSA se jAnanA / jisa jJAna ko sarvajJa vibhu zrI tIrthaMkara bhagavantoM ne prartha rUpa se prarUpA arthAt prakAzita kiyA aura zrutakevalI zrIgaNadhara mahArAjAoM ne grahaNa karake sUtra rUpa se racanA kI, use hI aMgapraviSTa kahate haiM tathA usI ke anusAra ziSyAdikoM ko sugamatA - saralatA se avabodha- jAnakArI karAne ke lie evaM sarva sAdhAraNa jIvoM ke hitArtha anya jJAnI prAcArya bhagavantoM ne aura pUrvaghara maharSiyoM ne vividha aneka viSayoM para aneka zAstroM kI racanA kI hai, unako zraMgabAhya kahate haiM / / 20 / / * avadhijJAnasya bhedAH dvividho'vadhiH // 21 // * subodhikA TIkA proktaM zrutajJAnam / atha kimiti avadhijJAnam ? kathyate'tra - avadhijJAnaM dviprakAraka - masti / bhavapratyayaH, kSayopazamanimittazceti / bhavasya nimittArthamavazyaM bhavati tad bhavapratyayamavadhijJAnaM jJeyam / tathA avadhijJAnAvaraNIyakarmaNaH kSayopazamAd bhavati tad kSayopazamamavadhijJAnaM jJeyamiti // 21 // sUtrArtha - avadhijJAna ke do bheda haiM- eka bhavapratyaya avadhijJAna aura dUsarA kSayopazamanimittaka avadhijJAna / / 21 / / vivecana pha avadhijJAna do prakAra kA hai / bhavapratyaya aura kSayopazama nimittaka / pratyaya yAnI nimitta / jo bhava ke nimitta se avazya hotA hai, usako bhavapratyaya zravadhijJAna kahate haiM tathA jo avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se hotA hai, use kSayopazama pratyaya ( nimitta ) zravadhijJAna kahate haiM // 21 // * bhavapratyayAvadhijJAnasya svAmI bhavapratyayo nAraka-devAnAm // 22 // * subodhikA TIkA tatra nArakAraNAM devAnAM ca yathAyogyaM bhavapratyayamavadhijJAnaM bhavati / bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavanimittamityanarthAntaram / bhavaH kAraNaM yasya saH bhavapratyayikaH / yataH devatAnAM nArakANAM ca bhavotpattiH saiva tasya avadhijJAnasya kAraNaM bhavati / yathA- pakSINAM
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 1 / 22 janma AkAzagateH ( uDDunasya) kAraNaM bhavati, kintu tadarthaM zikSAyAH tapaso vA AvazyakatA na jAyate / tathaiva devagatyAM samutpannAnAM devAnAM devInAM ca evaM narakagatyAM samutpannAnAM nArakajIvAnAM avadhijJAnaM svayaM prAptaM bhavatIti / / 22 / / * sUtrArtha - nAraka aura devoM ko bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai / kevala nArakI jIvoM ko aura devatAoM ko avadhijJAna janmasiddha 'bhavapratyaya' nimitta se hotA hai / / 22 / / vivecana pha pUrva sUtra meM avadhijJAna jo do prakAra kA kahA hai, unameM se nAraka aura devoM ke jo yathAyogya avadhijJAna hotA hai, vaha bhavapratyaya avadhijJAna kahA jAtA hai / arthAt - jo jJAna janma ke sAtha hI tatkAla utpanna ho usako bhavapratyaya avadhijJAna kahate haiM / yahA~ para pratyaya zabda kA artha tu yA nimitta kAraNa hai| isalie bhavapratyaya, bhavahetuka yA bhavanimitta ye saba zabda ekArthavAcaka haiN| kyoMki - nAraka aura devoM ke avadhijJAna meM to bhava meM utpanna honA hI kAraNa mAnA hai / jaise -pakSiyoM ko usa bhava meM janma lene se hI AkAza meM gamana karanA svabhAva se A hI jAtA hai / usake lie usako zikSA aura tapa kAraNa nahIM / usI prakAra jo jIva- zrAtmA devagati yA narakagati prApta karatA hai, usako avadhijJAna bhI svayaM prApta ho hI jAtA hai / vahA~ para zikSA aura tapa ina donoM hI kAraNoM kA prabhAva hai / isake liye yama-niyamAdi anuSThAna kI apekSA nahIM rahatI hai / janmasiddha avadhijJAna bhavapratyaya kahalAtA hai / yadyapi bhavapratyaya avadhijJAna meM bhI karma ke kSayopazama kI AvazyakatA avazya hai, to bhI deva kA yA nAraka kA bhava milane para avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama avazya hotA hai / isaliye kSayopazama kI apekSA se bhava kI pradhAnatA hone se devabhava aura nArakabhava meM hone vAlA avadhijJAna 'bhavapratyaya' hI hai / prazna- nAraka aura devoM ke avadhijJAna ke viSaya meM kSetra kI maryAdA kitanI hai ? uttara - sAtoM narakoM meM avadhikSetra isa prakAra hai ( 1 ) pahale naraka meM - jaghanya se 3 / / kosa aura utkRSTa se 4 kosa avadhikSetra kI maryAdA hai / (2) dUsare naraka meM - jaghanya se 3 kosa aura utkRSTa se 3 / / kosa avadhikSetra kI maryAdA hai / (3) tIsare naraka meM - jaghanya se 2 // kosa aura utkRSTa se 3 kosa avadhikSetra kI maryAdA hai| maryAdA (4) cauthe naraka meM - jaghanya se 2 kosa aura utkRSTa se 2 / / kosa avadhikSetra kI maryAdA hai / (5) pA~caveM naraka meM - jaghanya se 1|| kosa aura utkRSTa se 2 kosa avadhikSetra kI I (6) chaThe naraka meM - jaghanya se 1 kosa aura utkRSTa se 1 / / kosa pravadhikSetra kI maryAdA hai /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 51 1 / 23 ] prathamo'dhyAyaH (7) sAtaveM naraka meM jaghanya se prAdhA kosa aura utkRSTa se 1 kosa avadhikSetra kI maryAdA hai| * bhavanapati-vyantara-jyotiSka devoM meM avadhikSetra isa prakAra hai * jina devoM kA ardhasAgaropama se kama AyuSya hotA hai, unakA utkRSTa tirchAloka meM saMkhyAta yojana kA avadhikSetra hai| usase adhika AyuSya vAle devoM kA asaMkhyAta yojana kA avadhikSetra hai| * utkRSTa Urdhvaloka meM bhavanapatidevoM kA adhikSetra saudharmadevaloka taka hai tathA vyantarajyotiSkadevoM kA avadhikSetra saMkhyAta yojana taka hai| * utkRSTa adholoka meM bhuvanapatidevoM kA avadhikSetra tIsare naraka vAlukAprabhA taka hai tathA vyantara-jyotiSkadevoM kA avadhikSetra saMkhyAta yojana taka hai| * Urdhva prAdi tInoM meM bhavanapatidevoM kA tathA vyantaradevoM kA jaghanya avadhikSetra paccIsa yojana kA hai evaM jyotiSkadevoM kA jaghanya avadhikSetra saMkhyAta yojana taka kA hai| * vaimAnika devoM meM avadhikSetra isa prakAra hai * saudharma devaloka ke devoM kA tathA IzAna devaloka ke devoM kA avadhikSetra nIce pahalI ratnaprabhA pRthvI ke anta taka aura Upara meM apane vimAna kI dhvajA taka evaM tiryag asaMkhya yojana taka hai / arthAt-vahA~ taka avadhijJAna se dekha sakate haiN| * sanatkumAra aura mAhendra devaloka ke devoM kA avadhijJAna nIce dUsarI zarkarAprabhA pRthvI ke anta taka tathA Upara meM apane vimAna kI dhvajA taka evaM tiryag-ticrcha asaMkhya yojana taka avadhijJAna se dekha sakate haiN| isa taraha kramazaH Age bar3hate hue anuttaravAsI deva sampUrNa rUpa se lokanAr3I ko avadhijJAna se dekha sakate haiN| jina devoM meM kSetra se avadhijJAna kA viSaya samAna hai, una devoM meM bhI Upara-Upara ke prastara tathA vimAnoM kI apekSA adhika-adhika avadhijJAna hotA hai| isI taraha avadhijJAna kI vizuddhi bhI Upara-Upara adhika-adhika hotI hai / / 22 // * kSayopazamapratyayAvadhijJAnasya svAmI * yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // 23 // ....... * subodhikA TIkA * atra yathoktanimittaH kSayopazamanimitta ityrthH| kSayopazamanimittamavadhijJAnamasti / zeSANAmiti nAraka-devebhyaH zeSANAM tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca avadhijJAnAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamAbhyAM avadhijJAnaM jaayte| tad SaDvidhaM bhavati / tadyathA-[1] anugAmikamavadhijJAnaM, [2] ananugAmikamavadhijJAnaM, [3] varddhamAna
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 123 kamavadhijJAnaM, [4] hIyamAnakamavadhijJAnaM, [5] anavasthitamavadhijJAnaM, [6] avasthitamavadhijJAnaM ceti / tatra-(1) anugAmikamavadhijJAnaM yathA-yasya jIvasya yasmin kSetre kvacidutpanna kSetrAntaragatasyApi na pratipatati sAkaM sahavAsI eva jJAnaM tad 'anugAmikamavadhijJAna' kathyate / tasyodAharaNam-sUryasya prakAzavat / (2) ananugAmikamavadhijJAnaM yathA-yasya jIvasya yasmin kSetra sthitasyotpanna jJAnaM tataH pracyutasya pratipatati tad 'ananugAmikamavadhijJAna' kathyate / gamanasamaye sAkaM na AgacchatIti tasyodAharaNam-praznAdezapuruSajJAnavat / / (3) vardhamAnakamavadhijJAvaM yathA-yadagulasyAsaGghaya yabhAgAdiSu utpannaM jJAnaM varddha te eva tad 'vaddha mAnakamavadhijJAnaM' kathyate / tasyodAharaNam-adharottarAraNisaMgharSaNotpannAgnijvAlA zuSka patrAdIndhanasamUhAgnivat / (4) hIyamAnakamavadhijJAnaM yathA-asaMkhyeyadvIpa-samudra-pRthivI-vimAneSu tiryagUrdhvamadho yadutpannaM jJAnaM kramazaH saMkSipyamANaM nyUnaM pratipatati / A agulAsaGkhyayabhAgAt pratipatatyeva vA bhavati tad 'hIyamAnakamavadhijJAnaM' kathyate / tasyodAharaNamparicchinnendhanopAdAnasantativahnizikhAvat / (5) anavasthitaM (pratipAtI) avadhijJAnaM yathA-aniyamitaM arthAt hIyate vardhate ca vardhate hIyate ca pratipatati cotpadyate iti, tad anavasthitaM (pratipAtI) avadhijJAnaM kthyte| tasyodAharaNam-utpadyate ceti punaH punarUmivat / (6) avasthitaM (apratipAtI) avadhijJAnaM yathA-nizcitaM, arthAd yAvati kSetra yena AkAreNa utpannaM bhavati tato na pratipatatyAkevalajJAnaM prApteH A bhavakSayAd vA janmAntara-sthAyi vA bhavati tad 'avasthitamavadhijJAnaM' yA 'apratipAtImavadhijJAnaM' kthyte| tasyodAharaNam-liGgavat (cihnavat) / / 23 // * sUtrArtha-yathoktanimitta arthAt kSayopazamanimittaka avadhijJAna ke chaha bheda haiN| zeSANAm-arthAt tiryag aura manuSyoM meM kSayopazamajanya avadhijJAna chaha prakAra kA hotA hai-(1) anugAmI, (2) ananugAmI, (3) vardhamAna, (4) hIyamAna, (5) anavasthita yA pratipAtI tathA (6) avasthita yA aprtipaatii| ye saba bheda manuSyoM aura tiryaMcoM meM pAye jAte haiM / / 23 //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 23 ] prathamo'dhyAyaH 5 vivecana 5 isa sUtra meM 'yathoktanimittaka' aisA zabda jo diyA hai, vaha avadhijJAna ke dUsare bheda ko batAne ke liye hai / pUrva sUtra meM bhavapratyaya avadhijJAna kA nirdeza karate hue kahA thA ki - jo jJAna janma ke sAtha tatkAla utpanna hotA hai, usako bhavapratyaya avadhijJAna kahate haiM / isake liye anya yama-niyamAdi anuSThAna ko apekSA nahIM rahatI / idhara zeSa jIvoM ke zAstrokta kSayopazamarUpa nimitta se utpanna hone vAle jJAna ko guNapratyaya yA yathoktanimittaka arthAt kSayopazamanimittaka pravadhijJAna kahate haiM / jo yama (paMca mahAvrata ) niyama aura paccakkhANa Adi anuSThAna ke bala se prakaTa hotA hai / deva aura naraka gati ke jIvoM ko pUrvokta bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai tathA manuSya evaM tiryaMca gati ke jIvoM ko yaha guNapratyaya avadhijJAna hotA hai / [ 53 prazna -- jaba cAroM gati vAle jIva isa pravadhijJAna ko pA sakate haiM to phira eka ko janma se ho jAtA hai aura dUsare ko tapAdika anuSThAna karane par3ate haiM, isakA kyA kAraNa hai ? uttara -- yaha karma kI vicitratA anubhavasiddha hai / jaise-- prAkAza meM ur3ane kI zakti pakSIjAti meM janmasiddha hai, kintu manuSya jAti meM janmasiddha nahIM hai / unako to kisI mantra vidyA yA vartamAna vimAnarUpa eroplena ityAdi kA sahArA le karake AkAza meM gamana karanA par3atA hai / avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama kI apekSA se isa kSayopazama guNapratyaya avadhijJAna ke chaha bheda haiM - ( 1 ) anugAmI avadhijJAna, (2) ananugAmI avadhijJAna, (3) vardhamAna avadhijJAna, (4) hoyamAna avadhijJAna, (5) anavasthita yA pratipAtI avadhijJAna tathA ( 6 ) avasthita yA apratipAtI avadhijJAna / sthAna se (1) anugAmI avadhijJAna -- jisa jIva ko jisa kSetra meM avadhijJAna utpanna huA ho, usa punaH anya sthAna meM gamana karane para bhI usakA vaha avadhijJAna cyuta na ho / arthAt -- vahA~ se gamana karane para bho vaha jJAna usake sAtha hI rahe, usako 'anugAmI yA anugAmika avadhijJAna' kahate haiM / jaise -pUrva dizA meM udita hone vAle sUrya kA prakAza pUrva dizA ke padArthoM ko prakAzita karatA hai aura anya dizA ke padArthoM ko bhI prakAzita karatA hai, vaise ho idhara bhI phAnasa - batto ke dIpaka ko taraha sAtha meM Ane vAle anugAmI avadhijJAna kA upayoga pravarttatA hai / (2) ananugAmo avadhijJAna -- jisa jIva kA avadhijJAna prApta sthAna se anya sthAna para gamana karane para cyuta ho jAya arthAt calA jAya, apane viSaya ko jAnane meM samartha yA upayukta na ho sake, use ananugAmI yA zranAnugAmika avadhijJAna kahate haiM / jaise - kisI vyakti kA naimittikajJAna isa prakAra kA hotA hai ki vaha apane sthAna para rahate hue prazna kA uttara de sakatA hai, kintu anyatra sthAna meM ThIka uttara nahIM de sakatA / isa taraha isa avadhijJAna ke viSaya meM bhI samajhanA / sArAMza yaha hai ki sAtha meM nahIM zrAne vAlA yaha ananugAmI avadhijJAna jisa sthala meM jIva ko utpanna hotA hai usI sthala meM usakA upayoga pravarttatA hai / kintu jIva ke anyatra sthala meM jAne para yahA~ usakA upayoga nahIM pravarttatA hai| jaise - ilekTrika balba kA prakAza / (3) vardhamAna zravadhijJAna - jo pravavijJAna aMgula ke prasaMkhyAtaveM bhAga prAdika jitane viSaya ke pramAraNa ko lekara utpanna hotA hai, usa pramAraNa se Age bar3hatA hI calA jAya, usako 'vardhamAna
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 1 / 23 zravadhijJAna' kahate haiM / arthAt -- jo avadhijJAna prApta hone ke pazcAt apanI AtmA ke pariNAmoM kI vizuddhatA dvArA prati samaya pravarddhita hotA hI rahe, vaha vardhamAna zravadhijJAna kahA jAtA hai| jaise- zragni kAraNa tRNa ghAsa ko pAkara vRddhi ko prApta hotA hai / vaise yaha avadhijJAna utpanna hone ke bAda pradIpta agni kI taraha kramazaH bar3hatA hI jAtA hai / sArAMza yaha hai ki nIce aura Upara araNikASTha ke saMgharSaNa se utpanna huI agni kI jvAlA zuSka patrAdi tathA Indhana rAzi kA nimitta pAkara Age bar3hatI huI jaise calI jAtI hai, vaise yaha utpanna huA varddhamAna zravadhijJAna usase antaraMga bAhya nimitta pAkara ke sampUrNa lokaparyanta bar3hatA hI calA jAtA hai / (4) hIyamAna zravadhijJAna -- jo avadhijJAna asaMkhyAta dvIpa, samudra, pRthivI, vimAna aura tiryak-tirachA yA Urdhva, adholoka ke jitane kSetra kA pramAraga lekara utpanna huA hai; vaha kramaza: usa pramANa se ghaTate ghaTate aMgula ke prasaMkhyAtaveM bhAga ke pramANa taka kSetra ko viSaya karane vAlA raha jAya, usako hI ' hIyamAna pravadhijJAna' kahate haiM / zrarthAt - jo avadhijJAna prasaMkhyAta dvIpa - samudrAdi viSayI hokara puna: pariNAmoM kI mandatA se hrAsa ko prApta hotA hai, usako hI hIyamAna zravadhijJAna kahA jAtA hai / varSA ke banda hone se jaise nadI kA pravAha dhIre-dhIre kama ho jAtA hai, vaise idhara bhI utpanna huA avadhijJAna punaH pariNAmoM kI mandatA se kramazaH ghaTa jAtA hai / athavA - jisa taraha kisI agni kA upAdAna kAraNa yadi parimita ho jAya, to usa agni kI jvAlA bhI kramazaH kama kama ho jAtI hai / usI taraha isa hIyamAna avadhijJAna ke viSaya meM samajhanA / (5) anavasthita- pratipAtI pravadhijJAna - pranavasthita yAnI aniyata / jo jJAna jala kI taraMgoM ke samAna kabhI vRddhi kabhI nyUna bhAva ko prApta hotA ho yA kabhI vinAza ko bhI prApta ho, usako hI 'anavasthita-pratipAtI avadhijJAna' kahate haiM / arthAt - jo avadhijJAna eka rUpa na rahakara aneka rUpa dhAraNa kre| yA to kabhI utpanna pramAraNa se kama, nyUna hotA jAya, yA to kabhI bar3hatA hI jAya, athavA kabhI chUTa bhI jAya aura phira kabhI utpanna bhI ho jAya; vaha anavasthita- pratipAtI avadhijJAna kahA jAtA hai| jaise - samudra kI lahareM vAyuvega kA nimitta pAkara vividha prakAra se choTI-moTI yA naSTa - vinaSTa - utpanna huA karatI haiM, vaise isa anavasthita- pratipAtI zravadhijJAna ke viSaya meM samajhanA / sArAMza yaha hai ki AkAza meM camakatI bijalI kI taraha utpanna hokara calA jAya, puna: utpanna ho jAya, kama ho jAya aura bar3ha bhI jAya; aisA zraniyata yaha anavasthita- pratipAtI avadhijJAna hai / [6] avasthita zrapratipAtI avadhijJAna - jo jJAna prApta hone ke pazcAt paMcama kevalajJAna kI prApti taka cyuta na ho, yA Ajanma nahIM gire yA janmAntara meM bhI sAtha hI rahe use 'zravasthitazrapratipAtI zravadhijJAna' kahate haiN| jisa taraha isa janma meM prApta huA (pulliGga Adi tIna prakAra ke liGgoM meM se koI bhI ) liGga grAmararaNa sAtha rahA karatA hai, kintu kadAcit janmAntara meM bhI sAtha jAtA hai; usI taraha yaha avadhijJAna bhI paMcama kevalajJAna prApta hone taka, yA isa janma ke pUrNa hone taka tadavastha rahA karatA hai / kintu kadAcit janmAtara ko sAtha bhI calA jAtA hai / sArAMza yaha hai ki isa avasthita avadhijJAna kA hI dUsarA nAma apratipAtI avadhijJAna hai / apratipAtI yAnI niyata kAyama rahane vAlA / arthAt - yaha avadhijJAna jIvana paryanta rahe, kisI jIva ke sAtha bhavAntara meM bhI calA jAya, yA kisI ko paMcama kevalajJAna utpanna ho vahA~ taka bhI rhe| jIva AtmA ko
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 24 ] prathamo'dhyAyaH [ 55 caritra meM 'paramAvadhijJAna' utpanna hone ke pazcAt antarmuhUrta meM avazya hI paMcama kevalajJAna utpanna hotA hai| usakA samAveza isI avasthita-apratipAtI avadhijJAna meM hotA hai| vizeSa-avadhijJAnAvaraNa ke kSayopazama rUpa antaraMga nimitta ke donoM hI sthala samAna rUpa se hote hue bhI bAhyakAraNa tathA usake niyama ke bheda se isa avadhijJAna ke do bheda kahe haiN| eka bhavapratyaya avadhijJAna aura dUsarA kSayopazamanimittaka avdhijnyaan| isake alAvA avadhijJAna ke dezAvadhi, paramAvadhi aura sarvAvadhi ye tIna bheda bhI batAye haiM aura kahA hai ki-dezAvadhijJAna deva, nArakI, tiryaMca aura sAgAra manuSya ko ho hAtA hai tathA paramAvadhijJAna aura sarvAvadhijJAna muniyoM ke hI hote haiN| aisA ullekha digambaroM ke gommaTasAra jIvakANDa Adi granthoM meM milatA hai / / 23 // * manaHparyayajJAnasya bhedAH * Rju-vipulamatI manaHparyayaH // 24 // * subodhikA TIkA (r) pUrvoktamavadhijJAnam / atra manaHparyayajJAnaM kathayiSyAmaH / manaHparyayajJAnaM dviprakArakaM bhavati / tadyathA-RjumatimanaHparyayajJAnaM vipulamatimanaHparyayajJAnaM ceti / arthAt-manaHparyayajJAnasya RjumatiH vipulamatizceti dvau bhedI staH / OM sUtrArtha-manaHparyayajJAna ke do bheda haiN| eka RjumatimanaHparyayajJAna aura dUsarA vipulamatimanaHparyayajJAna / / 24 / / Wan vivecana // isa sUtra meM manaHparyayajJAna ke do bheda pratipAdita kiye gaye hai| vaha RjumAta Ara vipuulmti| manaHparyaya yAnI mana ke vicaar| manaH paryaya aura manaHparyava ye donoM zabda eka artha ke vAcaka haiN| jisake mana hotA hai, usako 'saMjJI' kahA jAtA hai| vaha vyakti vizva meM kisI bhI kArya kA yA vastu-padArtha kA mana se cintana karatA hai, usI samaya cintanIya vastu-padArtha ke prakAra-bheda ke anusAra cintana kArya kI pravRtti meM pravRttamAna huA mana bhI pRthag-pRthaga yAnI bhinnabhinna prAkRti-prAkAra vAlA hotA hai| ve prAkRtiyA~-pAkAra mana kI paryAya haiN| una paryAyoM ko pratyakSa-sAkSAta jAnane vAle kA jJAna, 'manaHparyayajJAna' yA 'manaHparyavajJAna' kahalAtA hai| manaHparyaya yA manaHparyavajJAna ke bala se mana cintita prAkRtiyoM-AkAroM ko avazya jAna letA hai; kintu cintanIya aisI vastu-padArtha ko nahIM jAnatA hai| arthAt -manaHparyayajJAna vAle mana:paryayajJAna dvArA DhAI dvIpa meM rahe hue saMjJIpaMcendriya jIvoM ke vicAroM ko jAna sakate haiN| pIche se cintanIya vastupadArthoM kA jJAna anumAna dvArA bhI jAna sakate haiN| jaise-kuzala vaidya-DaoNkTara Adi vyAdhigrasta vyakti kI mukhAkRti-ceharA Adi ko pratyakSa-sAkSAt dekhakara deha-zarIra meM rahe hue roga ko anumAna se jAna lete haiM, vaise idhara bhI manaHparyayajAnI mana kI prAkRtiyoM-pAkAroM ko pratyakSa-sAkSAta dekhatA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 1125 hai| bAda meM abhyAsa kI prabalatA se anumAna karatA hai ki isane amuka vastu-padArtha kA cintana kiyA hai| kyoMki usa samaya cintita vastu-padArtha kA AkAra-prAkRti yukta ceharA avazya hotA hai| jisake manaHparyayajJAnAvaraNa karma kA kSayopazama huaA hai, aise usa sAdhu ko yaha eka prati viziSTa aura kSAyopamika pratyakSajJAna prApta hotA hai; jisake nimitta se vaha sAdhu manuSya-lokavartI manaHparyApti ke dhAraNa karane vAle paMcendriya prANI mAtra ke trikAlavartI manogata vicAroM ko indriya aura mana kI sahAyatA ke binA hI jAna sakatA hai| idhara viSayabheda kI apekSA se isa manaHparyaya-manaHparyavajJAna ke do bheda kahe haiN| unameM jo sAmAnya rUpa se viSaya ko jAne usako 'Rjumati manaHparyaya-manaHparyavajJAna' kahate haiM tathA jo vizeSa rUpa se viSaya ko jAne usako 'vipulamati manaHparyaya-manaHparyavajJAna' kahate haiN| arthAt-RjumatimanaHparyayajJAnadhArI kevala vattemAnakAlavattI jIva-prAtmA ke dvArA cintyamAna payoyo ko hI sAmAnya rUpa se jAna sakate haiN| tathA vipulamatimanaHparyayajJAna vAle vyakti trikAlavartI manuSya ke dvArA cintita, acintita aura ardha cintita aise tInoM prakAra ke vastu-padArthoM ke paryAyoM ko vizeSa rUpa se jAna sakatA hai| manaHparyayajJAna ke ye donoM hI bheda atIndriya haiM aura donoM kA viSaya-paricchedana manaHparyayajJAna ko jAnanA bhI samAna hI hai| phira bhI ina donoM meM vizeSatA kisa prakAra kI hai ? isakA pratyuttara aba Age Ane vAle sUtra meM kahate haiM / / 24 / / * Rju-vipulamatyoH vizeSatAyAH hetavaH * vizuddhacapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 25 // subodhikA TIkA * vizuddhikRtazcApratipAtakRtazca anayoH prativizeSaH / tadyathA-RjumatimanaHparyayajJAnAd vipulamatimanaHparyayajJAnaM vizuddhataraM varttate / tathA'nyadapi kAraNamasti / RjumatimanaHparyayajJAnaM utpannatvAdapi pratipatati bhUyaH, kintu vipulamatimanaHparyayajJAnaM tu na pratipatatIti / vizuddhiH (zuddhatA), apratipAtiH (AgataM sat yan na gacchati) etad kAraNadvayAt tayorbhedo'sti / arthAd-Rjumatevipula-matiH atizuddhA bhavati / atra itthaM vijJeyaM RjumatiH Agacchati gacchati ca, kintu vipulamatiH Agacchati ced na gacchatItyarthaH / OM sUtrArtha-Rjumati aura vipulamati ina donoM meM vizeSatA yaha hai ki-ekadUsare se vizuddha aura patana kA abhAva hai| arthAt-RjumatimanaHparyayajJAna se vipulamatimanaHparyayajJAna vizuddhi aura apratipAta (punaH patana kA abhAva) hai| ina donoM kAraNoM se vipulamatimanaHparyayajJAna RjumatimanaHparyayajJAna se viziSTa haiM // 25 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 26 ] prathamo'dhyAyaH [ 57 ke vivecana ke RjumatimanaHparyayajJAna avizuddha aura pratipAtI hai tathA vipulamatimana:paryayajJAna vizuddha aura apratipAtI hai| RjumatimanaHparyayajJAna se vipulamatimanaHparyayajJAna vizuddhi aura apratipAta ina donoM kAraNoM se viziSTa hai / kAraNa ki Rjumati kA viSaya alpa hai aura vipulamati kA viSaya usase atyadhika hai| Rjamati manaHparyayajJAna vAlA jitane vastU-padArtha ko jitanI bhI sUkSmatA se jAna sakatA hai, una hI vastu-padArtha ko vividha prakAra se viziSTa guNa-paryAyoM ke dvArA ati adhika sUkSmatA yukta vipulamatimana:paryayajJAna vAle jAna sakate haiN| jaise-Rjumatimana:paryayajJAna vAlA jIva 'amuka vyakti ne ghaTa yAnI ghar3e kA vicAra kiyA, aisA sAmAnya rUpa se jAne / taba vipulamatimanaHparyaya vAlA jIva 'amUka vyakti ne rAjasthAna-marudhara-jodhapUra nagara ke, amUka kalara-raMga ke, amuka prAkRti-AkAra ke, amuka sthala meM rahe hue usa hI ghaTa-ghar3e kA vicAra kiyA' ityAdi vizeSa rUpa se jAne tathA RjumatimanaHparyayajJAna prApta kiyA huA calA bhI jAtA hai, kintu vipulamatimanaHparyayajJAna prApta karane ke pazcAd nahIM hI jAtA hai| taduparAnta vipulamatimana:paryayajJAna utpanna hone ke bAda avazyameva paMcama kevalajJAna utpanna hotA hI hai| usI manuSyabhava meM mokSa kI prApti avazya hI hotI hai| isIliye yaha vipulamatimanaHparyayajJAna RjUmatimanaHparyayajJAna se vizuddha aura apratipAtI avazya hI hai / / 25 / / * avadhi-manaHparyayayoH bhedasya hetavaH * vizuddhi-kSetra-svAmi-viSayebhyo'vadhimanaHparyayoH // 26 // * subodhikA TIkA : avadhi-manaHparyayajJAnayoH vizuddhikRtaH kSetrakRtaH svAmikRto viSayakRtazca anayovizeSo bhavati / tadyathA-avadhijJAnAd manaHparyayajJAnaM vizuddhataraM varttate / yadavadhijJAnI yAvanti rUpINi dravyANi jAnIte tAni sarvANi tad manaHparyayajJAnI vizuddhatarANi manorahasyagatAni avazyameva jAnIte iti / vizuddhiH (zuddhatA), kSetra (kSetrapramANaM), svAmi (adhipatiH), tathAviSayaH / etaiH caturbhiH prakAraiH avadhijJAne manaHparyayajJAne ca vizeSatA, arthAt bhinnatA'sti / avadhitaH manaHparyayaH vizuddho bhavati / manaHparyayajJAne na ticrcha sArddhadvayadvIpaparyantaM tathA samudradvayapramANaM ca, UrdhvaM jyotiSkaparyantaM, adhaHsahasrayojanaparyantaM kSetra pazyati; kintu avadhijJAnena asaGkhyalokaM pazyati / arthAtmanaHparyayajJAnasya kSetrAdavadhijJAnasya kSetra vizAlamasti / avadhijJAnasya kSetra aGgulasyAsaGkhayAtamAvibhAgAd prArabhya sampUrNa lokaparyantaM bhavati / manaHparyayajJAnasya kSetramAtra sArddhadvayadvIpaparyantaM-samudradvayapramANaM ca manuSyakSetre sthitasaMjJIpaJcendriyeSu manuSyatiryaJca-devAnAM jIvAnAM manasAM vicArAn jAnIte eva / kSetrakRtazcAnayoH prativizeSaH / kiJcAnyat-svAmikRtazcAnayoH prativizeSaH / avadhijJAnaM saMyatasya sAdhoH asaMyatasya
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1 / 26 jIvasya saMyatAsaMyatayoH zrAvakasya cApi / tathA sarvagatiSu jIvAnAM bhavati / manaHparyayajJAnaM tu manuSyasaMyatasyaiva bhavati, nAnyasyaiva / ___ arthAt-manaHparyayajJAnasya svAmI zramaNaH saMyata eva / avadhijJAnasya svAmI saMyato'saMyato vA caturgatimAnaM bhavituM zaknoti / manaHparyAyeNa saMjJinAM manasi pariNatamapi dravyaM-jJAtu zaknoti / avadhinA tu samastarUpI-rUpa-rasa-gandha-sparzavad dravyaM dRzyate / punaH avadhijJAnena manaHparyayajJAnasya viSaya-nibandhaH anantabhAge kathito'sti / avadhijJAnApekSayA manaHparyayajJAnaM vizeSazuddhaM bhavati / yAvanti rUpIdravyANi avadhijJAnI jAnAti teSAM anantabhAge manasA pariNataM dravyaM manaHparyayajJAnI zuddharUpeNa vijAnAti / avadhijJAnasya viSayaH aGgulyA'saGkhyAtabhAgamArabhya sakalalokakSetraparyantaM bhavati / tathA manaHparyayajJAnavatAM viSayaH sArddhadvayadvIpaparyantameva varttate / avadhijJAnaM saMyatAnAM asaMyatAnAM ca caturgatimatAM jIvAnAM bhavati / manaHparyayajJAnaM tu saMyatasya arthAt cAritravataH eva manuSyasya bhavati / sarvarUpIdravyasya tathA tasya katipayaparyAyANAM ca jJAnaM avadhijJAnasya viSayo bhavati / tathA manaHparyayajJAnasya viSayaH sarvarUpIdravyasya anantatamabhAgasya dravyasya arthAd manodravyaM tasya paryAyaM ca jJAtu yogyamasti / / 26 / / OM sUtrArtha-avadhijJAna meM aura manaHparyayajJAna meM vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSaya ina cAra kAraNoM se vizeSatA-bhinnatA hai / / 26 / / 9 vivecana // avadhi aura manaHparyaya ye donoM jJAna pramANapane apUrNa rUpa se samAna hote hue bhI vizeSa rUpa se bhinna haiN| kAraNa ki-ina donoM jJAnoM meM vizuddhikRta, kSetrakRta, svAmIkRta aura viSayakRta bheda hai| jisake dvArA vizeSa rUpa meM adhikatara paryAyoM kA parijJAna ho sake, aisI nirmalatA-vimalatA ko 'vizuddhi' kahate haiM / 'kSetra' AkAza kA nAma hai / jinako vaha jJAna ho unako usa vivakSita jJAna kA svAmI samajhanA tathA jJAna ke dvArA jo vastu-padArtha jAnA jAya, usako ho viSaya kahA jAtA hai| ina cAroM hI kAraNoM kI apekSA avadhijJAna aura manaHparyayajJAna meM antara hai| (1) vizuddhi--avadhijJAna kI apekSA manaHparyayajJAna kI vizuddhi vizeSa rUpa meM adhika hotI hai / jitane rUpI dravyoM ko avadhijJAnI jAna sakatA hai, una dravyoM ko hI manaHparyayajJAnI vizeSa adhika spaSTa rUpa meM manogata hone para bhI jAna sakatA hai| arthAt-avadhijJAna se manaHparyayajJAna apane viSaya padArtha ko atyanta hI spaSTa rUpa se jAnatA hai, isalie yaha manaHparyayajJAna vizuddhatara hai| yaha vizaddhi kI apekSA avadhijJAna aura manaHparyayajJAna meM antara hai| (2) kSetra-mana:paryayajJAna ke kSetra se avadhijJAna kA kSetra vizAla hai| avadhijJAnI kA kSetra aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa loka paryanta hai| arthAt-sUkSma nigodiyA jIva labdhi
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 26 prathamo'dhyAyaH [ 56 aparyApta ke utpanna hone se tIsare samaya meM jo apane zarIra kI jaghanya avagAhanA hotI hai, isakA jitanA pramAraNa hotA hai, utanA pramANa hI avadhijJAna ke jaghanya kSetra kA bhI hotA hai / isake Upara krama se bar3hatA huA pravadhijJAna kA kSetra sampUrNa lokaparyanta hotA hai / mana:paryayajJAna ke viSaya meM aisA nahIM hotA / kAraNa ki usakA kSetra manuSya loka pramAraNa kA hI hai / jaba avadhijJAnI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se yAvat sampUrNa loka pramANa dekhatA hai, taba mana:paryayajJAnI manuSyottara parvata paryanta dekhatA hai / arthAt - mana:paryayajJAnI mAtra DhAI dvIpa aura do samudra pramAraNa manuSya kSetra meM rahe hue saMjJI paJcendriya jIvoM ke mana ke vicAroM ko jAna sakatA hai / isase Age ke nahIM tathA na isase Age rahe hue * jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnatA hai / yaha kSetra kI apekSA avadhijJAna aura mana:paryayajJAna meM antara hai / (3) svAmI - avadhijJAna ke svAmI cAra gati ke jIva haiM / arthAt - avadhijJAna cAroM gati meM rahe hue samyagdRSTi yA mithyAdRSTi jIvoM ko utpanna ho sakatA / saMyamI sAdhu aura asaMyamI jIva tathA saMyatAsaMyata zrAvaka bhI avadhijJAna prApta kara sakatA hai, itanA hI nahIM kintu cAroM hI gati vAle jIvoM ko avadhijJAna prApta ho sakatA hai / mana:paryayajJAna to saMyamI manuSya ko hI ho sakatA hai, anya ko nahIM ho sakatA / arthAt - mana:paryayajJAna manuSyagati meM sAtaveM apramattaguNasthAne rahe hue saMyamI jIvoM ko hI utpanna hotA hai tathA chaThe pramattaguNasthAna se bArahaveM guraNasthAna paryanta hotA hai / yaha svAmI kI apekSA se avadhijJAna aura mana:paryayajJAna meM antara hai / (4) viSaya - avadhijJAna kA viSaya sarva rUpI dravya aura usakI alpa paryAyeM haiM / isameM mana kI sthUla paryAyoM kA bhI samAveza hotA hai / avadhijJAna sarva rUpI dravyoM ko aura katipaya asampUrNa paryAyoM ko jAnatA hai, kintu avadhijJAna ke viSaya kA anantavA~ bhAga mana:paryayajJAna kA viSaya hai / arthAt- - mana:paryayajJAna kA viSaya mAtra manovargaNA ke pudgaloM aura usakI paryAyoM ke hone se avadhijJAna ke viSaya se anantaveM bhAga pramANa hai / isalie avadhijJAna kI apekSA mana:paryayajJAna kA viSaya atizaya sUkSma hai / isa taraha viSaya kI apekSA se bhI avadhijJAna aura mana:paryayajJAna meM antara hai / jaise avadhijJAna cAroM gati ke jIvoM ko utpanna ho sakatA hai, vaise mana:paryayajJAna nahIM hotA hai / vaha to saMyamI manuSya ko hI hotA hai, usameM bhI RddhiprApta ko hI hotA hai tathA RddhiprAptoM meM bhI sabako nahIM kintu kisI-kisI vyakti ko hI hotA hai / prazna - mana:paryayajJAna nyUnaviSayI hote hue bhI usako pravadhijJAna se vizuddhatara mAnane kA kyA kAraNa hai ? uttara - yaha kAraNa viSaya kI nyUnAdhikatA se nahIM hai, kintu viSayagata rahI huI sUkSmatA ke jAnane para hai / jaise- eka vyakti manuSya aneka zAstroM ko par3hane vAlA hotA hai aura dUsarA vyaktimanuSya eka hI zAstra ko par3hane vAlA hotA hai, kintu eka zAstra ko par3hA huA manuSya yadi apane viSaya kA sUkSmatA ke sAtha vistArapUrvaka pratipAdana karatA hai, to usa aneka zAstroM ke par3hane vAle vyakti se eka zAstra ko par3hane vAle vyakti kA jJAna vizeSa vizuddha kahA jAtA hai| isI taraha idhara alpaviSayI hone para bhI vaha sUkSma bhAvoM ko jAnatA hai, isaliye avadhijJAna se mana:paryayajJAna ko vizuddhatara kahA hai /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1127 prazna-avadhijJAna kA viSaya mana ko paryAyeM bhI hotI haiM, to kyA usase mana ke vicAroM ko ___ bhI jAna sakate haiM ? uttara-hA~, jAna sakate haiN| vizuddha avadhijJAna se mana ke vicAra bhI avadhijJAnI jAna sakate haiN| sarvajJa vibhu ke dravya mana se diye hue pratyuttaroM ko anuttaradeva avadhijJAna se hI jAna sakate haiN| prazna-vizuddha avadhijJAna se bhI jaba mana ke vicAroM ko jAna sakate haiM, to phira avadhi aura manaHparyayajJAna ina donoM meM vizuddhi ko dRSTi se bheda kahA~ rahA? uttara-vizuddha avadhijJAnI mana ke vicAroM ko manaHparyayajJAnI jitanI sUkSmatA se jAna sakatA hai utanI sUkSmatA se nahIM jAna sktaa| kAraNa ki-jaba avadhijJAnI rUpI sarva dravyoM ko aura alpa paryAyoM ko (vizeSa rUpa meM prasakhya paryAyoM ko) jAna sakatA hai, taba manaHparyayajJAnI mAtra manovargaNA ke pudgaloM ko hI jAna sakatA hai| usameM bhI mAtra DhAI dvIpa aura do samudra pramANa manuSyakSetra meM rahe hue saMjJI paMcendriya jIvoM ke vicAra karane ke liye pravRtti meM liye hue manovargaNA ke pudgaloM ko hI jAna sakate haiN| sArAMza yaha hai ki kSetra, svAmI aura viSaya ke sambandha meM avadhijJAna kI adhika vizeSatA hote hue bhI vizuddhi ke sambandha meM vaha atyanta pIche par3a jAtA hai| isaliye avadhijJAna kI apekSA manaHparyayajJAna kA adhika mahattva hai| arthAt-avadhijJAna kI apekSA manaHparyayajJAna meM kSetrAdika ko nyUnatA-alpatA hote hue bhI vizuddhi adhika hone se usakA (manaHparyayajJAna kA) mahattva bar3ha jAtA hai / // 26 // [manaHparyayajJAna ke pazcAt krama prApta paMcama kevalajJAna kA nirUpaNa karanA caahie| kintu isakA vizeSa rUpa se varNana isa tattvArthAdhigama sUtra ke dasaveM adhyAya meM kiyA gayA hai / ] paJcajJAnAnAM grAhyaviSayaH * * mati-zrutayoH viSayaH * matizrutayonibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 27 // * subodhikA TIkA 8. eSAM matijJAnAdInAM kaH kasya viSayanibandhaH ? iti / kathyate'tra-matijJAnasya zrutajJAnasya ca viSayabhUtAnAM katicit paryAyavatAM sarvadravyANAM jJAnaM karttavyamasti / idamasya tAtparya yat te sarvANi dravyANi jAnanti, kintu teSAM sarvaparyAyAn na jAnantI tyarthaH / / 27 // 8 sUtrArtha-matijJAna aura zrutajJAna kA viSaya sarvadravyoM meM hai, kintu unakI paripUrNa paryAyoM meM nahIM hai| arthAt-matijJAna aura zrutajJAna ina donoM kI pravRtti
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 28 ] prathamo'dhyAyaH parimita paryAyoM se yukta sarva dravyoM meM hotI hai| ina donoM jJAnoM ke dvArA jIva-prAtmA samasta dravyoM ko to jAna sakatA hai, parantu unakI sampUrNa paryAyoM ko nahIM jAna sakatA hai / / 27 / / Wan vivecana // matijJAna aura zrutajJAna kA viSaya sarva dravya aura unakI alpa paryAyeM hai| isalie zrutAgama ke anusAra ye donoM jJAna sarva dravyoM ko aura unakI alpa paryAyoM ko hI jAna sakate haiM, samasta paryAyoM ko nhiiN| sArAMza yaha hai ki matijJAna aura zratajJAna dvArA vizva meM vidyamAna rUpI aura arUpI sarva dravyoM ko jAna sakate haiM, kintu unakI sampUrNa paryAyoM ko nhiiN| inake dvArA dravyoM kI parimita paryAyeM hI jAnI jA sakatI haiN| kyoMki isa vizva meM ati vizeSa rUpa se matijJAna aura zrutajJAna pUjya zrI gaNadharAdi ko yA caudaha pUrvadhArI mahApuruSoM ko hI hotA hai| unake jJAna kA mUla sarvajJavibhu zrI tIrthaMkara bhagavanta haiN| ve hI zrI tIrthaMkara bhagavanta artha rUpa se jitanA dharmopadeza dete haiM arthAt zabda sunAte haiM, usakA anantavA~ bhAga hI zrI gaNadhara bhagavanta dvAdazAMgI meM zabdoM dvArA sUtra meM gUthate haiN| isase isa dvAdazAMgI ke abhyAsI aise pUrvadhara mahApuruSa bhI samasta dravyoM kI anantaveM bhAga paryAyoM ko hI jAna sakate haiN| aise caudaha pUrvadhara bhI jo bhAva-paryAya dvAdazAMgI meM nahIM pAye haiM aura jinake liye zabda bhI nahIM haiM, unheM nahIM jAna sakate / ve jitanA jAnate haiM, unase anantaguNA adhika bhAvoM ko nahIM jAnate haiN| isalie matijJAna aura zrutajJAna kA viSaya samasta dravya haiM, kintu unakI samasta paryAyeM nahIM haiM // 27 // * avadhijJAnasya viSayaH * ruupissvvdheH|| 28 // (r) subodhikA TIkA * rUpiSu pudgaleSu pudgalasambandhijIveSu ca avadheviSayanibandho bhavati / svayogyaparyAyeSu alpeSu paryAyeSu na tu ananteSu paryAyeSvavadhiH pravartate // 28 // OM sUtrArtha-avadhijJAna kA viSaya rUpI dravya hI hai arthAt-avadhijJAna kI pravRtti kevala rUpI dravya meM hI hai // 28 / / OM vivecana tRtIya avadhijJAna kA viSaya rUpI dravya kA hote hue bhI usakI samasta paryAyoM se yukta nahIM hai| kAraNa ki, cAhe avadhijJAnI ativizuddha avadhijJAna ko dhAraNa karane vAlA ho, to bhI vaha usake dvArA rUpI dravyoM ko hI jAna sakatA hai, arUpI ko nahIM tathA rUpI dravyoM kI bhI saba paryAyoM ko nahIM jAna sakatA hai / // 28 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] zrItattvArthAdhigamasUtre * mana:paryayajJAnasya viSayaH tadanantabhAge mana:paryayasya // 26 // [ 1126-30 * subodhikA TIkA teSAM rUpadravyANAM anantatame bhAge manasA pariNata - manodravyANi jJAtu mana:paryayajJAnasya viSayo'sti / avadhijJAnaviSayasya anantabhAgaM mana:paryayajJAnI jAnIte | tathA rUpidravyANi manorahasyavicAragatAni mAnuSakSetraparyApannAni vizuddhatarANi ceti ||26|| * sUtrArtha - avadhijJAnI se anantaveM bhAga ko hI mana:paryayajJAnI jAnate haiM / arthAt - manaHparyayajJAna kA viSaya avadhijJAna ke viSaya se anantavA~ bhAga hai / / 26 / / 5 vivecana 5 jitanA rUpI dravyoM ko avadhijJAnI jAna sakatA hai, usake anantaveM bhAga ko mana:paryayajJAnI jA sakatA hai / arthAt - jitanA viSaye avadhijJAna kA hai, usakA anantavA~ bhAga mana:paryayajJAna kA viSaya hai / kAraNa ki - mana:paryayajJAna kA viSaya avadhijJAna ke viSaya se anantakabhAga pramANa rUpI dravya hai / kintu vaha bhI asarva nyUna paryAya hone se apane viSaya kI sampUrNa paryAyoM ko nahIM jAna sakatA hai / aisA hote hue bhI phira vaha adhikatara sUkSma viSaya ko vizeSa rUpa se jAnatA hai I isalie mana:paryayajJAna prazasta hai / sArAMza yaha hai ki - mana:paryayajJAnI prAye hue rUpI dravyoM ko tathA manuSya kSetravartI avadhijJAna kI apekSA se atizaya vizuddha-sUkSmatara tathA aneka paryAyoM se una rUpI dravyoM ko jAna sakatA hai ||26|| * kevalajJAnasya viSayaH sarvadravya - paryAyeSu // 30 // * subodhikA TIkA sarvadravyeSu tathA sarvaparyAyeSu kevalajJAnasya viSayo bhavati / arthAt vizve vidyamAnAni sarvadravyANi tathA teSAM sarvaparyAyANi ca kevalajJAnasya viSayaH, sa ca sarvabhAvagrAhakastathA samastalokAlokaviSayakazca / asmAt kimapi anyad jJAnaM zreSThaM na bhavati / na ca kevalajJAnaviSayAt paraM yatkiJcidanyajjJeyamasti / kevalaM nirapekSaM paripUrNaM samastabhAvajJApakaM samagramasAdhAraNaM vizuddha lokAlokaviSayamanantaparyAyamityarthaH / / 30 / / * sUtrArtha - kevalajJAnI sarva dravyoM ko unakI sarva paryAyoM sahita jAnate haiM / arthAt samasta dravyoM ko aura unakI samasta paryAyoM ko jAnanA tathA dekhanA yaha kevalajJAna kA viSaya hai / / 30 / /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1130 ] prathamo'dhyAyaH ke vivecana // kevalajJAna kA viSaya samasta dravyoM aura unakI samasta paryAyoM meM hai| jIva-pudagalAdika samasta mUla dravya tathA unakI trikAlavartI samasta paryAyeM isa jJAna kA viSaya haiN| vaha dravya, kSetra, kAla aura bhAva viziSTa tathA utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa vizva ke sabhI padArthoM ko grahaNa karatA hai| itanA hI nahIM, kintu vaha sampUrNa loka aura aloka ko bhI viSaya kiyA karatA hai| na to isa jJAna se utkRSTa koI jJAna hai aura na to aisA koI padArtha yA paryAya hai ki jo isa kevalajJAna kA viSaya na banA ho| yaha kevalajJAna jJAnAvaraNa karma kA sarvathA kSaya ho jAne se jIva-prAtmA meM prakaTa hotA hai| isalie yaha jJAna kSAyika kahA jAtA hai / anya kSAyopazamika jJAnoM meM se koI bhI jJAna isa kevalajJAna ke sAtha nahIM raha sktaa| * yaha jJAna ekAkI hI rahatA hai| isIlie isako 'kevala' kahate haiN| * isa kevalajJAna ko indriya, mana aura Aloka-prakAza ityAdi kisI bhI bAhya avalambana yA sahAyaka kI apekSA nahIM rahatI hai, isIlie isako 'nirapekSa' kahA jAtA hai / * yaha kevalajJAna vizva ke samasta dravya-bhAvoM kA paricchedaka hai, isalie isako 'paripUrNa' kahate haiN| * yaha kevalajJAna vizva ke sarva padArthoM kA jJApaka hai, isI se hI samasta tattvoM kA jJAna bodha hotA hai| isIlie isako 'sarvabhAvajJApaka' kahate haiN| * jisa taraha yaha kevalajJAna eka jIva-prAtma padArtha ko jAnatA hai, usI taraha sampUrNa para-padArthoM ko bhI jAnatA hai, isIlie isako 'samagra' kahA jAtA hai| * isa kevalajJAna kI kisI bhI prakAra se matijJAnAdika kSAyopazamika jJAna se tulanA nahIM ho sakatI hai| isalie isako 'asAdhAraNa' kahate haiM / * yaha kevalajJAna, jJAnAvaraNa Adi ke nimitta se utpanna hone vAlI karmamaladoSarUpa azuddhiyoM se sarvathA rahita hai / isalie isako 'vizuddha' kahA jAtA hai| * isa kevalajJAna se loka aura aloka kA koI bhI aMza aparicchinna nahIM hai| isalie isako 'lokA'lokaviSaya' kahate haiM / * agurulaghuguNa ke nimitta se isa kevalajJAna kI anantaparyAyoM kA pariNamana hotA hai| isalie isako 'anantaparyAya' kahA jAtA hai| athavA-isa kevalajJAna paryAya kI jJeya svarUpa paryAyeM ananta haiN| isalie bhI isako 'anantaparyAya' kahate haiN| yadvA-isa kevalajJAna ke avibhAgapariccheda ananta haiN| isalie bhI isako 'anantaparyAya' kahate haiM / ukta kathanoM kA sAra yaha hai ki--yaha paMcama kevalajJAna ananta zakti aura sampUrNa yogyatA ko dhAraNa karane vAlA hone se vizvabhara meM sarvathA apratima hai| isa kevalajJAna kA viSaya sarva dravya aura unakI sarva paryAyeM haiN| sAre vizva meM aisI koI vastu-padArtha yA koI bhAva-paryAya nahIM hai jise
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1 / 31 yaha kevalajJAna na jAna sake / jaise--pArasI-darpaNa meM vastu-padArtha kA pratibimba par3atA hai, vaise hI nirmala prAtmA meM tIna kAla ke samasta vastu-padArthoM kA tathA sarva bhAvoM kA bhI jJAnIgamya pratibimba par3atA hai, jisase kevalI bhagavanta hAtha meM rahe hue A~vale kI bhA~ti vizvabhara ke sarva dravyoM aura tIna kAla kI unakI sabhI paryAyoM ko jAna sakate haiM tathA dekha bhI sakate haiN| isI kAraNa se kevalI bhagavantoM ko 'sarvajJa' kahane meM AtA hai / / 30 / / * eSAM matijJAnAdInAM yugapadekasmin jIve kati bhavanti ? * ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA caturvyaH // 31 // 8 subodhikA TIkA * eSAM matijJAnAdInAM yugapadekasmin jIve kati bhavanti ? iti / kathyate'traeteSu jJAneSu matyAdInAmArabhya catuHsaGkhyAkamanaHparyayajJAna paryantaM sahaiva ekasmin jIve bhavati / kasyApi ekaM, kasyApi dve, kasyApi trINi, kasyApi catvAri jJAnAni ca bhavanti / tasya spaSTIkaraNamAha yasya ekameva jJAnaM bhavati, tasya matijJAnaM athavA kevalajJAnaM bhavati / yasya dve jJAne bhavataH tasya matijJAnaM zrutajJAnaM ca jAyate / yataH zrutajJAnaM matijJAnapUrvakameva jAyate / ataH yatra zratajJAnaM tatra matijJAnaM bhavatyeva, kintu yatra matijJAnaM tatra zratajJAnaM bhavatyeva iti nizcayo nAsti / jJAnatrayavatAM matiH zrutamavadhizca athavA matiHzrutaM manaHparyayajJAnaM ca bhavati / paJcajJAnAni sahaiva ekasmin kAle na bhavanti / yataH yasya kevalajJAnaM bhavati tasya anyat kimapi jJAnaM na tiSThati / atra katicid AcAryAH kathayanti-kevalajJAnasya sthitikAle'pi anyAni matyAdIni cattvAri jJAnAni avazya tiSThanti, kintu yathA sUryasya prabhAyAM (tejasi) tArAdInAM tejAMsi vilIyante (antarbhavanti) tathaiva kevalajJAnasya prabhAyAM anya jJAnasya prabhAH nistejakAH bhavanti / anye ca prAcAryAH kathayanti yat etAni catvAri jJAnAni kSayopazamabhAvena bhavanti, kintu kevalinaH saH kSayopazamaH bhAvaH na bhavati ! kevalinaH kevalaM kSAyikabhAva eva varttate / anyaM nAsti eva / eteSAM caturjJAnAnAM kramazaH upayogo bhavati, na tu yugapat / kevalajJAnasya upayogaH nirapekSaH / AtmanaH etad svabhAve nava jJAnadarzanayoH samaye-samaye upayogaH kevalinAM nirantaraM bhavati / kiJcAnyat-kSayopazamajAni pUrvANi catvAri jJAnAni kSayAdeva paJcamaM kevalajJAnam / tasmAd na kevalinaH zeSANi jJAnAni bhavantIti // 31 //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 31 ] prathamo'dhyAyaH [ 65 OM sUtrArtha-eka jIva ke eka samaya meM prArambha ke eka se lekara cAra jJAna [mati-zruta-avadhi-manaHparyayajJAna] taka aniyata rUpa se ho sakate haiM // 31 // ____+ vivecana jJAna ke jo pUrvokta matyAdika pA~ca bheda kahe haiM, unameM se eka jIva-prAtmA ke eka samaya meM yugapat eka, do, tIna yA cAra jJAna ho sakate haiN| kintu pA~coM jJAna eka sAtha meM nahIM hote haiN| kisI jIva-pAtmA ko matijJAnAdika meM se eka hI jJAna ho sakatA hai| jaise--matijJAna yA kevalajJAna / kisI jIva prAtmA ko matijJAnAdika meM se do jJAna ho sakate haiN| jaise--matijJAna aura zrutajJAna / kisI jIva-prAtmA ko matijJAnAdika meM se tIna jJAna ho sakate haiN| jaise-matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna athavA matijJAna, zratajJAna aura manaHparyayajJAna / kisI jIva-yAtmA ko matijJAnAdika meM se cAra jJAna bhI ho sakate haiN| jaise-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura mnHpryyjnyaan| paripUrNa avasthA meM jIva-AtmA ko anya apUrNa jJAna nahIM hote haiN| isalie unake eka kevalajJAna hI kahA hai| ukta pA~ca jJAnoM meM matijJAna aura zrutajJAna ye donoM jJAna niyamataH sahacArI haiN| zrutajJAna kA to matijJAna ke sAtha sahabhAva niyata hai| kAraNa ki vaha zrutajJAna, matijJAnapUrvaka hI hotA hai| kintu jisa jIva-prAtmA ko matijJAna hai, usako zrutajJAna ho yA na bhI ho? zeSa avadhi, manaHparyaya aura kevala ina tInoM jJAnoM meM sahacAritA nahIM hai tathA matyAdi cAroM jJAna jo apUrNabhAvI haiM, unameM matijJAna aura zrutajJAna ye donoM jJAna to pratyeka jIva-prAtmA ko avazya hote haiN| avadhijJAna aura manaHparyayajJAna kisI ko hote haiM tathA nahIM bhI hote haiN| jisako hote haiM usake matijJAna aura zrutajJAna ye donoM avazya rahate haiM / akelA avadhijJAna yA manaHparyayajJAna mati-zrutajJAna ke binA nahIM hotA hai| sampUrNa bhAvI hone se kevalajJAna kI kisI jJAna ke sAtha sahacAritA nahIM hai| kyoMki--isakA apUrNatA ke sAtha virodha bhAva hai| jIva-AtmA ko eka sAtha do, tIna yA cAra jJAna kI jo sambhavatA hai vaha usakI zakti kI apekSA se hai, pravRtti kI apekSA se nahIM hai| prazna-pUrva ke cAra matyAdi jJAnoM ke sAtha paMcama kevalajJAna kA sahabhAva hai yA nahIM? uttara-jIva-AtmA kI zakti aura pravRtti kA artha yaha hotA hai ki jo jIva-AtmA pUrvokta do, tIna yA cAra jJAna vAlA hai, vaha jisa samaya matijJAna dvArA kisI eka vastu-padArtha ko jAnane ke lie pravRttamAna hotA hai, usa samaya usake anya zeSa jJAna kA AvirbhAva hotA hai, to bhI usakI upayogitA nahIM hotI hai / jova-AtmA ko matyAdi cAroM jJAna kI zakti bhale eka samaya kI hotI hai to bhI jIva-prAtmA ke upayoga meM pravRtti rUpa se cAroM jJAna nahIM hote haiN| kAraNa ki, eka samaya meM eka hI jJAna kA upayoga hotA hai| do yA tIna jJAna kA upayoga eka samaya meM eka sAtha nahIM ho sakatA hai / matijJAna yA avadhijJAna kI zakti prApta hote hue bhI zrutajJAna kI pravRtti meM usakI upayogitA zakti prakaTa nahIM hotI hai| sArAMza yaha hai ki-eka samaya meM eka hI jJAna kA upayoga hotA hai| usa samaya dUsare jJAna niSkriya rahate haiN| (1) kevalajJAna ke viSaya meM do mata haiN| kitaneka prAcAryoM kA aisA mantavya hai ki-jIva-AtmA meM kevalajJAna ho jAne para bhI ina cAroM matijJAnAdika kA prabhAva nahIM ho jAtA / sA
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 132 arthAta-kevalajJAna ke samaya bhI matyAdi cAroM jJAnoM kI zakti prAtmA meM rahatI hai, kintu ye jJAna kevalajJAna se abhibhUta ho jAte haiM / isalie usa avasthA meM kucha bhI kArya karane meM samartha nahIM rahate haiN| jaise-bAdala se rahita prAkAza meM arka yAnI sarya kA udaya hone para anya tejo dravya-agni, ratna candramA, nakSatra evaM tArA ityAdi kA prakAza usameM pAcchAdita ho jAtA hai aura ve apanA kArya karane meM bhI akiJcitakara ho jAte haiN| vaise hI matyAdi cAroM jJAna paMcama kevalajJAna ke udita hone para niSkriya ho jAte haiN| kevalajJAna ke sadbhAva meM unakA prabhAva nahIM mAnate haiM, kintu prAramA meM anIndriyajanya AtmajJAna prakaTa ho jAne se indriya upalabdha matyAdi jJAna kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| kAraNa ki--avadhijJAna evaM manaHparyavajJAna kevala rUpI dravya viSayI haiM tathA matijJAna aura zratajJAna ke sadbhAva meM unakI upalabdhatA evaM sahacAritA hai| paMcama kevalajJAna kI vidyamAnatA meM anya zaktiyoM kI pravRtti hai, kintu vaha pRthag-bhinna svarUpa meM prakAzita nahIM hotI hai| (2) phira aura kitaneka anya prAcAryoM kA kathana yaha hai ki-kevalajJAna prAtma-svabhAva rUpa hai| yaha jJAna jJAnAvaraNa karma ke sarvathA kSaya hone se hI utpanna hotA hai| jaba AtmA meM jJAnAvaraNa karma kA sarvathA kSaya hotA hai, taba kSayopazama rUpa upAdhi kA abhAva hone se matyAdi cAra jJAna kA bhI sarvathA abhAva hotA hai| yaha kathana spaSTa rUpa meM samajhanA cAhie ki matijJAnAdika cAra prakAra ke jo kSAyopazamika jJAna haiM, unakA upayoga jIva-prAtmA ko kramazaH hotA hai; nahIM ki yugapat-eka sAtha meM / arthAt ye cAroM hI matyAdi jJAna kramavartI hI haiM, sahavartI nahIM haiN| ina matijJAnAdika cAroM jJAna kI zakti jIva.AtmA meM svAbhAvika nahIM hai, kintu karmopAdhi sApekSa kSayopazamajanya hai; jabaki kevalajJAna to jJAnAvaraNIya karma kA sarvathA kSaya hone se prakaTa hotA hai| isalie kevalI bhagavanta ko kevalajJAna hI rahA karatA hai| unako zeSa matyAdi cAroM jJAna nahIM huA karate / kevalajJAna kI zakti ke binA matyAdi jJAna zaktiyA~ nahIM hotI haiM aura inakA paryAyarUpa kArya bhI nahIM hotA hai| kitaneka yaha bhI kahate haiM ki-jJAnAvaraNIya karma ke avibhAga paryAya saba samAna haiM tathA una avibhAga paryAyoM meM raI hahI varNAdi ko jAnane kI zaktiyA~ bhI aneka prakAra kI haiN| una zaktiyoM ke pAvirbhAva kI tAratamyatA se hI matijJAnAdi aise bhinna-bhinna nAma rakhe gaye haiM aura kevalajJAnAvaraNIya kA sarvathA kSaya arthAt abhAva ho jAne se kevala kevalajJAna hI rahatA hai| sArAMza yaha hai ki--kSAyika bhAva meM tathA kSAyopazamika bhAva meM paraspara virodha hone se kSAyika-kevalajJAna ke sAtha cAroM kSAyopazamika jJAnoM kA sahabhAva nahIM rahatA hai| isalie bhagavanta ke kevalajJAna ko choDakara matyAdi cAroM jJAnoM kA abhAva hI jAnanA // 31 // * pramANAbhAsarUpajJAnAnAM nirUpaNam * mati-zrutA'vadhayo viparyayazca // 32 // OM subodhikA TIkA 8 pUrvoktaM pramANarUpANAM paJcajJAnAnAM nirUpaNam / atha atraiva pramANAbhAsarUpANAM jJAnAnAM nirUpaNaM kathyate iti / matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnaM ca etAni
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH 1 / 32 ] [ 67 trINi viparyayarUpeNApi bhavanti / ataH etAni ajJAnarUpANi jaaynte| atrAhatadeva jJAnamiti tadevAjJAnaM manyate / nanu tadatyantaM viruddhamiti / katham ? atrocyate / eteSAM mithyAdarzanajJAnaparigrahAd viparItamiti, tasmAdajJAnAni bhavanti eva / tadyathA(1) prathamaM matyajJAnaM, (2) dvitIyaM zrutAjJAnaM, (3) tRtIyaM avadhijJAnaM viparItaM vibhaGgajJAnamiti / arthAt-trINi ajJAnAni viparItajJAnAni santi // 32 / / 8 sUtrArtha-matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna ye tIna viparyaya arthAt ajJAna rUpa bhI hote haiM / / 32 / / vivecana matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna ye tInoM jJAna viparyaya bhI humA karate haiN| arthAt ye tInoM jJAna ajJAna rUpa bhI kahe jAte haiN| kAraNa ki jo jJAna se viparIta haiM, unhIM ko ajJAna kahA jAtA hai| ye matyAdi pA~coM jJAna cetanA zakti yAnI prAtmazakti ke paryAya haiN| ye sabhI apaneapane viSaya-padArtha ko yathArtha rUpa se prakAzita karate haiM, isIlie jJAna kahalAte haiN| inameM pUrva ke mati, zruta aura avadhi ye tInoM jJAna ajJAna rUpa bhI hote haiN| prazna-jJAna prajJAna rUpa kaise ho sakate haiM ? kyoMki jJAna aura ajJAna ye donoM paraspara virodhI zabda haiN| jaise-zIta aura uSNa, chAyA aura tApa, timira (aMdherA) aura prkaash| eka ho sthAna meM ye virodhI bhAva nahIM raha sakate haiN| vaise idhara bhI mati, zruta aura avadhi ye tInoM jJAna svaviSaya ke bodhaka haiM to ve ajJAna rUpa kaise ho sakate haiM ? uttara-yahA~ jJAna aura ajJAna ko vivakSA prAdhyAtmika dRSTi se kI hai| isalie yahA~ ajJAna kA artha jJAna kA prabhAva nahoM, kintu viparota jJAna smjhnaa| arthAta--alaukika dRSTi se ye tInoM paryAya jJAna-svarUpa ho haiN| inako jJAna aura ajJAna do svarUpa se yahA~ kahA, yaha saMketa kevala prAdhyAtmika zAstra-prAdhyAtmika jJAna kA hai / samyagdRSTivanta kI apekSA ukta tInoM paryAya jJAnarUpa se mAne gaye haiM tathA mithyAdRSTivanta kI apekSA ina tInoM paryAyoM ko mati ajJAna, zruta ajJAna aura vibhaMgajJAna rUpa se mAnA hai| viparIta avadhi-mithyAdRSTi jova ke avadhijJAna ko hI vibhaMga kahA jAtA hai| avadhyajJAna aura vibhaGgajJAna donoM hI paryAyavAcaka zabda haiN| vyavahAra meM jJAna ke niSedha ko ajJAna kahate haiN| yaha niSedha do prakAra kA mAnA hai| eka paryudAsaniSedha aura dUsarA prasahyaniSedha / 'paryudAsaH sadRggrAhI, prasAstuniSedhakRt' / arthAt-paryudAsa sadRggrAhI hai aura prasahya niSedhakRt hai| jo samAna artha ko grahaNa karatA hai, usako 'paryudAsa sadRggrAhI' kahA jAtA hai tathA jo sarvathA niSedha arthAt abhAva artha ko prakaTa karatA hai, use 'prasahyaniSedha' kahA jAtA hai| yahA~ para jJAna ke niSedha kA artha paryu dAsa hai, prasahya nahIM hai| isalie ajJAna kA artha jJAnopayoga kA abhAva nahIM hai, kintu mithyAdarzana sahacarita jJAna hai / mithyAdarzana kA sahacArI jJAna vAstavika tattvoM ke yathArtha svarUpa ko grahaNa nahIM kara sakatA hai / jaba mithyAtva mohanIya karma kA udaya hotA hai taba vastu-padArtha kA yathArtha bodha nahIM ho sakatA,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1 / 33 kintu viparIta hI bodha hotA hai / isalie mithyAdRSTi ke mati, zruta aura avadhi ye tInoM jJAna ajJAna rUpa haiM / jaba mithyAtva mohanIya karma kA vinAza hotA hai taba samyagdarzana guraNa prApta hotA hai / isake prabhAva se vastu padArtha kA yathArtha bodha hotA hai| isase samyagdRSTivanta jIva AtmA kA matyAdi jJAna jJAnasvarUpa hai / yahA~ yathArtha bodha kA artha pramANazAstra kI dRSTi se nahIM, kintu adhyAtmazAstra kI dRSTi se hai / yaha adhyAtmazAstra hai, yahA~ yathArtha bodha se abhiprAya hai vaha bodha jo AdhyAtmika * vikAsa meM sahAyaka bane / samyagdRSTi kA jJAna prAdhyAtmika vikAsa meM sahAyaka banatA hai / mithyAdRSTivanta kA jJAna isa prakAra kA nahIM hai / samyagdRSTivanta vyakti mukhyapane apane jJAna kA upayoga prAtmonnati meM karatA hai aura mithyAvanta vyakti apane jJAna kA upayoga pudgala - poSaraNa meM karatA hai / isalie mithyAdRSTi kA laukika dRSTi se ucca jJAna bho ajJAna rUpa meM hai aura samyagdRSTivanta kA alpajJAna bhI jJAna svarUpa hai / mithyAdRSTivanta kA bhautikajJAna ho yA zrAdhyAtmikajJAna ho, ye donoM hI jJAna ajJAna rUpa haiM / samyagdRSTivanta kA AdhyAtmikajJAna to jJAnasvarUpa hai, itanA hI nahIM usakA bhautikajJAna bhI he aura upAdeya kA vivekavanta hone se jJAna rUpa hai arthAt - - samyagjJAna rUpa hai / mithyAdRSTivanta mati zruta aura avadhi ye tInoM hI jJAnopayoga ho sakate haiM, kAraNa ki caturtha mana:paryayajJAna aura paMcama kevalajJAna ye donoM samyagdRSTivanta ke hI hote haiM / isalie prathama tIna ko hI viparIta jJAna yA jJAna kahA hai / prazna - samyagdarzana ke sahacArI matyAdika ko to jJAna kahate ho aura mithyAdarzana ke sahacArI matyAdika ko ajJAna kahate ho, yaha kaise ho sakatA hai ? kAraNa ki mithyAdRSTi do prakAra ke haiM / eka bhavya mithyAdRSTi aura dUsare abhavya mithyAdRSTi / usameM jo siddhAvasthA ko prApta ho sakate haiM, unako 'bhavya' kahate haiM tathA jinameM siddhAvasthA ko prApta karane kI yogyatA nahIM hai, unako 'bhavya' kahate haiM / phira mithyAdRSTi ke tIna bheda bhI hote haiM / eka abhigRhIta mithyAdarzana, dUsarA anabhigRhIta mithyAdarzana aura tIsarA saMdigdha mithyAdarzana | usameM jo vItarAga - zrIjinezvara bhagavAna ke pravacana se sarvathA bhinna nirUpaNa karane vAle haiM, unako (bauddhAdikoM ko) zrabhigRhIta mithyAdarzana kahate haiM tathA jo vItarAga- zrIjinezvara bhagavAna ke vacanoM para zraddhA nahIM hai, unako anabhigRhIta mithyAdarzana kahate haiM / evaM vItarAgazrIjinezvara bhagavAna ke vacana para sandeha saMzaya karane vAloM ko saMdigdha mithyAdarzana kahA karate haiM / tInoM hI prakAra ke midhyAdRSTi bhavya bhI hote haiM aura abhavya bhI hote haiM / ve sabhI mithyAdRSTivanta vyakti samyagdRSTivanta vyakti ke hI samAna ghaTa aura paTAdika kA graharaNa aura nirUpaNa tathA rUpa aura rasAdika kA graharaNa evaM nirUpaNa karate haiM / phira bhI kyA kAraNa hai ki samyagdRSTivanta vyakti ke grahaNa aura nirUpaNa ko samIcIna kahate haiM tathA mithyAdRSTivanta vyakti ke grahaNa aura nirUpaNa ko viparIta kahate haiN| kyoMki bAdhaka pratyaya ke hone se hI kisI bhI prakAra ke jJAna ko mithyA kaha sakate haiM, zranyathA nahIM kaha sakate /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 33 ] prathamo'dhyAyaH [ 66 jaise - kisI bhI vyakti ko sIpa meM rUpA-cAMdI kA jJAna huprA / yaha jJAna mithyA kahA jAtA hai, kyoMki usakA bAdhaka jJAna vidyamAna upasthita hai / yahA~ to aisA nahIM hai, to phira samocona aura mithyAjJAna ke bheda kA kyA kAraNa hai ki unake jJAna ko viparIta jJAna yA ajJAna kahA jAtA hai ? uttara - kAraNa yahI hai ki, mithyAdRSTivanta ke sabhI jJAna viparIta ho hote haiM / ve jJAna vastupadArtha ke yathArtha svarUpa kA paricchedana nahIM karate haiM / isalie unakA jJAna viparIta kahA jAtA hai / prazna- samyagdRSTivanta vyakti ko bhI jaise bhautikajJAna ke viSaya meM sandeha saMzaya yA viparIta jJAna hotA hai, vaise prAdhyAtmikajJAna ke viSaya meM hotA hai ki nahIM ? uttara -- samyagdRSTivanta vyakti ko bhI apanI alpa matyAdi ke kAraNa yA upadeza kI skhalanA bhUla se AdhyAtmikajJAna ke viSaya meM bhI sandeha- saMzaya yA viparIta jJAna ho jAya, to bhI usameM samyagdarzana guNa ke prabhAva se prAdhyAtmika pragati vikAsa ke pAyA rUpa satya - jijJAsA aura satyasvIkAra Adi guNoM se vaha apane se vizeSa jJAtAoM ke pAsa vastu padArtha kA satya samajhane ke lie prayatna karatA hai / usameM bhI apanI skhalanA bhUla samajha meM yA jAya to tatkAla use sudhAra letA hai / itanA hI nahIM kintu satya vastu padArtha kA svIkAra bhI avazya kara lete haiM / jisa viSaya meM 'satya kyA hai' vaha samajha na sake to bhI tad viSaya meM 'sarvajJa jinezvara vibhu ne jo kahA hai vaha hI satya hai' aisI nirNayAtmaka dRr3ha mAnyatA apane antaHkaraNa meM avazyameva dharate haiM, kintu yahI satya hai, aisA kadAgraha nahIM rkhte| svayaM samajhatA hai ki chadmastha jIvoM kI buddhi parimita hone se satyAsatya kA nirNaya nahIM ho sakatA / 'satyAsatya kA nirNaya to sarvajJa jinezvara bhagavantoM ke dharmopadeza ke AdhAra se hI ho sakatA hai / ' aisA mAnasa samyagdRSTivanta kA hotA hai / mithyAdRSTivanta kA mAnasa isake viparIta hone se vaha svamatikalpanA se satyAsatya kA nirNaya karatA hai / isalie mithyAdRSTivanta vyakti kA matyAdijJAna ajJAna svarUpa hai / isa bAta kA samarthana Age Ane vAle sUtra meM hai / / 32 / / * mithyAdRSTInAM matyAditrijJAnAni viparItaM kim ? sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdherunmattavat // 33 // * subodhikA TIkA samyagdarzanaparigRhItaM yan matyAdijJAnaM bhavati, anyathA ajJAnameveti bhavatA proktam / mithyAdRSTayo'pi tu bhavyAzcAbhavyAzca sparzendriyAdi nimittAnaviparItAn sparzAdIn upalabhante tathA upadizanti sparzaM sparza, rasaM rasa evaM zeSAn sarvAn tat kathametaditi ? iti / kathyate'tra - teSAM viparItametad bhavati / yathA - mithyAdRSTivatAM unmattAnAmiva sadasatovizeSatAM vinA viparItArthagrahaNa kAraNena pUrvoktAni trINyapi nizcayAd ajJAnAni manyante / arthAt - unmattapuruSaH karmodayAd hatendriyamativiparItagrAhI bhavati / so'pi
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1 / 33 loSTaM suvarNamiti suvarNaM loSTa iti loSTaM ca loSTa iti suvarNa suvarNamiti tasyaivamavizeSeNa loSTaM suvarNaM suvarNaM loSTamiti viparItamadhyavasyato niyatamajJAnameva bhavati / tadvanmithyAdarzanahatendriyamatermati-zrutAvadhayo'pyajJAnaM bhavantIti / / 33 / / sUtrArtha-'sat-asat' arthAt vAstavika-avAstavika kI vizeSatA ko jAne binA unmattatA ke samAna svecchAcArI hone se jJAna bhI ajJAna rUpa hotA hai| arthAtunmatta kI taraha sat-asat ke viveka se zUnya aise yadRcchA jJAna ko mithyAjJAna ajJAna kahA hai / / 33 / / + vivecana // apanI matikalpanA ke anusAra artha karane se unmatta kI taraha sata padArtha kI aura asata padArtha kI vizeSatA nahIM samajha sakane se mithyAdRSTi kA mati Adi jJAna ajJAna svarUpa hotA hai jaise-karmodaya se kisI unmatta-pAgala puruSa kI indriyoM kI aura mana kI zakti naSTa ho jAne se, vaha vastu-padArtha ke svarUpa ko viparIta hI grahaNa karatA hai| vaha miTTI ke Dhele ko suvarNa mAnatA hai tathA suvarNa ko DhelA mAnatA hai| kabhI Dhele ko DhelA aura suvarNa ko suvarNa bhI samajhatA hai| jaisA samajhatA hai vaisA kahatA bhI hai| aisA hote hue bhI usake jJAna ko ajJAna hI kahate haiN| isI taraha jisa vyakti kI mithyAdarzana karma ke nimitta se dekhane kI tathA vicAra-vimarza karane kI zakti aura yogyatA naSTa ho gaI hai athavA viparIta ho gaI hai, vaha vyakti jIva-ajIvAdi vastu-padArthoM ke vAstavika svarUpa ko na dekha sakatA hai, na vicAra-vimarza kara sakatA hai aura na sahI rUpa meM jAna sakatA hai| isalie usake matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna ye tInoM ajJAna hI kahe jAte haiN| prazna--kyA samyagdRSTivanta jIvAtmA ke sabhI vyavahAra pramANabhUta hI haiM aura mithyAdRSTivanta jova-prAtmA ke sabhI vyavahAra apramANabhUta haiM ? yaha kahanA ayathArtha arthAt bhramAtmaka hai / yaha bhI koI nahIM kaha sakatA ki samyagdRSTivanta jIva kI indriya-sAdhanA paripUrNa aura nirdoSa hotI hai aura mithyAdRSTivanta jIva kI sAdhanA apUrNa tathA sadoSa hotI hai| mithyAdRSTi jIva bhI zveta raMga ko zveta,kAle raMga ko kAlA, zIta ko zIta aura uSNa ko uSNa ityAdi samyagdRSTi jIva ke samAna dekhatA hai aura kahatA bhI hai to phira svagRhIta samyaktva aura anyagRhIta mithyAtva hai, aisA kahanA aura bhI asaMgata hai| isalie isakA yathArtha-vAstavika tAtparya kyA hai ? uttara-mokSAbhimukhI samyagdRSTivanta jIvAtmA meM samabhAva kI mAtrA tathA prAtma-viveka vizeSarUpa meM hotA hai| isalie yaha apane jJAna kA upayoga mAtra samabhAva kI pUSTi meM karata isa hetu se vaha bhale kitanA hI alpaviSayI jJAna vAlA ho to bhI usakA jJAna sahI jJAna kahalAtA hai| isase viparIta saMsArAbhimukhI mithyAdRSTi jIvAtmA meM kitanA hI vizAla aura spaSTapane jJAna ho to bhI usakA jJAna asahI, ajJAna hI kahalAtA hai| mithyAdRSTivanta jIvAtmA rAga-dveSa kI tIvratA aura AdhyAtmikajJAna kI anabhijJatA ke kAraNa hI apane vizAla jJAna kA upayoga kevala bhavapuSTi ke liye karatI hai| isalie usake jJAna ko ajJAna kahA jAtA hai tathA vahI karma ke rAga-dveSa kI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 34 ] prathamo'dhyAyaH [ 71 tIvratA ko manda karatA huA AtmatRpti ko upArjana karane kA hetu hotA ho to usa jJAna ko prajJAna nahIM kahate, kintu jJAna hI kaheMge / vizva kI pratyeka vastu sva dravya kSetra - kAla-bhAva kI apekSA se sat hai arthAt vidyamAna hai tathA para-dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se asat hai arthAt avidyamAna hai / vizva kI pratyeka vastu meM do dharma rahate ho haiM / sattva aura asattva, nityatva aura anityatva tathA sAmAnya aura vizeSa ityAdi / ye dharma pratyeka vastu-padArtha meM hote haiM to bhI mithyAdRSTi jIvAtmA amuka vastu sat hI hai, amuka vastu asat hI hai, amuka vastu nitya hI hai, amuka vastu anitya hI hai tathA amuka vastu sAmAnya hI hai evaM muka vastu vizeSa hI hai; ityAdi vastu-padArthoM ke ekAnta rUpa meM eka dharma ko hI svIkAra karatI hai| aura anya dharma ko asvIkAra karatI hai / isaliye usakA jJAna ajJAna svarUpa hI kahA jAtA hai ||33|| * nayAnAM nirUpaNam naigama-saMgraha - vyavahArarjusUtrazabdA nayAH // 34 // * subodhikA TIkA pUrvoktaM jJAnam / cAritraM tu agre navame'dhyAye vakSyAmaH / prokte ca pramANe pUrvam / nayAnAM nirUpaNaM tu atraiva vakSyAmaH / tadyathA - naigamaH saMgrahaH, vyavahAraH, RjusUtraH, zabdazceti paJcanayAH bhavantIti // 34 // * sUtrArtha - naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda ye pA~ca naya haiM / / 34 / / vivecana pUrva meM kahA thA ki pramANa ke ekadeza ko naya kahate haiM / vastu anantadharmAtmaka hai / anantadharmAtmaka vastu ke nitya yA anitya kisI bhI eka aMza ko grahaNa kara prakAzita kiyA jAya, usako ho naya kahA jAtA hai / aneka apekSAoM se naya ke aneka bheda haiM / parantu sAmAnya se isa sUtra meM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda ina pA~ca bhedoM kI sUcanA dI gaI hai / naya ke bhedoM prakAroM kI saMkhyA ke liye eka hI nirNaya yA paramparA nahIM hai / lekina sAmAnya rUpa se vizeSatA - bahulatA naigamAdi sAta bhedoM ke kathana kI ora dRSTigocara hotI hai / nagamAdi pA~ca nayoM ke alAvA samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye do naya milAkara sAta nayoM kI prasiddhi Aja bhI jaina granthoM meM pracalita hai / chaha, pA~ca, cAra aura do ityAdi bhedoM kI bhI vyAkhyA dekhane meM prAtI hai / isakA varNana 'syAdvAdaratnAkara', 'ratnAkara zravatArikA' 'nayapradIpa', 'nayavicAra' aura 'nayavimarza' ityAdi aneka granthoM meM vistArapUrvaka dekhA jA sakatA hai / jainadharma ke mUla siddhAnta anekAntavAda yAnI syAdvAda ko samajhane ke lie nayavAda ke bodha kI
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1134 ati AvazyakatA hai| prastuta meM naya kA hI viSaya cala rahA hai| vizva meM jitanI apekSAe~ haiM, utane hI naya haiN| apekSAe~ ananta haiM, to naya bhI ananta haiN| jJAnI mahApuruSoM ne sabhI nayoM kA saMkSepa se sAta nayoM meM samAveza kiyA hai| ve haiM-(1) naigama, (2) saMgraha, (3) vyavahAra, (4) RjusUtra, (5) sAmprata-zabda, (6) samabhirUr3ha aura (7) evaMbhUta / naya kA sAmAnya lakSaNa-vizva meM kisI bhI vastu-padArtha kA tathA usake viSaya kA sApekSatA se nirUpaNa karanA yA vicAra karanA, usako naya kahate haiN| usake saMkSepa se do bheda haiM-(1) eka dravyAthika naya, aura (2) dUsarA paryAyAthika ny| vizva kI sabhI vastuoM meM samAnatA athavA asamAnatA ye do dharma rahe haiN| isalie vastu mAtra ubhayAtmaka kahalAtI hai| kisI samaya sAmAnya aMza kI tarapha aura kisI samaya vizeSa aMza kI tarapha mAnava kI buddhi pravAhita hotI hai| jo sAmAnya vicAra tarapha daSTi jAtI hai, usako 'dravyAthika naya' kahate haiM tathA jo vizeSa vicAra tarapha dRSTi jAtI hai, usako 'paryAyAthika naya' kahate haiN| yaha sAmAnya vicArAtmaka tathA vizeSa vicArAtmaka dRSTi eka jaisI nahIM hotI hai, isalie usake uttara bheda sAta haiM, jisameM dravyAthikanaya ke tIna aura paryAyAthikanaya ke cAra bheda kahe haiN| yaha dRSTivibhAga gauNa aura mukhya bhAva kI apekSA se jAnanA cAhie / naya ke vizeSa bheda-pUrvakathita dravyAthikanaya aura paryAyAthikanaya ko vicAra-vimarza zreNI meM vibhAjita karane se naya ke aneka bheda hote haiN| isIlie to 'vizeSa Avazyaka bhASya' meM kahA hai ki-'jAvanto vayaraNapahA tAvanto vA naya visddhaano|' (gAthA 2265) sAmAnya dRSTi vAloM ke lie ina sabhI kA avabodha agrAhya hai, isalie unako sukhapUrvaka avabodha karAne ke kAraNa dravyArthikanaya ke tIna bheda tathA paryAyAthikanaya ke cAra bheda kiye haiN| (1) naigamanaya--jo vicAra laukika rUr3hi se athavA laukika saMskAra ke anusaraNa se utpanna hotA hai, use 'naigamanaya' kahA jAtA hai| arthAt-jo vastu-padArtha ke sAmAnya vizeSa yA bheda-abheda ko grahaNa karane vAlA hai, usako yA saMkalpa mAtra se vastu-padArtha ke grahaNa karane ko naigamanaya kahate haiM / jaise-zrI arihanta paramAtmA ko siddha bhagavanta khnaa| zrI AcArya mahArAja ko upAdhyAya mahArAja khnaa| miTTI ke ghar3e ko bhI ghI kA ghar3A kahanA / (2) saMgrahanaya-vivakSita vastU-padArtha meM bheda nahIM karake kisI bhI sAmAnya guNa-dharma kI apekSA se abheda rUpa se kisI bhI vastU-padArtha ko grahaNa kiyA jAya, use 'saMgrahanaya' kahA jAtA hai| arthAta-jo ekavacana, eka adhyavasAya athavA eka upayoga se eka sAtha grahaNa yA avabodha kiyA jAya, athavA jo vAkya samudAya artha ko grahaNa karatA hai usako saMgrahanaya kahate haiN| jaise-jIvatva (sAmAnya dharma) kI apekSA se ye jIva haiM, aisA jAnanA yA khnaa| (3) vyavahAranaya-jo saMgraha naya se gRhIta sAmAnya vicArAtmaka vastu-padArtha ko vyAvahArika prayojanAnusAra vibhAjita karatA hai, use 'vyavahAranaya' kahate haiN| arthAt-jo saMgrahanaya ke dvArA grahaNa kie hue viSaya meM bheda ko grahaNa karatA hai, use 'vyavahAranaya' kahA jAtA hai| jaise jIvadravya meM saMsArI aura mukta kA bheda karake eka bheda ko grahaNa krnaa| athavA phira saMsArI meM se bhI narakAdi cAra gatiyoM kI apekSA se kisI eka bheda ko grahaNa karanA, so vyavahAranaya hai| ukta naigama, saMgraha aura vyavahAra ye tInoM naya dravyAthika kahalAte haiN|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 35 ] prathamo'dhyAyaH (4) Rjasatranaya-jo kevala vartamAna paryAya ko grahaNa karatA hai, use 'Rjasatranaya' kahate haiN| zuddha vartamAna kSaNavartI paryAya kA grahaNa athavA nirUpaNa nahIM kiyA jA sakatA hai| kAraNa ki isakA udAharaNa nahIM bana sakatA hai, to bhI sthUladRSTi se isako udAharaNa rUpa meM ghaTA sakate haiM; jaise ki devagati meM utpanna hue jIva ko aAmaraNAnta deva kahanA yA manuSyagati meM utpanna hue jIva ko aAmaraNAnta manuSya khnaa| (5) zabdanaya-jo kartA Adi kArakoM ke vyavahAra ko siddha karane vAlA ho, yA liGga Adi ke vyabhicAra kI nivRtti karane vAlA ho, use 'zabdanaya' kahate haiN| jaise-kisI bhI vastupadArtha ko bhinna-bhinna liGga vAle zabdoM ke dvArA nirUpaNa krnaa| isa taraha yahA~ naigamAdi nayoM ke sAmAnya se pA~ca bheda kahe haiM // 34 / / Adyazabdau dvi-tri-bhedau // 35 // OM subodhikA TIkA OM Adyasya naigamanayasya dvau bhedau staH / dezaparikSepI sarvaparikSepI c| evaM zabdanayasya trayo bhedAH bhavanti / yathA-sAmprataH, samabhirUDhaH, evambhUtazceti / uparyuktanaigamAdisaptanayAnAM lakSaNAdikaM anayA rItyA darzyate / tadyathA-deze zAstre vA pracalitasya zabdasya, arthasya, zabdArthasya vA parijJAnaM nayaH sa naigamamayaH dezagrAhI sarvagrAhI ca / arthAnAM sarvadeze athavA ekadeze saMgrahaH saH sNgrhnyH| laukikarUpeNa aupacArikarUpeNa vistArArthasya bodhako vyavahAranayo bhavati / vidyamAnasya arthasya kathanaM jJAnaM vA Rjasatranayo bhavati / yathArthavastUnAM kathanaM sa zabdanayo bhavati / zabdena yo'rthasya pratyajJAnaM tad sAmprataM zabdanayaH tathA vidyamAne arthe yaH tasya asaMkramaH sa smbhiruuddhnyH| vyaJjane arthe ca pravRttaH evaMbhUtanayo bhavati / / pratyeke vastUni anantA dharmAH tiSThanti / teSu abhISTadharmasya grAhakaH tadatiriktadharmANAM anapalApakaH yaH jJAturadhyavasAyavizeSaH sa nayaH kathyate / sa nayaH pramANasya aMzabhUto bhavati / tena pramANasya nayasya ca parasparaM bhedastiSThati / yathA-samudrasyaikadezaH samudro na, asamudro'pi na / tathaiva nayaH pramANaM na, pramANAd bhinno'pi na, kintu pramANasyaikadezaH kathyate / tasya nayasya dravyAthika-paryAyArthika iti dvau bhedau staH / dravyamAtrasya bodhako nayaH dravyAthikanayaH kthyte| teSu naigamasya saMgrahasya vyavahArasya ca nayasya samAvezo bodhavyaH / tathA yaH paryAyamAtrasya grahaNaM karoti saH paryAyAthikanayaH kathyate / teSu RjusUtrasya sAmpratasya (zabdasya) samabhirUDhasya evaMbhUtasyeti caturNAM nayAnAM samAvezo bhavati /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1135 sAmAnyasya tathA vizeSAderanekadharmasya pRthag-pRthag grahaNakartA nayaH naigamanayaH kathyate / sarvaparikSepI naigamanayaH sAmAnyagrAhI, tathA dezaparikSepI naigamanayaH vizeSagrAhI kathyate / sAmAnyamAtrasya grahaNakartA nayaH saMgrahanayo bhavati / tasya dvau bhedau staH, parasaMgrahaH aparasaMgrahazceti / samastavizeSadharmAt udAsIno bhUtvA sattArUpasAmAnyasyaiva bodhakaH parasaMgrahaH kthyte| tathA yo dravyatvAdyavAntara-sAmAnyasya grahaNakartA saH aparasaMgrahaH kathyate / saMgrahananena viSayIbhUtasya jJAtapadArthasya vidhAnaM kRtvA tasyaiva vibhAgakArakaH yo'dhyavasAyavizeSaH sa vyavahAranayaH / yathA sat tad dravyaM paryAyasvarUpaM vaa| yathA-dravyasya SaDbhedAH bhavanti / dvau (zabdAau~ ) ca paryAyau bhavataH / RjuH arthAt vartamAnakSaNe sthitaM paryAyamAtra vizeSarUpeNa gRhNAti yaH sa RjusuutrnyH| yathA-'sAmprataM sukhamasti' iti / atra RjusUtranayaH sukharUpavartamAnameva paryAyamAtraM gRhNAti / kAla-kAraka-liGga-kAlAdInAM saMkhyAyAH tathopasargasya bhedena zabdasya bhinnArthasvIkRtikartA zabdanayaH kathyate / yathA-meruparvataH AsIt, asti, bhaviSyati ca / atra zabdanayo'tIta-vartamAna-bhaviSyakAlabhedena meruparvatamapi bhinnaM manyate / paryAyazabdeSu vyutpattibhedena bhinnArthagrahaNakartA nayaH samabhirUr3haH nayaH kathyate / zabdanayaH paryAyasya bhede'pi arthasyAbhinnatAM manyate, kintu samabhirUDhanayaH paryAyasya bhede bhinnArthaM svIkaroti / yathA-samRddhimatvena indraH kathyate, purasya vidArakatvena purandaraH kthyte| zabdAnAM pravRtteH kAraNasvarUpaM kriyAsahitaM arthaM vAcyarUpeNa svIkurvan nayaH evaMbhUtanayoH bhavita / yathA-jaladhAraNAdiceSTAsahita eva ghaTo ghaTo bhavati / kintu jaladhAraNAdi-ceSTArahita dazAyAM ghaTaM ghaTaM na manyate / yeSu prathamatazcatvAraH arthANAM pratipAdanaparAH, tena ete prathame catvAraH arthanayAH kthynte| kintu pareSAM trayANAM nayAnAM mukhyarItyA zabda-vAcyArthaviSayatvena te zabdanayAH kthynte| anyaprakAreNApi nayAnAM bhedaH pradarzito'sti / yathA vizepagrAhiNo ye nayAH bhavanti te arpitanayAH kthynte| ye ca nayAH sAmAnyagrAhiNo bhavanti te anapitanayAH kathyante / punazca lokaprasiddhAnAmarthAnAM grAhako nayaH vyvhaarnyH| tathA tAttvikA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1135 ] prathamo'dhyAyaH [ 75 nAmarthAnAM svIkArakartA nayaH nizcayanayaH bodhavyaH / yathA-vyavahAranayaH bhramarasya paJcavarNatve'pi zyAmo bhramaraH iti kathayati / tathA taM nizcayanayaH paJcavarNakaM bhramaraM manyate / jJAnaM mokSasAdhanaM iti manyamAno nayaH jnyaannyH| tathA kriyA eva mokSasAdhikA iti manyamAnaH kriyAnayaH / atha prasaGgAt 'nayAbhAsa' svarUpaM varNyate anantadharmAtmakeSu vastuSu abhipretaM dharma svIkaroti tathA tad viparItaM dharma tiraskaroti yaH sa nayAbhAsaH -kathyate / ataH dravyamAtrasya grahaNakartA paryAyasya tiraskartA nayaH dravyAthikanayAbhAsaH, tathA paryAyamAtrasya grAhakaH tadatiriktadravyasya tiraskartA nayaH paryAyAthikanayAbhAso bodhavyaH / dharmiNo dharmasya ca ekAntabhedaM manyamAnaH naigamAbhAsaH bhavati / yathA-naiyAyikadarzane vaizeSikadarzane ca / sattArUpamahAsAmAnyaM manyamAnaH tathA samastavizeSa khaNDayitu pravRttaH saMgrahAbhAso bhavati / yathA-advatavAdadarzane sAMkhyadarzane ca apAramArthikasyApi dravyaparyAyasya vibhAgakaraNaM vyavahArAbhAso bhavati / evaM cArvAkadarzane jIvasya tathA tadravyaparyAyAdezca caturvyaH bhUtebhyaH pArthakyaM nAsti, kevalaM bhUtasyaiva sattA svIkaroti / vartamAnaparyAyasya svIkartA tathA sarvathA dravyasyApalApakartA RjusUtrAbhAso bhavati, yathA bauddhadarzanam / ___ kAlAdibhedena vAcyasyaiva (arthasyaiva) bhedaM manyamAnaH zabdAbhAso bhavati / yathAmeruparvato'bhUt, asti, bhaviSyatIti zabdaH bhinnamevArthaM kathayati / paryAyazabdAnAM bhinnabhinnArthasya svIkaraNaM samabhirUDhAbhAsaH kathyate / yathA-indraH zakraH purandaraH Adi-zabdaH bhinnabhinnameva svArthaM darzayati, itthaM yatra mAnyatA'sti saH samabhirUr3hAbhAsaH kathyate / kriyArahitavastUnAM vAcyaM (arthaH) na bhavati, ityevaM manyamAnaH evaMbhUtAbhAso nayaH / yathA-ceSTArahito ghaTa: ghaTazabdaH bodhyo na bhavati / sArAMza:(1) sAmAnya-vizeSayorbodhakaH naigamanayaH / (2) sAmAnyasya bodhakaH saMgrahanayaH / (3) vizeSasya bodhakaH vyavahAranayaH / (4) kevalaM vartamAnakAlasya bodhakaH RjusUtranayaH /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1135 (5) zabdasya bodhakaH zabdanayaH / (6) arthasya bodhakaH samabhirUDhaH / (7) zabdasya arthasya ca bodhakaH evaMbhUtanayaH / * sUtrArtha-prathama (naigama) naya ke do bheda haiM-eka dezaparikSepI aura dUsarA srvprikssepii| tathA zabdanaya ke tIna bheda haiM-sAmprata, samabhirUr3ha aura evambhUta / / 35 // OM vivecana negama, saMgraha, vyavahAra, RjUsUtra aura zabda ye pA~ca naya haiN| naigama aura zabdanaya ke yathAkrama do aura tona bheda haiN| yahA~ nayoM ke pA~ca bheda sAmAnya se pratipAdita kiye gaye haiN| kintu isameM aura bhI vizeSatA yaha hai ki naigama ke dezaparikSepI aura sarvaparikSepI do bheda kahe haiM tathA zabda naya sAmprata, samabhirUr3ha aura evambhUta tIna bheda kahe haiM / prazna-pUrva sUtra meM aura isa sUtra meM nayoM ke jitane bheda pratipAdita kiye gaye haiM, unake lakSaNa kyA-kyA haiM ? uttara-nigama nAma janapada-dezakA kahA jAtA hai| usameM jo zabda jisa artha ke lie niyata hai, vahA~ usa artha ke aura zabda ke sambandha ko jAnane kA nAma naigamanaya hai| isa zabda kA yaha artha hai tathA isa artha ke liye isa zabda kA prayoga karanA; isa prakAra ke vAcya aura vAcaka sambandha ke jJAna ko naigamanaya kahate haiN| (1) naigamanaya-gama yAnI dRsstti-jnyaan| jisakI aneka dRSTiyA~ haiM vaha naigama / arthAt naigamanaya kI aneka dRSTiyAM haiN| isa naigamanaya kI dRSTi se vyavahAra meM hotI huI lokarUr3hi hai / isa naya ke mukhya tIna bheda haiM jinake nAma (1) saMkalpa, (2) aMza aura (3) upacAra haiM / (1) saMkalpa-saMkalpa ko siddha karane ke lie jo koI bhI anya pravRtti karane meM AtI hai, use bhI saMkalpa kI hI pravRtti kahI jAtI hai| jaise ki-jainadharmI zrImAn jinadAsa ne vi. saM. 2047 kI pauSa suda chaTha dina ke zubha prasaMga para tIrthAdhirAja zrI zatruJjaya-siddhagirijo mahAtIrtha kI yAtrA para jAne kA saMkalpa-nirNaya kiyaa| sAtha meM le jAne ke lie bhAtA tathA vastra vagairaha kI sAmagrI taiyAra kara apanI maMjUSA-peTI meM bharane lgaa| usI samaya vahA~ para bAhara se Aye hue sArmika bandhu zrImAn dharmadAsa ne pUchA "bhAI ! Apa kahA~ jAte ho?" jinadAsa ne kahA-"maiM pAlItANA-zrIzatruJjaya mahAtIrtha kI yAtrA karane ke liye jAtA huuN|" yahA~ pAlItANA jAne kI aura zrI zatruJjaya mahAtIrtha kI yAtrA karane kI kriyA to bhaviSya meM hone vAlI hai, vartamAnakAla meM to mAtra usakI taiyArI ho rahI hai| vartamAna meM pAlItANA tarapha gamana na hote hue bhI vartamAnakAlIna prazna aura uttara donoM saMkalpa rUpa naigamanaya kI dRSTi se satya haiMsacce haiN| kAraNa ki vyakti ne jaba se jAne kA saMkalpa kiyA taba se vaha saMkalpa jahA~ taka pUrNa na ho
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1135 ] prathamo'dhyAyaH [ 77 jAya vahA~ taka usa kArya kI sarva kriyAe~ saMkalpa kI hI kahI jAtI haiN| isaliye zrI pAlItANA jAne kI taiyArI bhI zrI pAlItAraNA gamana kI kriyA hai| aisA naigamanaya kaha rahA hai| (2) aMza-yAnI bhaag| aMza kA-bhAga kA pUrNatA meM upacAra / jaise ki koI vyakti apane ghara-mukAma kI dIvAra Adi kA koI eka aMza-bhAga gira jAne para bolatA hai ki 'merA mukAma gira par3A' ityaadi| isa taraha anya meM bhI ghaTita krnaa| yaha sarva vyavahAra aMza-bhAga naigamanaya kI dRSTi se calatA hai| (3) upacAra-vizva meM kAraNa kA kArya meM upacAra hotA hai| bhUtakAla kA vartamAnakAla meM tathA bhaviSyatkAla kA bhI vartamAnakAla meM upacAra hotA hai, ityAdi / jaise-jaba apanA janmadina AtA hai, to kahate haiM ki 'pAja merA janmadina hai'| arthAt bhUtakAla kA vartamAnakAla meM Aropa karake isa taraha bolA jAtA hai| aise anya vastuoM meM ghaTita krnaa| jagat meM pracalita aneka prakAra kI loka-vyavahAra kI rUr3hi isa naigamanaya kI dRSTi se calatI hai| aba anya prakAra se bhI naigamanaya kA vicAravimarza nimnalikhita rUpa se hai naigamanaya ke do prakAra yAnI do bheda haiN| eka sarvaparikSepI (samagragrAhI) naigamanaya aura dUsarA dezaparikSepI (dezagrAhI) naigamanaya / sarvaparikSepI ko sAmAnyagrAhI tathA dezaparikSepI ko vizeSagrAhI kahate haiN| pratyeka vastu-padArtha sAmAnya aura vizeSa ubhayasvarUpa meM hai| jo vastu-padArtha ke sAmAnya aMza kA avalambana lekara pravRtta hotA hai, usako sarvaparikSepI (samagragrAhI) sAmAnya naigamanaya kahate haiN| jaise ki-(1) sone kA, cAMdI kA, pItala kA, lohe kA, miTTI kA, athavA lAla, pIlA, kAlA, zveta ityAdi kA bheda na karake kevala ghaTamAtra ko grahaNa krnaa| yaha sAmAnya naigamanaya hai| (2) jo vastu-padArtha ke vizeSa aMza kA pAzraya lekara pravRtta hotA hai, use dezaparikSepI (dezagrAhI) vizeSa naigamanaya kahate haiN| jaise ki-ghaTa ko sone kA yA cAMdI kA yA pItala kA yA miTTI kA ityAdi vizeSarUpa se grahaNa karanA / yaha vizeSa naigamanaya hai| arthAta-gamanaya ke sAmAnya grAhI aura vizeSagrAhI do bheda jaannaa| pratyeka vastU apekSAbheda se sAmAnya aura vizeSa donoM rUpoM meM hai| kAraNa ki naigamanaya sAmAnya aura vizeSa ubhaya ko grahaNa karatA hai| naigamanaya kA viSayakSetra saba se vistIrNa hai| isaliye vaha sAmAnya tathA vizeSa donoM ko lokarUr3hi ke anusAra kabhI mukhya bhAva se aura kabhI gauraNa bhAva se grahaNa karatA hai| (2) saMgrahanaya-vivakSita vastu-padArtha meM bheda na karake usako kisI bhI sAmAnya guNadharma kI apekSA abhedarUpa se grahaNa karanA, use saMgrahanaya kahate haiN| arthAta saMgrahanaya vastu-padArtha ko sAmAnya pA hI grahaNa karane vAlA hai| padArthoM ke sarvadeza tathA ekadeza donoM ko grahaNa karatA hai, isalie saMgrahanaya kahA jAtA hai| pratyeka vastu-padArtha apekSAbheda se sAmAnya aura vizeSa ubhayarUpa meM hai| arthAt pratyeka vastu-padArtha meM sAmAnya aMza tathA vizeSa aMza donoM vidyamAna haiN| yahA~ to saMgrahanaya sAmAnya aMza ko grahaNa karatA hai| kyoMki vaha kahatA hai ki sAmAnya ke binA vizeSa nahIM ho sktaa| sAmAnya ke binA vizeSa AkAzakusumavat asat hI hai arthAt nirarthaka hai| jahA~-jahA~ vizeSa hai vahA~vahA~ sAmAnya avazya hai| isalie saMgrahanaya pratyeka vasta-padArtha kI pahicAna sAmAnya rUpa se hai| isa naya kI daSTi vizAla hone se yaha sarva vizeSa padArthoM ko sAmAnya se ekarUpa meM saMgraha karatA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 1135 hai| jaise-jar3a aura cetana ye donoM padArtha pRthag-bhinna hote hue bhI saMgrahanaya jar3a-cetana ina donoM padArthoM ko eka rUpa se saMgraha kara letA hai| sat rUpa meM jar3a aura cetana donoM padArtha samAna haiM arthAta ekase haiN| pratyeka jIvAtmA pRtha-kapRthaka hote hue bhI saMgrahanaya samasta jIvAtmAnoM ko caitanya se eka rUpa meM hI mAnatA hai| kAraNa ki pratyeka meM caitanya samAna-eka hI hai| vizva meM jitane padArtha haiM, una saba meM sat lakSaNa 'utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' sAmAnya rUpa se rahA hunA hai| usI meM dRSTi rakhakara aura vizeSa svabhAva ko prora dRSTi na dekara vizva ke samasta vastu-padArthoM ko jo eka rUpa se samajhe vaha saMgrahanaya hai| arthAt-saMgrahanaya meM sabhI vastupadArthoM kA samAveza hotA hai| saMgraha kI vizAlatA sAmAnyatA ke anusAra hai, itanA hI nahIM kintu vividha vastU-padArthoM ke sAmAnya tattvoM kA ekIkaraNa hI saMgrahanaya hai| jaise-koTa, kamIja, patalUna, dhotI, sAr3I, buzazarTa, blAuja ityAdi paridhAna aneka prakAra ke hote hue bhI unakI vizeSatA kI tarapha dRSTipAta na karake kevala sAmAnya lakSaNa ko grahaNa karake sabako vastra-kapar3A kahanA, yaha vAkya saMgrahanayagrAhI hai arthAt-saMgrahanaya ko grahaNa karane vAlA hai / saMgrahanaya ke sAmAnya aMza meM aneka prakAra kI taratamatA rahatI hai| isalie sAmAnya aMza jitanA vizAla hogA utanA saMgrahanaya vizAla tathA sAmAnya aMza jitanA saMkSipta hogA, utanA saMgrahanaya saMkSipta smjhnaa| (3) vyavahAranaya-jo naya vizeSa tarapha dRSTi karake pratyeka vastu ko pRthak-pRthak yAnI bhinna-bhinna mAnatA hai, vaha vyavahAranaya kahalAtA hai| arthAt - eka rUpa se grahaNa kI huI vastu-padArtha kI vividha vizeSatAoM ko samajhane ke liye yA vyavahAra meM unakA upayoga karane ke liye to usa samaya vastu-padArtha kA pRthakkaraNa karanA par3atA hai, use hI vyavahAranaya kahA jAtA hai| yaha naya kahatA hai ki vizeSa sAmAnya se bhinna nahIM hai, to bhI vizeSa binA vyavahAra nahIM cala sktaa| jaise--guru ne ziSya ko yA zikSaka ne vidyArthI ko kahA ki-'prAcArya zrI suzIlasari jaina jJAnamandira' meM se 'pAgamazAstra' le prAyo? itanA kahane se bhI lAne vAlA vyakti nahIM lA skegaa| kAraNa ki, vartamAnakAla meM jainadarzana ke AcArAGga Adi paiMtAlIsa prAgamazAstra haiN| unameM se kaunasA prAgamasUtra lAnA ? to kahanA par3egA ki 'paMcamAGga zrI bhagavatI sUtra' laamo| aisA kahane se vaha 'pUjya zrI bhagavatIjI satra' laayegaa| vizeSa ko svIkAre binA vyavahAra nahIM cala sktaa| isalie vyavahAranaya vizeSa aMza ko mAnatA hai / ukta negama, saMgraha aura vyavahAra ina tIna nayoM meM naigamanaya sAmAnya aura vizeSa donoM ko svIkAratA hai| saMgrahanaya kevala sAmAnya ko svIkAratA hai tathA vyavahAranaya kevala vizeSa ko svIkAratA hai| unameM saMgrahanaya aura vyavahAranaya paraspara sApekSa rUpa haiN| isase eka hI vicAra donoM nayoM kA hotA hai| jaise kisI ne kahA ki-'isa sirohI nagara meM manuSya rahate haiN| yaha vicAra saMgrahanaya kA aura vyavahAranaya kA bhI hai| nagara meM to paMcendriya manuSyoM ke uparAnta tiryaMca jAnavara gAya-bhaiMsa ityAdi jIva bhI rahate haiN| isase manuSya aura jAnavara donoM jIva hote hue bhI jIva kI dRSTi se manuSya vizeSa haiN| isase jIva ko dRSTi se 'isa nagara meM manuSya rahate haiM' yaha vicAra vyavahAranaya kI apekSA se hai| aba manuSyoM meM bhI strI-puruSa, bAlaka-bAlikA, yuvaka-yuvatI evaM vRddha-vRddhA vagairaha hote haiN| manuSya ke strI aura puruSa ityAdi vizeSa bhedoM kI apekSA 'isa nagara meM manuSya rahate |'haiN yaha vicAra saMgrahanaya kA hai| isa taraha eka ho vicAra saMgrahanaya kA bhI kahalAtA
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 35 ] prathamo'dhyAyaH [ 76 hai aura vyavahAranaya kA bhI kahalAtA hai| isase sArAMza yaha pAtA hai ki jitane aMza meM dRSTi sAmAnya tarapha hotI hai utane aMza meM saMgrahanaya samajhanA tathA jitane aMza meM dRSTi vizeSa tarapha hotI hai, utane aMza meM vyavahAranaya jaannaa| vyavahAranaya kA viSaya saMgrahanaya se nyUna hai| kyoMki vaha saMgraha gahIta vastu-padArtha ko pRthakakaraNa rUpa kevala vizeSagrAhI hai| isa taraha uttarottara saMkucita kSetra hote hue bhI pUrvApara sambandha vAlA hai| naigamanaya sAmAnya aura vizeSa donoM kA saMbodhaka hai isalie imI se saMgrahanaya kI utpatti hai, itanA hI nahIM kintu saMgrahanaya ke viSaya para hI vyavahAranaya Alekhita hai| uparyukta kathana ke anusAra naMgamanaya lokarUr3hi ke AdhAravartI hai| lokarUr3hi bhI saMkalpa, aMza, upacAra rUpa sAmAnya tattvAzrayI hai| isalie naigamanaya ke bhI saMkalpa, aMza tathA upacAra rUpa tIna bheda hote haiN| dUsare saMgrahanaya ekIkaraNa rUpa vyApAraviSayI hone se sAmAnyagAmI hai| tIsare vyavahAranaya pRthakkaraNonmukhI hote hue bhI usakI kriyA kevala sAmAnya paTa para citrita hone se vaha sAmAnyaviSayI hai| isalie naigama, saMgraha aura vyavahAra ye tInoM naya dravyArthika kahe jAte haiN| (4) RjusUtranaya-jo bhUta aura bhaviSyatkAla ke vicAra ko chor3akara kevala vartamAna samayagrAhI ho, use 'Rjasatranaya' kahate haiN| arthAta-jo naya mAtra vasta-padArtha kI vartamA kI tarapha lakSya rakhe, vaha RjusUtranaya hai| yaha naya vastu-padArtha kI vartamAna paryAya ko hI mAnya rakhatA hai, usakI atIta aura anAgata paryAya ko nhiiN| yadyapi manuSya bhUta aura bhaviSyatkAla ke vicAra-vimarza kI kalpanA kA parityAga nahIM kara sakatA hai, to bhI kisI samaya kevala vartamAnagrAhI vicAra-vimarzoM kI tarapha pravAhita hokara upasthita vastu-padArtha ko hI vastu kA svarUpa mAnatA hai| vartamAnakAlIna Rddhi-samRddhi sukha ke liye sAdhanabhUta hai| kintu bhUtakAlIna samRddhi kA smaraNa tathA bhAvI Rddhi-samaddhi kI kalpanA vartamAnakAla meM sukha kA sAdhana nahIM hotI hai| iso bhArata vartamAna kAla meM jo zrImantAI ThakUrAI-seThAI bhogatA hai, use hI zrImanta-ThAkUra-seTha kahA jAtA hai| aisA mantavya RjusUtranaya kA hai| jabaki vyavahAranaya kA to mantavya yaha hai ki-bhale hI vartamAnakAla meM zrImantAI-ThakurAI-seThAI na bhogatA ho to bhI bhUtakAla meM usane zrImantAI-ThakurAI-seThAI bhogI thI, isa dRSTi se use vartamAnakAla meM bhI zrImanta, ThAkUra, seTha kahate haiN| RjusUtranaya jo vartamAnakAla meM deza kA yA rAjya kA netA-mAlika hotA hai, use hI rAjA-mahArAjA kahatA hai| jabaki vyavahAranaya bhaviSyatkAla meM jo deza kA yA rAjya kA netA-mAlika banane vAlA hai, use bhI rAjA-mahArAjA kahatA hai| isalie vyavahAranaya kI apekSA RjusUtranaya sUkSma hai| (5) sAmprata-zabdanaya-jisa prakAra padArtha kA svarUpa hai, usI prakAra usakA uccAraNa karane, kartA, karma prAdi kArakoM kI apekSA se aura artha ke anurUpa grahaNa yA nirUpaNa karane ko zabdanaya kahA jAtA hai| jisameM ghaTa zabda ke artha kA saMketa ho, usako ghaTa kahe, vaha zabdanaya hai| loka meM zabda binA vyavahAra nahIM cala sakatA hai| zabdoM se hone vAle bodha meM zabdanaya kI mukhyatA-pradhAnatA hai| zabdanaya yAnI zabda ke AzrayI hotI huI arthvicaarnnaa| zabdanaya liGga, kAla aura vacana ityAdi ke bheda se arthabheda mAnatA hai| arthAt-bhinna-bhinna zabdoM kA aura bhinnabhinna liGgoM Adi kA artha bhI bhinna-bhinna svIkAratA hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 1135 * liGgabheda-bhinna-bhinna liGga ke zabdoM kA bhinna-bhinna artha hai| jaise--nara aura nArI ityaadi| * kAlabheda-bhinna-bhinna kAla ke zabdoM kA bhI bhinna-bhinna artha hai| jaise-thA, hai aura hogA ityaadi| * vacanabheda-bhinna-bhinna vacana ke bhinna-bhinna artha haiN| jaise-manuSya aura manuSyoM ityaadi| * kArakabheda-kAraka ke bheda se artha kA bheda hotA hai| jaise-dharma, dharma ko, dharma meM ityaadi| isa taraha zabdanaya liGga Adi ke bheda se arthabheda mAnatA hai, kintu eka hI zabda ke paryAyavAcI zabdoM ke bheda se arthabheda nahIM svIkAratA hai| manuSya, mAnava, manuja ityAdi zabda bhinna-bhinna hote hue bhI eka hI zabda ke paryAyavAcI zabda hone se una sarva zabdoM kA mAnava aisA eka hI artha rhegaa| (6) samabhirUDhanaya-zabda kI vyutpatti ke AdhAra para usa arthabheda kI jo kalpanA kare vahI samabhirUr3hanaya kahA jAtA hai| yaha naya eka hI paryAyavAcI vastu-padArtha kA zabdabheda se arthabheda svIkAratA hai| zabdanaya samAna paryAyavAcI zabdoM kA artha eka hI mAnatA hai, kintu yaha samabhirUr3hanaya zabdabheda se arthabheda mAnatA hai| usakA kahanA yaha hai ki jo liGga, kAla, vacana) aura kAraka ina bhedoM se artha kA bheda mAnane meM A jAya to vyutpattibheda se bhI artha kA bheda mAnanA caahie| pratyeka zabda kI vyutpatti bhinna-bhinna hotI hai| isalie pratyeka zabda kA artha bhI bhinna-bhinna hotA hai| jo rAjA-mahArAjA, nRpa-nRpati evaM bhUpa-bhUpati ityAdi pratyeka zabda kA artha bhI bhinna-bhinna hai| jaise-(1) jo rAjacihnoM se zobhatA hai, vaha 'rAjA-mahArAjA' hai| (2) jo prajA-mAnava kA rakSaNa karatA hai, vaha 'nRpa-nRpati' hai| (3) jo pRthvI kA pAlana karatA hai vaha 'bhUpa-bhUpati' hai| ___ zabdanaya aura samabhirUr3hanaya ina donoM nayoM meM vizeSatA-bhinnatA ke lie yaha prazna hai ki kyA zabdanaya zabdabheda se arthabheda ko nahIM svIkAratA hai ? uttara meM kahate haiM ki-zabdanaya zabdabheda se arthabheda ko svIkAratA bhI hai aura nahIM bhI svIkAratA hai| zabdanaya samAna paryAyavAcI zabdoM ke binA itara zabdoM meM zabdabheda se arthabheda mAnatA hai| jaise-indra, sUrya aura candra ityAdi zabdoM ke artha bhinna-bhinna haiN| aisA hote hue bhI paryAyavAcI zabdoM meM zabdabheda se zabdanaya arthabheda ko nahIM mAnatA hai| aisI sthiti meM samabhirUr3hanaya to samAna paryAyavAcI zabdoM meM bhI zabdabheda se arthabheda mAnatA hai| zabdanaya meM aura samabhirUr3hanaya meM itanI hI vizeSatA-bhinnatA hai| (7) evaMbhUtanaya-jo zabda phalitArtha arthAt paripUrNa avasthA ko prApta ho, use 'evaMbhUtanaya' kahA jAtA hai| arthAt-jo naya vastu-padArtha meM jaba zabda kA vyutpattisiddha artha ghaTatA ho taba hI usa zabda se usa vastu ko sambodhe, vaha evaMbhUtanaya hai| jaise-rAjA-mahArAjA rAjacihnoM se samalaGkRta-suzobhita hove, taba hI vaha rAjA-mahArAjA kahalAtA hai| isa taraha yaha evaMbhUtanaya kriyAbheda se arthAta vyutpatti siddha artha ke bheda se arthabheda mAnatA hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 / 35 ] prathamo'dhyAyaH [ 81 sArAMza yaha hai ki zabda kA jo artha hotA hai, usa artha meM usa zabda kI vyutpatti se jo kriyA utpanna ho, vaha kriyA jaba ho rahI ho taba hI usa artha ke lie usa zabda kA prayoga karanA cAhie, aisI evaMbhUta naya kI mAnyatA hai / arthAt - jo zabda pUrNa prayogAvasthA rUpa ho, vahI evaMbhUta grAhI hai / pUrvokta RjusUtrAdi cAroM prakAra ke kathana meM pUrvApara jo vizeSatA hai, usameM bhI pUrvavartI naya se uttara sUkSma, sUkSmatara tathA sUkSmatama viSaya haiM aura uttarottara naya ke AdhAra pUrvaparyAyArthika haiM / isaliye RjusUtranaya se paryAyArthikanaya kA prArambha tat tat naya ke viSaya para rahA huA hai / ina RjusUtrAdi cAroM nayoM ko paryAyArthikanaya kahate haiM / inako paryAyArthikanaya kahane kA kAraNa yaha hai ki - RjusUtranaya bhUtakAla aura bhaviSyatkAla ko chor3akara kevala vartamAnakAlagrAhI hai| RjusUtranaya ke pazcAt zabdanaya, samabhirUr3hanaya aura evaMbhUtanaya ye tInoM naya uttarottara vizeSagAmI hone se paryAyArthika hI haiM / dravyArthikanaya kA aura paryAyArthikanaya kA mukhya hetu yahI hai| ki prathama ke naigamAdi tIna naya sthUla rUpa se sAmAnyatattvagrAhI haiM aura uttara ke RjusUtrAdi cAra naya vizeSa tattvagrAhI haiM Pu
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ sArAMza andhanAmandamadamadamdamdandramdamdamdamdamdadimal Mahasamas AssisasANNAadarasis - zrItattvArthAdhigamasUtrasya prathamAdhyAyasya sArAMzaH yathA svajAtau yadutkRSTaM, ratnaM .. bhavati sarvadA / tathaiva mokSamArgasya, ete AtmaguNAH smRtAH // 1 // vijJAya ekArtha pareSu bhedAH, niruktisiddhArtha-padAnyapi ca / / nAmAdibhistattvaparIkSya jIvAH, nayaiH parIkSAM satataM vidheyuH // 2 // tattvArthAdhigamAdhyAye, prathame nayavarNanam / / naigamAdi - vibhAgaizca, paJcabhedaiH vivakSitam // 3 // sApekSadRSTayA vastUnAM, vimarzaH naya ucyate / ekApekSAmadhikRtya, anyacchedeti durnayaH // 4 / / nayAdimAstrayastu hi, samyag-mithyAM zrayanti ca / / kintu samyagdRSTInAM, samyagjJAnaM prakIrtyate // 5 // RjusUtranayAzrayI abhUt , SaTjJAna - paripekSayA sadA / zrayitaM zrutajJAnamAznayaM, kimapekSA matijJAna - sevane / / 6 / / na ko'pyajJanayA dRSTyA, jJabhAvamadhigamyate / mithyAdRSTi tathA jJAne, naznayate nayaH kvacit // 7 / / ityanekAH nayArthAH hi, vizuddhApi virodhIva / laukikaviSayAtItAH, tattvajJAnena cintitAH // 8 // Aadatdhamaidaandaadhamaashaadhaanadaabhaalaabhaashaadaadimaal wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazasti ] prathamo'dhyAyaH [ 83 Aasaanaanaanaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaadalal Alamdandamamalnimal.landal iti zrIzAsanasamrAT-sUricakracakravatti-tapogacchAdhipati-bhAratIyabhavyavibhUti-mahAprabhAvazAli-akhaNDabrahmatejomUrti-zrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatIrthoddhAraka - zrIvalabhIpuranarezAdyanekanRpatipratibodhaka - cirantanayugapradhAnakalpavacanasiddhamahApuruSa - sarvatantrasvatantra-prAtaHsmaraNIya-paramopakAri-paramapUjyAcArya mahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaGkAra-sAhityasamrATavyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada - kaviratna-sAdhikasaptalakSazlokapramANanUtanasaMskRtasAhityasarjaka - paramazAsanaprabhAvaka - bAlabrahmacAri - paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara-dharmaprabhAvaka-zAstravizArada-kavidivAkara - vyAkaraNaratna- syAdyantaratnAkarAdyanekagranthakAraka-bAlabrahmacAri-paramapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM suprasiddhapaTTadhara-jainadharmadivAkaratIrthaprabhAvaka-rAjasthAnadIpaka - marudharadezoddhAraka - zAstravizArada - sAhityaratnakavibhUSaNa-bAlabrahmacAri - zrImadvijayasuzIlasUriNA zrItattvArthAdhigamasUtrasya prathamo'dhyAyasyopari viracitA 'subodhikA TIkA' evaM tasya sarala hindI bhASAyAM 'vivecnaamRtm'| Madadladalandindiadiadadlabadliandal - Wan wwwwwwwwwwwwwwwwwwww
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtra prathama adhyAya kA hindI padyAnuvAda
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ MU OM hrI ahaM namaH // commmmmmmmmmmmmm zrI tattvArthAdhigamasUtra ke prathamAdhyAya kA hindI padyAnuvAda mUlasUtrakAra-pUrvadhara maharSi pUjya vAcakapravara zrI umAsvAtijI mahArAja Wan hindIpadyAnuvAdaka-zAstravizArada - sAhityaratna - kavibhUSaNa - pUjyAcArya zrImad vijaya suzIlasUrIzvarajI mahArAja * maMgalAcaraNa * (harigIta-chanda) zrI Adi-zAnti-nemi-pArzva, vibhu vIra vandana karake / jinavANI sUrinemi-lAvaNya, dakSa suguru smarake / pUrvadhara vAcaka umAsvAti, racita tattvArthasUtra kaa| hindIpadyAnuvAda karatA, suzIla sUri jaga hita kA // 1 // ' prathamo'dhyAyaH / Wan mUlasUtram samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH // 1 // * hindIpadyAnuvAda mukti mandira ke lie e, sanmArga vibhu vIra ne kahA / zravaNa karake bhavya jIva ne, nija hRdayamahIM sadhyA / / samyagdarzana - jJAna - cAritra, vivekayukta prAdare / zithila kara nija karmabandhana, mokSamArgamahI saMcare / / 2 //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM mUlasUtram tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // tannisargAdadhigamAd vA // 3 // * hindIpadyAnuvAda tattvabhUta padArtha kI jo, zubha ruci hRdaya meM vistare / taba zuddhadarzana pragaTatAM e, bhavika bhavasindhu se tare / / samyag - darzana prApti ke, do hetu sUtramahI kahA / nisarga yA adhigama guru kA, jise jIva sudarzana lahA / / 3 / / OM mUlasUtram __ jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // * hindIpadyAnuvAda jIva aura ajIva ye do, jJeya tattvarUpe jAnanA / Asrava tathA bandha ye do, heya tattvarUpe tyAganA / / saMvara-nirjarA-mokSa ye, tIna upAdeya tattva haiN| grahI yogya ina tInamAMhi, zraddhA sadAdaraNIya hai / / 4 / / Wan mUlasUtram nAma-sthApanA-dravya-bhAvatastannyAsaH / / 5 / / * hindIpadyAnuvAda nAma sthApanA dravya bhAve, tattva sapta vicAriye / nikSepAdi cAra thakI e, sarva bhAva se bhAviye / / dravya se nahiM dravya jIva, kintu vaha hai upacAra se / gurugamyatA se jAniye, usa jJAna ko ati sneha se / / 5 / / OM mUlasUtram pramANanayairadhigamaH / / 6 // * hindIpadyAnuvAda jIvAdi sAtoM tattva ko, pramANa naya se jAniye / jJAna usakA ho vizada para, vastutattva vicAriye / / anantadharmAtmaka vastu ko aneka bheda se jo grahe / kahate use pramANa aura, naya eka bheda ko saddahe // 6 //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke mUlasUtram nirdeza-svAmitva-sAdhanA-dhikaraNa-sthiti-vidhAnataH // 7 // sat-saMkhyA-kSetra-sparzana-kAlAntara-bhAvAlpabahutvaizca // 8 // * hindIpadyAnuvAda nirdeza svAmitva, sAdhana, ye tIna krama se jAniye / adhikaraNa cauthA sthiti paMcama, vidhAna chaTThA mAniye // satpadaprarUpaNA saptama, saMkhyA aSTama jAnanA / kSetra sparzana kAla antara, bhAva kramazaH mAnanA / / 7 / / alpa-bahutva caudahavA~ hai, jJAna samyag jAniye / pramANa aura naya ke sabhI, ye bheda samyag mAniye // ina sabhI ke jJAna dvArA, satya anveSaNa kreN| RjubhAva se phira jIva ye, bhavasindhu tare mukti vare / / 8 // Wan mUlasUtram mati-zrutA-'vadhi-manaHparyAya-kevalAni jJAnam // 6 // tat pramANe // 10 // Adye parokSam // 11 // pratyakSamanyad // 12 // * hindIpadyAnuvAda matijJAna pahalA zruta dUsarA, avadhi tIsarA kahA / cauthA manaHparyava tathA, kahA pA~cavA~ kevala mahI / jJAna ye hI pramANa ke, parokSa-pratyakSa bheda haiN| mati-zruta meM parokSa hai, zeSa tInoM meM pratyakSa hai / / 6 / / OM mUlasUtram matiH smRtiH saMjJA-cintAbhinibodha ityanarthAntaram // 13 //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ * hindIpadyAnuvAda mati smRti saMjJA cintA, abhinibodhaka yahA~ hI kahe / paryAya ye mati zabda ke, nandIsUtrAdi meM grahe / / zabda se antara bhale ho, para artha meM antara nhiiN| svIkRta kareM jo vartamAna, hai vahIM matijJAna hI // 10 // Wan mUlasUtram tadindriyAnindriyanimittam // 14 // avagrahahApAyadhAraNAH // 15 // * hindIpadyAnuvAda matijJAna kI utpatti ke, do hI kAraNa ko khaa| prathama indriyahetu ko aura, dvitIya mana ko hI kahA / / avagraha-IhA-apAya-dhAraNA bheda ye cAra haiN| nirmala kareM jo buddhi ko, matijJAna ke ye bheda haiM // 11 // Wan mUlasUtram ____ bahu-bahuvidha-kSiprA-niHsRtA (saMdigdha)-nuktadhra vANAM setarANAm // 16 // * hindIpadyAnuvAda alpa bahu bahuvidha ekavidha, kSipra aura akSipra haiM / aniHsRta niHsRta tathA, saMzayayukta aura viyukta haiM / / dhra va aura adhra va grAhI, ima dvAdaza ye bheda ko| cha se guNI, guNo cAra se, mAna do sau aTThAsI ko // 12 // Wan mUlasUtram arthasya // 17 // vyaJjanasyAvagrahaH // 18 // na cakSuranindriyAbhyAm // 16 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ * hindIpadyAnuvAda bheda ye saba arthanA ke, vyaJjanA ke bhI aura haiN| cakSu mana ina do binA ye, cAra indriya avagraha hai / / bahu ityAdi dvAdaza se, turIya indriya guNana se / aSTa catvAriMzat bheda hue, vyaMjana-avagraha ke / / 13 // vizeSa svabhAva - janyotpAtikI, kArmikI pAriNAmikI / vaineyikI pariNAma janyA, cAra buddhi mati saMgrahI / zatatrayopari catvAriMzat, bheda sAre haiM kaheM / pUrvokta cAroM bheda nandI-sUtra meM mati meM gine / 14 / / OM mUlasUtram zrutaM matipUrva dvayanekadvAdazabhedam // 20 // * hindIpadyAnuvAda zrutajJAna hai matipUrvaka, do bheda se ye jAnanA / aMgabAhya aMgapraviSTa, do bheda se ye mAnanA / / aMgabAhya ke aneka bheda, aMgapraviSTa ke dvAdaza haiN| AcArAdi aMgapraviSTa, bAhya uttarAdhyayanAdi haiM / / 15 / / Wan mUlasUtram dvividho'vadhiH // 21 // 'bhavapratyayo nArakadevAnAM // 22 / / yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // 1-23 // * hindIpadyAnuvAda do bheda avadhijJAna ke, bhavapratyaya guNapratyaya / jo deva-nAraka jIva ko ho, hotA hai bhavapratyaya // kSayopazama se nara-tiryag ko, hotA hai guNapratyaya / guNapratyayAvadhijJAna ke, SaTbheda hote nizcaya / / 16 / /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 mUlasUtram * hindI padyAnuvAda 5 mUlasUtram mUlasUtram Rju vipulamati manaH paryAyaH // 24 // vizuddhayapratipAtAbhyAm tadvizeSaH / / 25 / / turiya manaHparyAya ke do bheda Rjumati - vipulamati / vipulamati meM vizuddhatA, vikasita kabhI ghaTatI nahIM / para Rjumati meM kama vizuddhi, alopa ko bhI mAna ke / ina do guNoM se yukta do haiM, bheda caturtha sujJAna ke / / 17 / / ( 6 ) - * hindI padyAnuvAda vizuddhi kSetra svAmi viSayebhyo'vadhimanaH paryAyayoH / / 26 / / * hindI padyAnuvAda vizeSatA hai cAra cauthe, aura tIsare jJAna meM / zuddhatara hai avadhijJAna se, manaH alpa zuddhi avadhi meM | kSetra nAnA se lagAkara, jAne ye pUrNaloka ko / jJAna tIsarA aura cauthA, aDhIdvIpavartI citta ko / / 18 / / cAroM gati ke jIva ko, zubhabhAva se avadhi mile / jJAna cauthA manaH paryava, mAtra saMyamI muni ko mile / / saparyAya sarvarUpI dravya ko, jAne avadhijJAna se / grahe tadanantamA bhAga ko, manaH paryavajJAna se / / 12 / matizrutayonibandhaH sarvadravyeSvasarva paryAyeSu / / 27 / / rUpiSvavadheH // 28 // tadanantabhAge manaH paryAyasya // 26 // jAne mati zruta sarvadravya, tad parimita paryAya bho / tathA avadhi rUpI padArtha ko, sImita paryAya dvArA hI // rUpI meM gati avadhi kI, paryAya kI bhI alpatA / usake ananta bhAga meM hai, manaH paryava grAhyatA / / 20 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wan mUlasUtram sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 30 // * hindIpadyAnuvAda dravya aura paryAya sAre, jAnate haiM trikAla ke| rukatA nahIM hai jo kisI se, miTatA nahIM jo prAya ke / / jJAna paMcama vo kahA hai, sarvajJadeva jinezvare / prApta kara usa jJAna ko, karmASTa kSaya kara zivavare / / 21 / / Wan mUlasUtram ____ ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturvyaH // 31 // * hindIpadyAnuvAda mati zruta aura avadhi manaH,-paryAya cauthA jJAna bhii| prApta kara sakatA hai prANI, eka hI samaye sabhI / / ye jJAna pA~coM eka hI kSaNa, jIva pA sakatA nahIM / para tattvavedI tattva kI, anubhUti pAtA hai sahI / / 22 / / Wan mUlasUtram matizrutAvadhayo viparyayazca // 32 // sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdharunmattavat // 33 // * hindIpadyAnuvAda mati-zruta-avadhijJAna ye, ajJAnarUpa bhI hote haiM / kahate mati-zruta ajJAna, avadhi vibhaMga jJAna se / / sat asat kA bheda jisako, hai nahIM avinaya kare / unmatta ke sama jo kriyA kara, mUr3hatA ko saMvare / / 23 / / 5 mUlasUtram negama-saMgraha-vyavahArarjusUtrazabdAnayAH // 34 // Adyazabdau dvi-tri-bhedau // 35 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ * hindIpadyAnuvAda anyadRSTi kI apekSA kA, virodhI jo hai nhiiN| jJAna naya hai prati apekSI, bheda saba hai pA~ca hI / / naigama tathA saMgraha tadantara, vyavahAra RjusUtra hai| zabda tInoM bheda yuta, do bheda yuta naigama bhI hai / / 24 / / // iti zrItattvArthAdhigamasUtra ke prathamAdhyAya kA hindIpadyAnuvAda samApta //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM hrIM aha~ namaH // pUrvadharazrImadumAsvAtivAcakaviracita-tattvArthAdhigamasUtrANAM svopajJabhASyagata sambandhakArikA TIkAkartA : jainadharmadivAkara, zAstravizArada, kavibhUSaNa AcArya zrImad vijaya suzIlasUri mahArAja 000 arhadaGghriyugaM natvA, suzIlasUriNA mayA / sambandhakArikAyAH vai, laghvITIkA hi kriyate // manuSya-janma kI sArthakatA samyagdarzanazuddha yo jJAnaM viratimeva cApnoti / duHkhanimittamapIdaM, tena sulabdhaM bhavati janma // 1 // TIkA : yaH puruSaH samyagdarzanazuddhaM samyagdarzanadvArAzuddhaM jJAnaM viratiM ca prApnoti prApnoti tasya puruSasya duHkhasya nimittabhUtamidaM janmApi lAbhapradAyakaM siddhayati // 1 // artha : isa saMsAra meM janma lenA yaha duHkha kA hI kAraNa hai, phira bhI samyagdarzana se zuddha jJAna aura zuddha saMghama-cAritra prApta karane vAle jIva-AtmA kA manuSya-janma saphala hai // 1 // hindI padyAnuvAda : * samyagdarzana se vizuddha kara jJAna aru cAritra ko , ajita karatA jo narabhava meM, anupama tIna ratana ko| prApya jo ati duHkha se hai phira duHkha kA kAraNa yahI , narabhava saphala hai usI jana kA, ho bhAva nirmala mana sahI / / karma-vimukta hone kI sadpreraNA janmani karmakleza-ranubaddhe'smistathA prayatitavyam / karmaklezAbhAvo, yathA bhavatyeSa paramArthaH // 2 // TIkA : karmaNAM kaSAyANAM anubandhavati asmin janmani yayA rItyA karmaklezAnAmabhAvo bhavet tathA prayatnaM kuryAdityeva paramArthaH / / 2 / /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhakArikA - 2 artha : karmaklezoM se anubaddha isa janma meM aise prayatna karane cAhie jinase karma aura kaSAyoM kA sarvathA vinAza ho, prabhAva ho / yahI paramArtha hai / / 2 / / hindI padyAnuvAda: * karmaklezoM se anubaddha, duHkhadAyI isa janma meM, prayatna aisA kIjie, ho nAza klezoM kA jisameM / karmaklezoM kA hI ye sarvathA nAza paramArtha hai,... paramArtha sAdhana ke lie, isa vizva meM puruSArtha hai | puNyAnubandhI puNya kA anubandha paramArthAlAbhe vA, doSeSvArambhaka svabhAveSu / kuzalAnubandhameva syAdanavadyaM yathA karma // 3 // TIkA : ArambhakArakasvabhAvavat kaSAyarUpANAM doSANAM kRte yadi paramArthamokSasya prAptirna bhavet tarhi yayA rItyA mokSasyAnukUlapuNyAnubandhaM bhavet tayA rItyA niravadya (niSpApa : ) kAryaM kuryAt / / 3 / / artha : prArambha meM pravarttAne ke svabhAva vAle aise kaSAyAdi doSoM kI vidyamAnatA ke kAraNa paramArtha na ho sake (arthAt karma aura kaSAyoM kA sarvathA vinAza prabhAva na ho sake ) to bhI kuzala karma kA - puNyAnubandhI puNya kA anubandha ho sake, isa bhA~ti niravadya arthAt pAparahita kArya prayatnapUrvaka karane cAhie // 3 // 1 hindI padyAnuvAda: * siMha gaja sama rAgadveSa prati gAr3ha doSa haiM vizva meM karate nirantara vighna ye paramArtha ke zubha pantha 1 saMsAra kI hI vRddhi karanI yaha doSa inake svabhAva kA, calate hue niravadya patha meM, kuzalAnubandhI bhAva kA / / chaha prakAra ke manuSya karmAhitamiha cAmutra cAdhamatamo naraH samArabhate / iha phalameva tvadhamo, vimadhyamastUbhayaphalArtham // 4 // paralokahitAyaiva, pravartate madhyamaH kriyAsu sadA / mokSAyaiva tu ghaTate, viziSTamatiruttamaH puruSaH / / 5 / / yastu kRtArtho'pyuttamamavApya dharmaM parebhya upadizati / nityaM sa uttamebhyo'pyuttama iti pUjyatama eva // 6 // tasmAdarhati pUjA - marhannevottamottamo loke / devaSa - narendrebhyaH, pUjyebhyo'pyanyasattvAnAm // 7 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhakArikA-3 TIkA : adhamatamo manuSyaH asmin loke paraloke ca duHkhadaM karmArabhate, adhamaH nIcaH puruSaH atra loke phaladAyakakarmaNAM kevala mArambhaM kurute, vimadhyamaH puruSastu ubhayaloke phalapradaM karma samArabhate / / 4 / / madhyamaH puruSaH paralokasya hitAya nirantaraM kriyAyAM pravartate, atha viziSTamatimA~zcottamapuruSaH sarvadA mokSAyaiva prayatate / / 5 / / yaH puruSaH uttamadharmaM kevalajJAnasvarUpaM labdhvA svayaM kRtArtho bhUtvA'nyebhyo'pi nirantaraM dharmopadezaM dadAti, sa uttameSvapi uttamo'sti, tathA sarveSAM pUjAyogya : ( pUjyatamaH ) san jJAyate arthAt sa sarvatra pUjyo bhavati / / 6 / / tasmAdetAdRza uttamottama arhata eva lokeSu anya jIvAnAM pUjyaH devarSeH rAjJo'pi adhika: pUjanIyo'sti / / 7 / / artha : manuSya tIna prakAra ke haiM--uttama, madhyama aura adhama / inameM se uttama aura dhama ke bhI tIna-tIna bheda haiM- adhamAdhama, adhamoM meM madhyama tathA adhamoM meM uttama / adhamAdhama - jo isa bhava meM tathA parabhava meM arthAt donoM hI bhavoM meM ahitakara yAnI duHkhadAyI kArya kA prArambha karane vAlA ho use adhamAdhama kahA jAtA hai / adhamoM meM madhyama- jo kevala isI bhava meM sukharUpa phala dene vAle kAryoM ko karane vAlA ho, vaha adhamoM meM madhyama kahA jAtA hai / pradhamoM meM uttama - jo isa bhava meM bhI tathA parabhava meM bhI sukharUpa samRddhi dene vAle kAryoM kA karane vAlA ho, use adhamoM meM uttama kahA jAtA hai / uttama zrAtmA ke tIna bheda isa prakAra haiM / uttama - jo kevala mukti kI prApti ke lie hI prayatna karane vAlA viziSTa buddhimAn ho, vaha uttama kahA jAtA hai / uttamoM meM madhyama - jo mokSa kI prApti ke lie prayatna karake kRtakRtya ho gaye haiM. aise ve siddha bhagavAna evaM mUkakevalI uttamoM meM madhyama kahe jAte haiM / uttamottama - jo prazasta dharma ko prApta karake svayaM kRtakRtya hote hue bhI dUsaroM ko usa prazasta dharma kA upadeza dete haiM, ve uttamoM meM bhI uttama hone se sarvotkRSTa pUjya haiN| unheM hI uttamottama kahA jAtA hai / / 4-6 / / guNa mAtra zrI arihanta paramAtmA meM hI ghaTatA hai / isalie uttamottama meM anya prANiyoM ko pUjya devendroM aura narendroM se bhI pUjanIya haiM // 7 // yaha sarvotkRSTa pUjyatA kA arihanta bhagavAna hI loka J hindI padyAnuvAda: * ubhaya bhava ko jo bigAr3e, adhama se bhI adhama hai, isa bhava sukhada yoM prathama mAne magna pudgala meM rahe / donoM bhavoM ke bAhya sukha ko, cAhe vimadhyama prAtamA, isa janma ke sukha ke lie, karatA karaNI zubhatamA // * paraloka ke sukha hetu jo saha kaSTa karaNI Acare dharmazraddhA para cale, vaha jIva madhyama sukha vare / bhavamukta ho bhavabhIti se phira, mAtra mukti cAhate, ve yatna karate mokSahita, aru zreSTha saMyama dhArate / / * kRtakRtya uttama dharma pAkara, anya ko bodhita kareM, ve uttamoM meM bhI haiM uttama, jinavaroM kA pada dhareM / arihanta tIrthaGkara svayaM jo prANiyoM kA duHkha hareM, isa hetu hI to hai supUjita, suranarendra sevA kareM / /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhakArikA-4 prabhupUjA kA phala abhyarcanAdarhatAM manaHprasAdastataH samAdhizca / tasmAdapi niHzreyasa-mato hi tatpUjanaM nyAyyam // 8 // TIkA : arhataH pUjayA manasaH prasannatA bhavati, tato manaHprasAdAt samAdhirjAyate, samAdhinA ca mokSasya praaptirjaayte| asmAddhetorahataH pUjA kartavyA, ityucitamasti // 8 // artha : arihanta bhagavAna paramAtmA kI arcanA-pUjA karane se rAgadveSAdika mAnasika durbhAva dUra hokara mana nirmala bana jAtA hai, citta prasanna hotA hai| mana kI nirmalatA se prasannatA se samAdhi yAnI dhyAna kI ekAgratA siddha hotI hai| dhyAna ke sthira ho jAne se arthAta samAdhi se-samatA se karmoM kI nirjarA evaM karmoM kA kSaya hokara niHzreyasa yAnI mokSa kI prApti avazya hotI hai| ataH arihanta bhagavAna kI-jinezvaradeva kI arcanA-pUjA karanA nyAyayukta hai // 8 // hindI padyAnuvAda : * pUjA karate jinaprabhu kI, prakaTa cittaprasannatA , prasanna mana sAdhe samAdhi, varaNa kara utkRsstttaa| mukti kA tuma hetu jAno, kare aziva nivAraNA , isalie jinapUjA karanA, yaha nyAyayukta mAnanA / tIrthasthApanA ke hetu tIrthapravartanaphalaM, yat prokta karmatIrthakaranAma / tasyodayAt kRtArtho-'pyahaMstIthaM pravartayati // 6 // tatsvAbhAvyAdeva, prakAzayati bhAskaro yathAlokam / tIrthapravartanAya, pravartate tIrthakara evam // 10 // TIkA : tIrthaGkaranAmakarmaNo phalaM tIrthapravartanarUpaM zAstre kathitamasti / tasya (tIrthaGkaranAmakarmaNaH) udayAt kRtArtho'rhannapi tIrthaM dharmatIrthaM pravartayati // 6 // yathA sUryaH svasvabhAvenaiva loke prakAzayati tathaiva tIrthaGkaro'pi tIrthaM pravartanAya pravartate / yatastIrthapravartanameva tIrthaGkaranAmakarmaNoH svabhAvo'sti / / 10 / artha : tIrthaGkara nAmakarma kA phala (kArya) dharmatIrtha kA pravartana yAnI mokSamArga kA pravartana kahA gayA hai| isI kAraNa se, svayaM kRtakRtya hote hue bhI arihanta bhagavAna nAmakarma tIrtha kA pravartana karate haiM arthAt mokSamArga kA upadeza dete haiM // 6 // jaise sUrya apane svabhAva se hI loka ko prakAzita karatA hai, vaise hI tIrthaMkara nAmakarma ke udayAdhIna arihanta bhagavAna apane svabhAva se dharmatIrtha meM pravRtta hote haiM // 10 //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhakArikA-5 hindI padyAnuvAda : * tIrthaMkara nAmakarma kA phala tIrthapravartana kahA , kRtakRtya jina karmodaye, dharmatIrtha sthApe sumnaa| jaise prakAza vikIrNa karanA sUrya kA svabhAva hai , vaise tIrthasthApanA yaha tIrthapati kA sadbhAva hai| zrI mahAvIra prabhu kI guNastuti yaH zubhakarmAsevana - bhAvitabhAvo bhaveSvanekeSu / jajJe jJAtekSvAkuSu, siddhArthanarendrakuladIpaH // 11 // jJAnaH pUrvAdhigatai-rapratipatitairmatizrutA'vadhibhiH / tribhirapi zuddhairyuktaH zaityadyutikAntibhirivenduH // 12 // TokA : anekabhaveSu zubhakarmaNAM sevanena vAsito'sti bhAvo yasya, tathA siddhArthanRpasya kule dIpakasamAnaH saH bhagavAn jJAtekSvAkuvaMze samupadyata ajAyata / / 11 // zuddhaiH pUrvaprAptApratipAti-mati-zrutA'vadhijJAnaiH yuktastIrthaGkaraH zItalatayA kAnti-dyutibhyAJca candra iva zobhate // 12 / / artha : pUrvakAla meM aneka bhavoM meM zubhakarmoM ke sevana se jinake pariNAma zubha saMskAroM se yukta ho gaye the, aise bhagavAna mahAvIra antima bhava meM jJAtR ikSvAkuvaMza meM utpanna hue aura siddhArtha rAjA ke kuladIpaka bane // 11 // jaise candramA sadA zItalatA, dyuti aura kAnti se yukta hai vaise hI ye bhagavAna mahAvIra pUrva ke devabhava se ho cale Aye apratipAtI matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna ina tIna jJAnoM se yukta the // 12 // hindI padyAnuvAda : * aneka bhavoM meM jisane, zubha karmoM kA sevana kiyA , sudRr3ha kara zubha bhAvanA ko, vIzasthAnaka tapa bhI kiyaa| nandana RSi ke bhava meM, jina-nAmakarma nikAcita kiye , devabhava kara yahA~ janme, siddhArtha - kuladIpaka bhaye / jJAta-ikSvAkuvibhUSaNa, vaMza ke sUrya sama jaba ye hue , apratipAtI pUrvAdhigata matizrutAvadhi saha yukta ye| zaitya-dyuti-kAnti guNa yuta, candra samAna the zobhate , svajJAna kI cAMdanI se, dig dig vibhA bhUSita hue| zubhasArasattvasaMhanana - vIryamAhAtmyarUpa-guNayuktaH / jagati mahAvIra iti, tridazairguNataH kRtAbhikhyaH // 13 // TokA : zubhazreSThasattvena saMghayeNa vIryeNa mAhAtmyarUpaguNayuktana devatAdibhizca guNadvArA jagati mahAvIra iti nAma sthApitaM yasya tAdRzaH // 13 / /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhakArikA-6 artha : ve bhagavAna zubhasAra (zarIra kI sthiratA kI kAraNabhUta zakti) uttama sattva, zreSTha saMghayaNa, lokottara vIrya, anupama mAhAtmya, adbhuta rUpa aura dAkSiNya ityAdi viziSTa guNoM se kata the| ataeva zakrendrAdi devoM ne ina guNoM ko dekhakara loka meM unakA nAma mahAvIra prasiddha kiyA thaa|| 13 // hindI padyAnuvAda : * bala-vIrya-prabhutA-rUpa-guNa, mAhAtmya aura sAttvikatA , zubha sAra sAre dRr3ha vapu meM ativIryazAlI dnytaa| ina guNoM ko dekha kara indra nAma mahAvIra diyA , guNaniSpanna nAma ye hI, prasiddha vizva meM huaa| zrI mahAvIra prabhu kI dIkSA aura tapazcaryA svayameva buddhatattvaH sattvahitAbhyudyatAcalitasattvaH / abhinanditazubhasattvaH sendrlokaantikrdevaiH // 14 // TokA : svayameva tattvasya jJAtA prANInAM hitAya tatparaH prathamasattvavAn tathA indrasahitairlokAntikadevairabhinanditAH (prazaMsitAH) santi zubhasattvaguNA yasya tAdRzaH prabhurasti // 14 // ___ artha : zrI tIrthaMkara bhagavAna svayaMbuddha hote haiM, unakA nizcala sattva-parAkrama anya jIvoM kA hita-kalyANa karane ke lie sarvadA udyata rahA karatA hai| ataH unake zubhasattva--parAkrama kI arthAt zubhabhAvoM kI devendroM va lokAntika devoM ne bhI prazaMsA kI thii|| 14 // hindI padyAnuvAda : * tajA saMsAra ke sukha ko, prabhu ne tIsa kI vaya meM , grahI vairAgyavRtti taba lokAntika deva A praName / jIva mAtra ke hita aya prabho! sthApiye dharmatIrtha ko , dekara vArSikadAna phira, svayaM sAdhanA paramArtha ko| janmajarAmaraNAtaM jagadazaraNamabhisamIkSya niHsAram / sphItamapahAya rAjyaM zamAya dhImAn pravadvAja // 15 // TIkA : janmajarAmaraNaH pIDitaM vizvamazaraNamasAraM dRSTvA, vizAlaM rAjyaM parityajya, samatAyai (karmaNo vinAzAya) buddhimAn , etAdRzo mahAvIro devaH dIkSAM jagrAha / / 15 // artha : nAnA guNoM se yukta prabhu mahAvIra ne isa saMsAra ko janma-jarA aura mRtyu kI pIr3AoM se vyApta tathA azaraNa aura asAra jAnakara, apanI AtmA meM parama zAnti aura mokSa kA zAzvata sukha pAne ke lie rAjyavaibhava ko tyAga kara uttama saMyama-cAritra ko grahaNa kiyA arthAt dIkSA svIkAra kara bhagavAna mahAvIra pravajita hue|| 15 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhakArikA-7 hindI padyAnuvAda : * janma-jarA aura mRtyu kI pIr3A se vyApta vizva ko , azaraNa aura asAra jAna, taja diyA rAjya-vaibhava ko| nija Atma meM parama zAnti aura mokSa zAzvata sukha ko, pAne ke lie prabhu vIra ne svIkArA susaMyama ko| zrI mahAvIraprabhu ko kevalajJAna kI prApti tathA dharmatIrtha kI sthApanA pratipadyAzubhazamanaM, niHzreyasa-sAdhakaM zramaNaliGgam / kRtasAmAyikakarmA, vratAni vidhivat samAropya // 16 // samyaktvajJAnacAritra - saMvaratapaH samAdhibalayuktaH / mohAdIni nihatyA - zubhAni catvAri karmANi // 17 // kevalamadhigamya vibhuH svayameva jJAnadarzanamanantam / lokahitAya kRtArtho'pi dezayAmAsa tIrthamidam // 18 // TIkA : azubhasya (pApasya) zamanakartA mokSasya sAdhakaH sAdhuveSadhArIsan sAmAyika kAryaM kRtavAn yaH sa vIraH paramAtmA vidhipUrvakaM vratagrahaNaM kRtvA / / 16 // samyaktvena, jJAnena, cAritreNa, saMvareNa, tapasA, samAdhinA, balena ca yuktaH mohanIyAdIni catvAri azubhAni ghAtikarmANi sarvathA vinAzaM kRtvA (yaH) / / 17 // svayamevAnantakevalajJAnaM kevaladarzanaJca labdhvA prabhuH mahAvIradevaH kRtArtho'pi lokahitAya idaM tIrthaM (pravacanaM) prakAzayati / / 18 / / artha : azubha karmoM kA upazamana karane vAle arthAt vinAza karane vAle tathA mokSa ke sAdhaka arthAt mokSa kI prApti karAne vAle aise zramaNaliGga ko--sAdhuveSa ko dhAraNa karake, grahaNa kiye hue sarvavirati sAmAyika vAle prabhu mahAvIra ne vratoM ko bhI vidhipUrvaka krke-|| 16 // samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, saMvara, tapa aura samAdhi ke bala se yukta prabala hokara apane aSTakarma paikI mohanIyAdi cAra azubha ghAtI karmoM kA kSaya karane pr-|| 17 // kSAyikabhAve ananta aise kevalajJAna aura kevaladarzana guNa ko prApta karake, sarvajJa banane se kRtakRtya arthAt kRtArtha hote hue bhI kevala lokahita ke lie isa (vartamAna meM jo pravartatA hai vaha) dharmatIrtha kA (mokSamArga kA) upadeza diyA arthAt dharmatIrtha ko prakAzita kiyA // 18 // hindI padyAnuvAda : . kiyA paMcamuSTi loca phira, indra se liyA suveza ko , dharmakAraNa bhavanivAraNa, karma mAraNa ye jaga jyo| sAmAyika sarvavirati ko, uccare vidhipUrvaka mahA , varSa dvAdaza kara tapasyA, parISaha sahe samatA sadA // * samyagdarzana - jJAna-saMyama, saMvara-tapa - samAdhi ke , bala se yukta prabala hokara, adbhuta yojanA karake /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhakArikA-8 nija mohanIyAdika cAra, azubha ghAtI karmoM kA , kSaya karake kSAyikabhAve, jJAnadarzana prApta kiyaa| * kRtakRtya hote hue bhI, kevala lokahita ke lie , kI sthApanA dharmatIrtha kI, caturvidha saMgha ke rUpa meM / nayabhaMga se aura gama se, atigambhIra dharmadezanA , artha se sunA kara saccI, rAha dikhAI mokSa kii| prAgama ko mahattA - - - dvividhamaneka-dvAdazavidhaM, mahAviSaya - mamitagamayuktam / saMsArArNavapAra - gamanAya, duHkhakSayAyAlam // 16 // granthArthavacanapaTubhiH prayatnavadbhirapi vAdibhinipuraNaiH / / anabhibhavanIyamanyai - rbhAskara iva sarvatejobhiH // 20 // TIkA : aGgabAhya tathA'GgapraviSTamitthaM dvividhaM, (aGgabAhyam) anekaprakAraM, (aMgapraviSTam ) dvAdazaprakAraM, mahAnviSayavantaM, anekAlApakayukta, saMsArasamudrasya pAraM katu samarthaM, duHkhadhvaMsane ca sazaktamitthaM tIrthaM prabhuH prAkaTayat / / 16 / / yathA anyasarvatejobhiH sUryo naiva parAbhUyate tathA evaM granthAnAmarthanirUpaNakArye pravINena sa prayatnena nipuNenApi vAdinA yathA na khaNDayeta itthamidaM tIrthaM (prabhuH) prAvartayat / / 20 // artha : tIrthaGkara paramAtmA jinezvara bhagavAna ne jo dharmopadeza diyA vaha anantagamoM se yukta tathA mahAn viSayoM se paripUrNa hai| aMgapraviSTa aura aMgabAhya isake do mUlabheda haiN| aMgabAhya ke aneka bheda haiM tathA aMgapraviSTa ke dvAdaza bheda haiN| prabhu dvArA upadiSTa yaha tIrthazruta bhavasindhu se yAnI saMsAra-sAgara se pAra le jAne meM tathA duHkhoM kA kSaya karane meM samartha hai // 16 // grantha kI racanA aura artha kA nirUpaNa karane meM nipUNavAdI cAhe kitanA hI prayatna kareM to bhI isa tIrthazruta ko jIta nahIM skte| kyA sUrya ko kisI bhI prakAra kA teja-prakAza abhibhUta kara sakatA hai ? arthAt jagat meM jaise maNiratnoM ityAdi samasta padArthoM ke teja prakAza ekatra ho jAyeM to bhI unase sUrya parAbhava nahIM pAtA hai, vaise hI granthoM kA artha kahane meM nipuNa aura nyAyakuzalavAdI tIrthazruta ke parAbhava kA prayatna kareM to bhI unase tIrthazruta kA parAbhava nahIM hotA // 20 // hindI padyAnuvAda : * isake do mUlabheda haiM, aMgapraviSTa aMgabAhya , aMgabAhya ke aneka bheda, dvAdaza aMga praviSTa ke| prabhu dvArA upadiSTa ye, tIrthazruta bhavajala nau samA , tathA duHkhakSaya karane meM, samartha hai vizva meM mhaa| grantharacanA arthanirUpaNa meM cAhe jo nipuNavAdI hote , kitanA hI yatna kare to bhI, isa zruta ko na jIta sake / zAstrArtha karane ko sadAtura, ye pratikSaNa sarvadA , vAdI sabhI thakate yahA~, jinazruta rahe vijayI sadA / /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhakArikA * kyA sUrya ke Age kabhI hai, anya teja prakAzatA, yatna kitanA hI kareM para hai milI kyA saphalatA ? jinarAja kI to dezanA thI, bhAnu bhA sI prakharatA, nakSatra kyA Tikate kabhI, ho jaba ravi kI udayatA // bhagavAna ko namaskArapUrvaka saprayojana granthakaraNa pratijJA kRtvA trikaraNazuddhaM, tasmai paramarSaye namaskAram / pUjyatamAya bhagavate, vIrAya vilInamohAya // 21 // tattvArthAdhigamAkhyaM, bahvarthaM saMgraha laghugrantham / vakSyAmi ziSya hitamimamarhadvacanaikadezasya // 22 // TIkA : paramarSaye paramapUjyAya moharahitAya bhagavate vIrAya trikaraNazuddhipUrvakaM namaskRtya, alpazabdasaMsUcitArtha - bAhulyamidaM tattvArthAdhigama nAmAnaM laghugranthaM ziSyANAM hitAya zrahaM ( umAsvAtivAcakaH ) varNayiSyAmi ( racayiSyAmi) / yazcAyaM prarhadvacanaikadezo'sti / / 21-22 / / artha : mohanIya karma kA sarvathA vinAza karane vAle, sarvotkRSTa, pUjya una paramarSi prabhu mahAvIra ko mana-vacana-kAyA kI zuddhipUrvaka namaskAra karake maiM ( umAsvAtivAcaka) ziSyoM ke hita ke lie zrI arihanta bhagavAna ke vacanoM ke ekadezasaMgraha rUpa tathA vizeSArthaM sahita isa tattvArthAdhigama nAmaka laghugrantha ko saMkSepa meM kahUMgA / / 21-22 / / , , hindI padyAnuvAda: * nirmoha nirmama jina mahAvIra pUjya sAre vizva ke trikaraNazuddhi vandanA kara, prabhu ke hI pAdapadma meM / bahvartha kA sAgara tathApi, laghugrantha kI gAgara bharI sUtra tattvArthAdhigama, abhidhAna racanA hai karI // * ziSya kA hI hita pramukha, isa yojanA kA lakSya hai, jinavacana kA alpAMza lekara, racA yaha bhI satya hai / kyA pAra na pamAya aisA, hai ratnanidhi ratnAkara, aura kahA~ yaha maMjUSA, tadudbhava ratnoM ko gin // sampUrNapane jinavacana kA saMgraha karanA azakya hai mahato'timahAviSayasya, durgama granthabhASyapArasya / kaH zaktaH pratyAsaM, jinavacanamahodadheH kartum // 23 // zirasA giri bibhitse, duccikSipsecca sa kSiti dorbhyAm / pratitIrSecca samudraM, mitsecca punaH kuzAgreNa / / 24 / / vyomnIndu cikramiSenmerugiriM pANinA cikampayiSet / gatyA nilaM jigISeccaramasamudraM pipAsecca // 25 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhakArikA - 10 khadyotaka prabhAbhiH so 'bhibubhUSecca bhAskaraM mahat / jinavacanaM samahAgranthArthaM, jighRkSe / / 26 / / bhASyasya TIkA : mahato'tisthUlasya duradhigamasya ( kAThinyena jJAtu N zakyasya ) granthasyetad ca jinavacanarUpiNo mahAsAgarasya saMgrahaM vidadhAtu kaH samartho bhaviSyati ? / / 23 // yaH kazcana puruSo'tivizAlagranthenArtheNa ca jinavacanAnAM pUrNarItyA saMgrahaM kartumicchati sa mUDho janaH zirasA mastakena parvatAnAM bhaGktu N vAJchati, dvAbhyAM bhujAbhyAM pRthivImutkSeptumicchati, bhujAbhyAM tIrtvA samudrasya pAraM gantumicchati, kuzAgreNa (tRNakhaNDena ) samudrajalAni mAtumicchati, AkAze utpatya candramullaMghitumicchati, meruparvataM hastAbhyAM kampayitumicchati, gatyA ( gamanena ) vAyorapi agre gantumicchati, antimaM (svayambhUramaNanAmakaM ) samudraM pAtumicchati, tathA khadyotaprabhayA bhAnuM parAbhavitumicchati / ayamAzayaH yathopari darzitAni kAryAriNa duSkRtAni ( ati kaThinAni ) santi, tathaiva sampUrNarItyA sarvajJavibhuvacanapramukhAnAM saMkalanaM tAtparyajJAnaM vA pratiduSkaraM na ko'pi vidadhAtuM samarthaH / / 24-25-26 / / artha : jisa grantha kA aura usake artha kA pAra atyanta kaThinAI se hI pA sakate haiM, jisameM atizaya aneka viSaya haiM, aise usa mahAn jinavacanarUpa mahAsamudra kA saMgraha karane meM kauna samartha hai ? arthAt jinavacanarUpa sindhu mahAn hai, pratyanta utkRSTa aura mahAgambhIra viSayoM se yukta durgama hone ke kAraNa apAra bhI hai / kyA koI atyanta kuzala - nipuNa vyakti bhI usa zrutasindhu kA pAra pA sakatA hai ? arthAt koI pAra nahIM pA sakatA hai / / 23 / / jo puruSa isa mahAn gambhIra zrutasamudra kA saMgraha karane kI abhilASA rakhatA hai to kahanA cAhie ki ( 1 ) kyA vaha moha ke kAraNa apane sira se parvata ko vidIrNa karane kI-- bhedane kI icchA rakhatA hai ? ( 2 ) kyA vaha donoM bhujAoM se pRthvI ko uThAkara pheMkanA cAhatA hai ? (3) kyA donoM bAhuoM ke bala se samudra ko tairanA cAhatA hai ? ( 4 ) kyA kevala kuza - DAbha - ghAsa ke agrabhAga ( noka ) se hI samudra ko nApanA cAhatA hai ? (5) kyA AkAza meM sthita candramA ko lAMghanA cAhatA hai ? (6) kyA eka hAtha se meruparvata ko hilAnA cAhatA hai ? (7) kyA gati se pavana - vAyu ko jItanA cAhatA hai ? ( 8 ) kyA antima svayambhUramaNa samudra ko pInA cAhatA hai ? (6) tathA kyA mohavaza khadyota ke teja se sUrya ke teja ko abhibhUta - parAbhava karanA cAhatA hai? mohAdhIna vikRtabuddhi puruSa kI ina asambhava kAryoM kI abhilASA ke samAna hI isa mahAn grantha ( arthAt artharUpa jinavacana) kA saMgraha karane kI icchA vAle ko bhI mohAdhIna samajhanA cAhie / / 24-26 // hindI padyAnuvAda: * vividha viSayoM se bharA hai sujJAna prati durgama jahA~, mUla to kyA bhASya ko bhI samajhanA muzkila mahA / jinavacana jalanidhi aMjali se, rikta ho sakatA kabhI ? tathA sira se kyA giri ko vidIrNa kara sakate haiM kabhI ?
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhakArikA-11 * do bhujAoM ke jora se kyA pheMka sakate haiM dharA ? uttuMga vocipUrNa sindhu, do bAhu se kisane tarA? kyA kahIM mApA kisI ne, kuzAgra se sindhu kabhI ? kUda kara AkAza meM kyA, indu le sakate kabhI ? // * kyA meruparvata ko kabhI, ika hAtha se caMcala kiyA ? kyA vAyugati jItI kisI ne? kyA svayambhU ko piyA ? kyA khadyota ke teja se hI sUrya kA parAbhava kiyA ? haiM yadi ye saba asambhava, granthA zrI jinavacana ke eka pada kI bhI vizeSatA ekamapi tu jinavacanAd yasmAnirvAhakaM padaM bhavati / zrayante cA'nantAH, sAmAyikamAtrapada-siddhAH // 27 // tasmAt tat prAmANyAta , samAsato vyAsatazca jinavacanam / zreya iti nivicAraM, grAhya dhArya ca vAcyaM ca // 28 / / TIkA : yasmAt jinavacanAnAmekapadamapi uttarottarajJAnaprAptidvArA saMsArasya pAraprAptikarmaNi samarthamapi yataH sAmAyikapadamAtrasevanenApi [arthAt sAmAyikakriyayA api] anantAH jIvA: siddhAH sajAtAH, itthaM zAstre zrutamasti / / 27 // tasmAt kAraNAt teSAM jinavacanAnAM saMkSepeNa vistRtena ca grahaNaM (jJAnam) kalyANakArakamasti, itthaM vijJAya tAni jinavacanAni niHsandehameva grAhyANi (paThitavyAni) anyAnapi paThitu protsAhayet / / 28 / / artha : jinavacana kA eka pada bhI bhavya jIvoM ko uttarottara samyagjJAnaprApti dvArA saMsArasAgara se pAra karane meM samartha hotA hai| kevala sAmAyika pada ke jJAna, uccAraNa mAtra se hI ananta kAla meM, ananta bhavya jIva mokSa ko prApta ho gaye haiM, aisA Agama meM sunane meM AtA hai // 27 // uparyukta pramANa se Agama para pUrNa vizvAsa rakha karake saMkSepa se yA vistAra se grahaNa kiyA huA jinavacana hI kalyANakArI hai, aisI zraddhApUrvaka hI jinavacana grahaNa karanA, dhAraNa karanA (cintanAdi karanA) aura upadezAdi dvArA nirUpaNa karanA cAhie // 28 // hindI padyAnuvAda : * jinavacanasudhAbindu ko jo bhAva se cakhatA yahA~ , naSTa kara viSa nija bhavAjita, bhavasindhu ko taratA yahA~ / zAstra se sunate haiM ki sIjhe anantA bhavya jIva , padamAtra sAmAyika.. sUnI, pAyA paramArtha atIva / / yaha satya tathya pramANa mAno tathA niHsaMzaya sUno , kalyANahetU jinavacana ko, grAhya dhArya vistRta karo saMkSepa yA vistAra se jisa bhA~ti ruci hRdi gamya ho , pIyUSa sama jinavacana mIThe, pAna-sukha saMkalpa ho / dharmopadezakoM ko ekAnta lAbha na bhavati dharmaH zrotuH sarvasyaikAntato hitazravaraNAt / bru vato'nugrahabuddhayA, vaktustvekAntato bhavati // 26 //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhakArikA - 12 tasmAcchreyaH sadopadeSTavyam / hi, hitopadeSTA'nugRhNAti / / 30 / / zramamavicintyAtmagataM, zrAtmAnaM ca paraM ca TIkA : hitavacanAnAM zravaNaiH sarveSAmeva zrotRRNAM ekAntataH dharmo bhavatyeveti na nizcayaH kintu anugraha (kRpA) buddhacA upadezakartRNAM tu nizcitameva dharmo bhavati / / 26 / / tasmAt kAraNAt svaparizramasya vicAraM naiva kRtvA sarvadA kalyANakArakopadeza: karttavyaH, yato hitopadeSTA (mokSamArgopadeSTA ) lokebhyo'nugrahaM karoti / / 30 / / artha : isa hitarUpa zruta ke zravaNa se sabhI sunane vAloM ko ekAntataH dharma kI prApti ho hI jAtI ho, aisA niyama nahIM kintu anugrahabuddhi se jo usakA kathana karatA hai, usako to niyama se dharma kA lAbha hotA hI hai // 26 // ataH apane zrama kA vicAra kiye binA mokSamArgarUpa zruta kA upadeza karanA, yaha kalyANakAraka hai / hitakArI upadeza dene vAlA vaktA sva aura para kA anugraha karane vAlA hotA hai / / 30 / / , hindI padyAnuvAda: * hitarUpa zrutazravaNa se, sabhI dharma pAte sarvadA ekAnta aisA niyama nahIM hai, bhAva kI hai vividhatA / bole anugrahabuddhi se to, satya hai nizcaya yahI, ekAnta se saba dharma hote, zAstra bhI kahate yahI // * isa hetu janakalyANakArI denA dharmopadeza hI yaha zrama nahIM saMjIvanI hai, bhavabhavoM ke bhramaNa kI / upadeza karate jo hitoM kA, svaparahita ko sAdhate bhavasindhu nau sama ve guru haiM, svayaM tarate-tArate // mokSamArgopadeza hI hitopadeza hai 1 1 narte ca mokSamArgA-dvitopadezo'sti jagati kRtsne'smin / tasmAt paramimameveti, mokSamArga pravakSyAmi // 31 // TIkA : asmin saMsAre mokSamArgaM vinA'nyaH kazcit hitopadezo nAsti, asmAddhetoH sarvazreSTho'yaM mokSamArgaH, tameva mokSamArgamahaM ( umAsvAtivAcakaH) pravakSyAmi - kathayiSyAmIti bhAvaH / / 31 / / artha : isa saMsAra meM mokSamArga ke sivAya anya kisI bhI prakAra kA upadeza hitakArIkalyANakArI nahIM bana sakatA hai / ataeva maiM ( granthakartA - umAsvAti ) yahA~ kevala mokSamArga kA hI varNana - vyAkhyAna karUMgA / / 31 / / mArga kevala zreya hai, hindI padyAnuvAda: * akhila jaga meM mokSa kA hI, chor3akara isako sabhI patha, duHkha ke Adheya haiM / utkRSTa jAnakara isakA varNana karUMgA maiM yahA~ yaha sunakara zraddhA se bhavi ! zivapantha meM calate jahA~ / / " // iti sambandhakArikA //
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ ph 70002 Berc jinameM OM hrI~ arha namaH 2 zubha AzIrvAda / / zAsana samrATa pa.pU. A. zrI nemi lAvaNya-dakSa suzIla sUrIzvarebhyo namaH // jinAgama rAjasthAna dIpaka parama pUjya AcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI mahArAja sAhaba 18 preraka parama pUjya paMnyAsapravara zrI jinottama vijaya jI gaNivarya mahArAja sAhaba habiMba sAdhvI zrAvaka STTF gst zrAvikA Gary ka
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ saprema nivedana mAnyavara zrI sAhitya samAja kA pratibimba kahA jAtA hai / jisameM bhautika sAhitya kA mahatva sarvatodhika hai / maulika sAhitya ke paThana se Apake parivAra meM acche saMskAroM kA siMcana hogA / jisase jIvana meM prema aura zAMti ke phUla khileMge * AdhyAtmika vikAsa ke lie tatva ciMtana kA sAhitya / * svastha jIvana ke lie maulika ciMtana kA sAhitya | * jIvana ke zAzvata mUlyoM ko ujAgara karane vAlA kathA sAhitya | * bhItarI samasyA ko sulajhAne vAlA preraka sAhitya | yaha saba prApta karane ke lie Apa zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti (raji.) dvArA prakAzita dhArmika sAhitya par3hiye / OM suzIla sandeza phra * suMdara sarala sarasa surucipoSaka - susaMskAravardhaka * zubha aura zuddha vicAroM se samRddha * sAhitya kI niyamita prApti hetu Apa AjIvana sadasya avazya baneM / samyak sAhitya ke pracAra aura prasAra meM sahabhAgI banane hetu hamArA saprema bhAvapUrNa nimaMtraNa hai / AjIvana sadasyatA zulka- 2011 samaye -
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ JODHPa AcArya zrI suzIla sUri jI jaina jJAna mandira, sirohI zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti, jodhapura dvArA prakAzita bhUta-bhAvI tamAma upalabdha prakAzanoM kI eka eka prati niHzulka bhejI jaayegii| bhAvI tamAma prakAzanoM meM AjIvana sadasya ke rUpa meM nAma chapegA va eka eka prati niHzulka preSita kI jAyegI / zrI suzIla-sAhitya prakAzana samiti, jodhapura ke nAma kA caika DrAphTa/rokar3a se nimna pate para 2711 rUpaye bhejeN| DOOROPORORDRORORORORORRRRROHOROR ...................... HTTTTTTTTTI zrI suzIla-sAhitya prakAzana samiti C/o zrI guNadayAlacaMda jI bhaMDArI rAikAbAga, purAnI pulisa lAina ke pAsa mu. jodhapura (rAja.) dAnavIra mahAnubhAva AjIvana sadasya banakara samyaga-jJAna ke pracAra-prasAra meM sahayogI baneM / -vinIta - TrasTa maNDala zrI suzIla-sAhitya prakAzana samiti zrI guNadayAlacaMda jI bhaNDArI, jodhapura DaoN. javAharacandra jI paTanI,kAlandrI zrI mAMgIlAla jI sI. jaina, takhatagar3ha (nellora) zrI nainamala vinayacaMdrajI surANA, sirohI zrI gaNapatarAja jI caupar3A, pacapadarA (bambaI) zrI mAMgIlAla jI tAter3a, mer3atA siTI zrI hukmIcanda jI kaTAriyA, rUNa (baiMgalora)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ OCOCO XONOMooooooocomotox avazya par3heM / WHETHER OM hrI zrI namo nANassa par3hakara jJAna prApta kreN| KEE sarvajanahitAya sarvajanasukhAya kI satpreraNA se prakAzita mAnava jIvana meM AdhyAtmika cetanA kA sajaga praharI jIvana meM susaMskAroM kI saurabha pravAhita karane vAlA hindI mAsika patra suzIla-sandeza preraka: ar RTRNET (sthApita san 1987) aaNRVER ENTENTINE sampAdaka: nainamala vinayacandra surANA parama pUjya AcArya bhagavanta zrImad vijaya sirohI (rAja.) rajI mahArAja sAhaba ke ziSyaratna prakAzaka: pUjya paMnyAsapravara zrI jinottama vijayajI gaNivarya mahArAja suzIla phAuNDezana (raji.) suzIla-sandeza meM Apa kyA par3heMge ? majIvana meM gunagunAhaTa karAne vAle gIta-saMgIta-kavitA :kAvyakuJja ma jaina saMskRti kI gaurava gAthA gAne vAlI madhara zikSAprada kahAniyA~ : par3ho aura pAo ma jaina tattvajJAna kI vizada jAnakArI hetu svAdhyAya praznottarI : samAdhAna ke AyAma prasuvacanoM kA apUrva saMgraha : anamola motI ma jJAna ke sAtha meM vividha-cuTakuloM kA saMgraha : Ao Ananda kareM ma prakAzita pustaka-granthoM kI samIkSAtmaka TippaNI -: sAhitya samIkSA ma vividha zAsana-prabhAvanA ke anumodanIya samAcAra :dhanya jinazAsana ma pAThakoM ke vividha vicAra pratikriyA-mata-sammata ina sthAI sthambhoM ke atirikta vividha lekha, aitihAsika kathAeM, jIvana nirmANa ke upayogI lekha, tIrtha mahimA. svAsthya ciMtana para lekha Adi kA prakAzana hotA hai| suzIla-sandeza ke 6 varSa meM 15 bhavya vizeSAMka prakAzita hue hai| ARKARMARAARAARAARAARAMARRERNARMAR.NORAR PRA sadasyatA zulka: kAryAlaya va samparka-sUtra eka varSa : 111/- rUpaye suzIla sandeza prakAzana mandira pA~ca varSa :411/- rupaye surANA kuTIra, rUpAkhAna mArga AjIvana :711/- rupaye purAne basa sTeNDa ke pAsa, AjIvana sthAI sthambha- 1511/- rupaye sirohI-307001 (rAja.) AyyyyyyBETEENERAmAsAgara rAna Ram mORMATION -vinIta kAryAlaya .suzIla phAuNDezana saMghavI zrI jauharIlAla . saMghavI zrI jauharIlAla jI surendra kumAra paTavA, jaitAraNa surendra kumAra paTavA zA. bAbu bhAI pUnamacaMda jI, jAvAla (UjhA) mu.po. jaitAraNa zA.sukharAja kapuracaMda jI, agavarI (bambaI) ji. pAlI (rAja.) zA. hanavantacanda jI mehatA, pAlI zA. kizoracaMda mIThAlAla jI (jAlora vAlA) pAlI GOK Tran RAN
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 // namo namaH zrIjanAgamAya / / mommmmmmmmmmmmm zrItattvArthAdhigamasUtrasya jainAgamapramAragarUpaprAdhArasthAnAni 55 OM prathamo'dhyAyaH // mUlasUtram samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH // 1-1 // * tasyAdhArasthAnam(1) nAdaMsaNissa nANaM, nANeNa vinA na hunti caraNaguNA / aguNissa natthi mokkho, natthi amokkhassa nivvANaM // __ [zrIuttarAdhyayana sUtra, adhyayana-28, gAthA-30] (2) tivihe samme paNNatte / taM jahA-nANa samme, daMsaNa samme, carittasamme / [sthAnAGga-sthAna-3, uddeza-4, sUtra-164/2] mUlasUtram tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 1-2 // * tasyAdhArasthAnam tahiyANaM tu bhAvANaM, sabbhAve uvaesaNaM / bhAveNaM saddahantassa, sammattaM taM viyAhiyaM / [uttarAdhyayana sUtra, adhyayana-28, gAthA-15] mUlasUtram tanisargAdadhigamAd vA // 1-3 //
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tasyAdhArasthAnam sammahaMsa duvihe paNNatte / sammasa ceva / mUlasUtram * tasyAdhArasthAnam nava sabbhAvapayatthA paNNatte / jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstasvam / / 1-4 / / saMvaro nijjarA baMdho mokkho / mUlasUtram * tasyAdhArasthAnam taM jahA - Nisagga- sammadaMsaNe ceva abhigama [ sthAnAGga-sthAna-2, uddeza - 1, sUtra - 70 / 2] mUlasUtram nAma-sthApanA dravya bhAvatastannyAsaH / / 1-5 // taM jahA - jIvA prajIvA puNNaM pAvo prasavo [sthAnAGga-sthAna- 6, uddeza - 3, sUtra - 665 ] (1) jasthaya jaM jANejjA, nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jatthavi zra na jANejjA, caukkagaM nikkhive tattha // (2) zrAvassayaM cauvvihaM paNNatte / davvAvastyaM, bhAvAvassayaM / * tasyAdhArasthAnam - pramANa - nayairadhigamaH // 1-6 // davvAraNA savvabhAvA, savvapamANeha jassa uvaladdhA / savvAhi nayavihIhi, vitthArarui tti nAyavvo / * 2 [ anuyogadvAra, sUtra - 7 / 1] taM jahA - nAmAvassayaM, ThavaNAvassayaM, [ anuyogadvAra, sUtra- 8 ] [ uttarAdhyayana sUtra, adhyayana - 28, gAthA - 24] )
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlasUtram nirdeza-svAmitva-sAdhanAdhikaraNa-sthitividhAnataH // 1-7 // * tasyAdhArasthAnamniddese purise kAraNa kahiM kesu kAlaM kaivihaM / / [anuyogadvAra, sUtra-151] mUlasUtram sat-saMkhyA-kSetra-sparzana-kAlA'ntara-bhAvA'lpa-bahutvaizca // 18 // * tasyAdhArasthAnam se ki taM aNugame ? navavihe pnnnntte| taM jahA-[1] saMtapayaparUvaNayA [2] davvapamANaM ca [3] khitta [4] phusaraNA ya [5] kAlo ya [6] aMtaraM [7] bhAga [8] bhAva [6] appabahuM ceva / [anuyogadvAra, sUtra-80] mUlasUtram ___mati-zrutA-'vadhi-manaHparyAya-kevalAni jJAnam // 16 // * tasyAdhArasthAnam(1) paMcavihe gANe pnnnntte| taM jahA-pAbhiNibohiyaNANe, tuyanAraNe, prohiNANe, maraNapajjavaraNANe, kevlnaanne|| sthAnAGga-sthAna-5, uddeza-3, sUtra-463] (2) nANaM paMcavihaM paNe. te| taM jahA-prAbhiriNabohiyanANaM, suyanANaM, mohinANaM, maraNapajjavanAraNaM, kevalanANaM / [ * bhagavatIzataka 8, uddeza-2, sUtra-318 / * naMdisUtra-1 / * anuyogadvAra, sUtra-1 / ] mUlasUtram tatpramANe // 1-10 // * tasyAdhArasthAnam(1) duvihe nANe pnnnntte| taM jahA-paccakakhe ceva, parokkhe ceva / [sthAnAGga-sthAna 2, uddeza-1, sUtra-71]
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) taM samAso duvihaM pnnnnttN| taM jahA-paccakkhaM ca parokkhaM ca / - [naMdisUtra-2] mUlasUtram Adye parokSam // 1-11 // * tasyAdhArasthAnam(1) parokkhe NANe duvihe pnnnntte| taM jahA-pAbhiNibohiya NANe ceva, suyanANe ceva / [sthAnAGga-sthAna-2, uddeza-1, sUtra-71] (2) parokkhanANaM duvihaM pnnttN| taM jahA-prAbhiNibohiya nANaM parokkhaM ca, suyanANaM parokkhaM ca / [naMdisUtra-22] mUlasUtram pratyakSamanyad // 1-12 // * tasyAdhArasthAnam(1) paccakhe nANe duvihe pannatte / taM jahA-kevalaNANe ceva, No kevalaNANe ceva / No kevalaNANe duvihe pnnnntte| taM jahA-prohiNANe ceva, maNapajjavaNANe ceva / __ [sthAnAGga-sthAna-2, uddeza-1, sUtra-71/2-12] (2) noiMdiya paccakkhaM tivihaM pnnnnttN| taM jahA-mohinANapaccakkhaM, maNapajjavanANapaccakkhaM, kevalanANapaccakkhaM // [naMdisUtra-5] mUlasUtram matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanantaram // 1-13 // * tasyAdhArasthAnam IhA apoha vImaMsA, maggaNA ya gaveSaNA / sannA saI maI pannA, savvaM AbhiNibohiyaM // [naMdisUtra-37, gAthA-80]
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlasUtram- - tadindriyA'nindriyanimittam // 1-14 // * tasyAdhArasthAnam(1) se kiM taM paccakkhaM ? paccakkhaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-indiyapaccakkhaM. noindriyapaccakkhaM ca / [nadisUtra-3] (2) se kiM taM paccakkhe-paccakkhe duvihe paNNatte / taM jahA-iMdiya paccakkhe anoiMdiya paccakkhe a| [anuyogadvAra, sUtra-144] mUlasUtram avagrahahAvAyadhAraNAH // 1-15 // * tasyAdhArasthAnam(1) se ki taM sunissinaM? caunvihaM paNNattaM / taM jahA-(1) uggahe (2) IhA (3) avApro (4) dhAraNA / - [naMdisUtra-27] (2) AbhiNibohe cauvihe paNNatte / taM jahA-(1) uggaho (2) IhA (3) avAno (4) dhAraNA / [bhaga0 zataka-8, uddeza-2, sUtra-317] mUlasUtram bahu-bahuvidha-kSipra-nizritA'saMdigdhadhra vANAM setarANAm // 1-16 // * tasyAdhArasthAnam(1) chavvihA uggahamatI pnnnnttaa| taM jahA-(1) khippamogiNhai (2) bahumogiNhai (3) bahuvidhamogiNhai (4) dhuvamogiNhai (5) aNissiyamo giNhai (6) asaMdiddhamogiNhai / (2) chavvihA IhAmati pnnnnttaa| taM jahA-khippamohati bahumohatijAva asaMdiddhamohati /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) chavvihA dhAraNA pnnnnttaa| taM jahA-bahuM dhAreI, bahuvihaM dhAreI, porANaM dhAreI, duddharaM dhAreI, aNissiyaM dhAreI, asaMdiddhamaM dhAreI iti // [sthAnAGga-sthAna 6, uddeza-3, sUtra-560] mUlasUtram / 1-17 // * tasyAdhArasthAnam(1) se ki taM uggahe ? uggahe duvihe pannatte / taM jahA-aththuggahe ya vaMjaNuggahe y| [naMdisUtra-26] (2) se ki taM praththuggahe ? aththuggahe chavihe paNNatte / taM jahA-soindiya atyuggahe, cakikhadiya atyuggahe, ghANidiya atyuggahe, jibhidiya pratthuggahe, phAsidiya pratthuggahe, noindiya atthuggahe / [naMdisUtra-30] mUlasUtram vyaJjanasyAvagrahaH // 1-18 // * tasyAdhArasthAnam(1) suyanissie duvihe paNNatte / taM jahA-atthoggahe ceva vaMjaNovaggahe ceva / sthAnAGga-sthAna-2, uddeza-1, sUtra-71/16] (2) uggahe duvihe pnnnntte| taM jahA-atthoggahe ya vaMjaNoggahe ya / [bhagavatI zataka-8, uddeza-2, sUtra-317] mUlasUtram na cakSuranindriyAbhyAm // 1-16 // * tasyAdhArasthAnam se ki taM vaMjaNuggahe ? vaMjaNuggahe cauvihe paNNatte / taM jahA-soindiyavaMjaNuggahe, ghANidiya vaMjaNuggahe, jibhidiyavaMjaNuggahe, phAsidiyavaMjaNuggahe / [naMdisUtra-26]
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlasUtram * tasyAdhArasthAnam zrutaM matipUrvaM dvacanekadvAdazabhedam / / 120 // (1) maI pubvaM jeraNa sudhraM na maI supuvvizrA / [ naM disUtra - 24 ] (2) suyanANe duvihe paNNatte / taM jahA - aMgapaviTTha e ceva, zraMgabAhire ceva / [sthAnAGga-sthAna-2, uddeza - 1, sUtra - 71 / 21] (3) se ki taM aMgapaviTTha ? duvAlasavihaM paNNattaM / taM jahA - [1] zrAyAro [2] suyagaDe - [3] ThANaM [4] samavAzro [5] viyAhapaNNattI [6] nAyAdhammakahAzro [7] uvAsagadasA [8] aMtagaDadasAzro [C] praNuttarovavAizra dasAno vivAga [12] diTTivA / [10] paNhAvAgaraNAI [11] [naM disUtra- 44] mUlasUtram dvividho'vadhiH // 1-21 // * tasyAdhArasthAnam taM ( 1 ) se kiM taM zrahinANaM paccakukhaM / zrahinANa- paccakakhaM duvihaM / jahA - bhavapaccaiiyaM ca khAgrovasamizraM ca / mUlasUtram (2) zrahinA duvihe paNNatte / ceva / bhavapratyayo nAraka - devAnAm / / 1-22 / / * tasyAdhArasthAnam - [ naMdisUtra - 6 ] taM jahA - bhavapaccaie ceva khaprovasamie [sthAnAGga-sthAna-2, uddeza - 1, sUtra - 71 / 13 ] (1) dohaM bhava pacacaie paNNatte / taM jahA - devANaM ceva neraiyANaM ceva || [sthAnAGga-sthAna-2, uddeza - 1, sUtra- 71 / 14] (2) se kiM taM bhavapaccaiyaM ? duNhaM taM jahA- devANa ya neraiyANa ya // ( 7 ) [ naMdisUtra 7]
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlasUtram yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // 1-23 // * tasyAdhArasthAnam(1) se kiM taM khAnovasamizra ? khAnovasaminaM duNhaM taM jahA-maNusAya paMcidiya tirikkha joNiyANa ya / ko heU, khAnovasamiyaM ? khAmovasamiyaM tayAvaraNijjANaM kammANaM udiNNANaM khaeNaM aNudiNNANaM uvasameNaM prohiNANaM samuppajjai / [naMdisUtra-8] (2) doNhaM khagrovasamie paNNatte / taM jahA-maNussANaM ceva paMcidiya tirikta joNiyANaM ceva / __[sthAnAGga-sthAna-2, uddeza-1, sUtra-71/15] (3) chavihe prohinANe pnnnntte| taM jahA-aNugAmie, aNaNugAmie, vaDDhamANie, hIyamANae, paDivAI, apddivaaii| [sthAnAGga-sthAna-6, uddeza-3, sUtra-526 ] (4) guNapaDivannassa aNagArassa prohinANaM samuppajjaI taM samAso chavihaM paNNattaM / taM jahA-1prANugAmiyaM, 2 araNANugAmiyaM, 3 vaDhDhamAriNayaM, 4 hIyamAraNayaM, 5 paDivAiyaM, 6 appaDivAiyaM / [naMdisUtra-6] mUlasUtram Rju-vipulamatI manaHparyAyaH // 1-24 // * tasyAdhArasthAnam(1) maNapajjavaNANe duvihe pnnnntte| taM jahA-ujjumati ceva, viulamati ceva / [sthAnAGga-sthAna-2, uddeza-1, sUtra-71/16] (2) taM ca duvihaM upvjji| taM jahA-ujjumaIya, viulamaI ya // [naMdisUtra-18] mUlasUtram vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 1-25 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tasyAdhArasthAnam(1) ujjumaINaM aNaMte aNaMtapaesie khaMdhe jANai pAsai te ceva viulamaI, abbhahiyatarAe viulatarAe vizuddhatarAe vitimiratarAe jAraNai pAsai / [naMdisUtra-18] (2) taM sapAsapo caunvihaM paNNattaM / taM jahA-davvaro, khittamo, kAlo, bhaavo| tattha davvaproNaM ujjamaINaM aNaMte praraNaMtapaesie khaMdhe jANai paasi| te ceva viulamaI abbhahiyatarAe viulatarAe visuddhatarAe vitimiratarAe jANai pAsai / khettoraNaM ujjumaI jahanneraNa aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM ahe jAva ImoserayaNappabhAe puDhavIe uvarimaheTThille khuDDaga payareuDDhaMjAva joisassa uvarimataletiriyaM jAva aMto maNussakhite aDDhAijjesu dIvasamuddesu paNNarassakammabhUmIsu tIsAe akammabhUmIsu chappaNNae aMtaradovaraNesu saNNINaM paMcidiyANaM pajjattayANaM maNogae bhAve jANai pAsai / taM ceva viulamai aDDhAijjehiM aMgulehi abhahiyataraM viulataraM visuddhataraM vitimiratarAgaM khettaM jANai pAsai / kAloNaM ujjumai jahaNNeNaM paligrovamassa asaMkhijjai bhAgaM ukkoseNaMvi palinovamassa asaMkhijjai bhAgaM atIyamaraNAgaya vA kAlaM jANai pAsai / taM ceva viulamai abbhahiyatarAgaM visuddhatarAgaM vitimiratarAgaM jANai pAsai, bhAvagroNaM ujjumai aNate bhAve jANai pAsai savvabhAvAraNaM araNaMtabhAgaM jANai pAsai taM ceva viulamaiNaM abhahiyatarAgaM viularAgaM visuddhatarAgaM jANai pAsamaNapajjavaeNANa puraNa jaNa maNa paricitipatthapAgaDaNaM mANusakhittanibaddhaM gaNA paccaiyaM carittavano setamaraNapajjavaraNAraNaM / [naMdisUtra-18] mUlasUtram vizuddhi-kSetra-svAmi-viSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH // 1-26 // * tasyAdhArasthAnam--- bheda visaya saMThANe, abhitara vAhireya desohii| uhissaya khayavuDDhI, paDivAI ceva apaDivAI // [prajJApanA sUtra paba-33, gAthA-1]
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ iDDhIpatta apamattasaMjaya sammadiTThi pajjataga saMkhejjavAsAu akammabhUmizra ganbhavakkaMtima maNussAraNaM maNapajjavanANaM smuppjjii| . [manaHparyavajJAnAdhikAre dravyAdicaturbhede etad viSayasya zrInandisUtre varNanamasti / ] mUlasUtram mati-zrutayonibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 1-27 // * tasyAdhArasthAnam(1) tattha davvaroNaM AbhiriNabohiyaraNAraNI pAeseNaM savvAiM davvAiM jANai na pAsai, khettaproNaM prAbhiriNabohiyaNANI pAeseNaM savvaM khettaM jANai na pAsai, kAloNaM AbhiNibohiyaNANI pAeseraNaM savvakAlaM jANai na pAsai, bhAvanoNaM AbhiriNabohiyaNANI AeseNaM savve bhAve jAraNai na paasi| [naMdisUtra-37] (2) se samAsayo cauvihe paNNatte / taM jahA-davvaro, khittamo, kAlo, bhaavo| tattha davvoNaM supraNANI uvautte savvadavvAiM jANai pAsai, khittaproNaM supraNANI uvautte savvaM khettaM jANai pAsai, kAloNaM supraNANI uvautte savvaM kAlaM jANai pAsai, bhAvanoNaM supraNANI uvautte savve bhAve jAraNai pAsai // [naMdisUtra-58] mUlasUtram rUpiSvavadheH // 1-28 // * tasyAdhArasthAnam (1) prohinANIjahannaNaM aNatAiM rUvidavvAiM jAraNai pAsai, ukkoseNaM savvAiM rUvidavvAiM jAraNai pAsai / [naMdisUtra-16] (2) prohidasaNaM prohidaMsaNissa savvarUvidavvesu na puNa savvapajjavesu // [anuyogadvAra, sUtra-144] (3) taM samAsapo caunvihaM pnnnnttN| taM jahA-davyo, khettapro, kAlo, ( 10 )
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaavo| tattha davvagro prohInANI jahannaNaM aNaMtAI rUvidavvAiM jANai pAsai, ukkoseNaM savvAiM ruvidavvAiM jANai pAsai / khettaproNaM mohinANI jahaNNaNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM jANai pAsai, ukkoseNaM asaMkhijjAiM alogalogapamANamittAI khaMDAiM jANai paasi| kAloNaM prohinANI jahaNNaNaM prAvaliAe asaMkhijjAi bhAgaM jAraNai pAsai, ukkoseraNaM asaMkhijjAo usappiNIgro prosappiNIo aIyaM aNAgayaM ca kAlaM jAragai paasi| bhAvoraNaM ohinANI jahannaNaM agate bhAve jANai pAsai, ukkoseNaM vi aNaMtabhAve jANai pAsai, savvabhAvAraNaM araNaMtabhagaM jANai pAsai / mUlasUtram tadanantabhAge manaHparyAyasya // 1-26 // * tasyAdhArasthAnam savvatthovA mnnpjjvnnaannpjjvaa| prohiNANapajjavA anantaguNA, suyaNANapajjavA anantaguNA, AbhiNibohiyanANapajjavA, anaMtaguNA, kevalanANapajjavA anaMtaguNA // [bhagavatIzataka-8, uddeza-2, sUtra-322] mUlasUtram sarvadravya-paryAyeSu kevalasya // 1-30 // * tasyAdhArasthAnam(1) kevaladasaNaM kevaladaMsaNissa savvadavvesu a, savvapajjavesu ya // [anuyogadvAra darzanaguNapramANa sUtra-144] (2) taM samAsapo caunvihaM paNNattaM / taM jahA-davvaro, khitto, kAlo, bhaavno| tattha davvaNaM kevalanANI savva davAI jAraNai pAsai / khittaproNaM kevalanANI savvaM khittaM jANai pAsai / kAloNaM kevalanANI savvaM kAlaM jANai paasi| bhAvaproNaM kevalanANI savve bhAve jANai paasi| aha savvadavvapariNAmabhAvaviNNattikAraNamaNaMtaM / sAsayamappaDivAI egavihaM kevalaM nANaM // [naMdisUtra-22]
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlasUtram ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturmyaH // 1-31 // * tasyAdhArasthAnam(1) prAbhiNibohiyanANasAkAro va uttANaM bhaMte ! cattAri NANAI bhyrnnaae| [vyAkhyAprajJapti zataka-8, uddeza-2, sUtra-320] (2) je NANI te atthegatiyA duNANI atthematiyA tiNANI atthegatiyA cauNANI atthegatiyA egnnaannii| je duNANI te niyamA prAbhiriNabohiyaraNAraNI suyaNAraNI ya, je tiNANI te AbhiNibohiyaraNAraNI sutaNANI aohiNANI ya, ahavA AbhiNibohiyaraNAraNI suyaraNAraNI maNapajjavaNANI ya, je cauNANI te niyamA AbhiNibohiyaNANI sutaNANI aohiNANI maNapajjavaNANI ya / je egaNANI te niyamA kevlnnaannii| [jIvAbhigama pratipatti-1, sUtra-41] mUlasUtram mati-zrutAvadhayo viparyayazca // 1-32 // * tasyAdhArasthAnam(1) praNANapariNAmeNaM bhaMte ! katividhe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNatte / taM jahA-maipraNANa pariNAme, suyapraNANa pariNAme vibhaMgaNANapariNAme / [prajJApanA pada-13/7] (2) annANe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNatte / taM jahA-maiannANe suyaannANe vibhNgnnaanne| [vyAkhyAprajJapti zataka-8, uddeza-2, sUtra-217] (3) annANa kirittA tividhA pnnte| taM jahA-mati annANa kiriyA, sutta annANa kiriyA, vibhaMganANa kiriyA / [sthAnAGga-sthAna-3, uddeza-3, sUtra-187] (4) avisesiyA maI mainANaM ca....avisesiyaM suyaM suyanANaM ca, suyaannANaM [naMdisUtra-25] c....| ( 12 )
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlasUtram sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdharunmattavat // 1-33 // * tasyAdhArasthAnam se kiM taM micchAsuyaM / jaM imaM aNNAriNaehi, micchAdiTTiehi, sacchaMdabuddhimai vigappi, ityaadi| [naMdisUtra-42] mUlasUtram negama-saMgraha-vyavahAra sUtra-zabdAH nayAH // 1-34 // Adyazabdau dvi-tribhedau // 1-35 // * tasyAdhArasthAnam sattamUlaNayA pnnnnttaa| taM jahA-Negame, saMgahe, vavahAre, ujjusUe, sadde, samabhirUDhe, evNbhuue| [anuyogadvAra, sUtra-136 / sthAnAGga-sthAna-7, uddeza-3, sUtra-552] // iti zrItattvArthAdhigamasUtrasya prathamA'dhyAye saMgRhIte jainAgama pramAraNarUpa-AdhArasthAnAni samAptam //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 055 im >> * ; camerammarrismrrrmurra * sUtrAnukramaNikA * marwarrassmanner sUtrAMka sUtra samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH / tattvArtha-zraddhAnaM samyagdarzanam / tannisargAdadhigamAd vaa| jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam / . nAma-sthApanA-dravya-bhAvatastannyAsaH / pramANa-nayaradhigamaH / nirdeza-svAmitva-sAdhanAdhikaraNa-sthiti-vidhAnataH / sat-saMkhyA-kSetra-sparzana-kAlAntara-bhAvAlpabahutvaizca / mati-zrutAvadhi-manaHparyaya-kevalAni jJAnam / tat prmaanne| Adye parokSam / pratyakSamanyat / / matiH smRtiH saMjJA-cintA'bhinibodha ityanarthAntaram / tadindriyAnindriyanimittam / avagrahahApAyadhAraNAH / bahubahuvidhakSiprAnizritAnuktadhra vANAM setarANAm / arthasya / vyaMjanasyAvagrahaH / na cakSuranindriyAbhyAm / zrutaM matipUrvaM dvayanekadvAdazabhedam / dvividho'vadhiH / bhavapratyayo nAraka-devAnAm / ___ yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm / ( 14 ) 222 21.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAMka 24. 25. 26. 27. 28. 26. 30. 31. 32. 33. 34. 35. krama tadanantabhAge manaH paryAyasya / sarvadravya - paryAyeSu kevalasya / ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH / mati zrutAvayaviparyayazca / sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattavat / naigama-saMgraha-vyavahAraju sUtrazabdA nayAH / Adyazabdau dvitribhedau / / / iti zrItattvArthAdhigamasUtrasya prathamAdhyAye sUtrAnukramaNikA samAptA // pariziSTa-3 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. sUtra Rju - vipulamatI manaHparyAyaH / vizuddha pratipAtAbhyAM tadvizeSaH / 8. vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryAyayoH / mati zrutayonibandhaH sarvadravyeSvasarva paryAyeSu / rUpiSvavadhaH / * prakArAdisUtrAnukramaNikA * sUtra arthasya / vagrahApAyadhAraNA / Adyazabdau dvi-tribhedau / Adye parokSam / Rju - vipulamatI manaH paryAyaH / ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH / jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam / tat pramANe / ( 15 ) sUtrAMka 17 15 35 11 24 31 4 pRSTha saM. 10 55 56 57 60 61 62 62 285 64 66 66 71 73 pRSTha saM. 41 36 73 32 55 64 10 30
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ mm 12. 2 sUtrAMka pRSTha saM. tattvArthazraddhAnaM sa tannisargAdadhigamAd vA / tadanantabhAge manaHparyAyasya / 2662 tadindriyAnindriyanimittam / 14 .35 dvividho'vadhiH / 21 46 na cakSuranindriyAbhyAm / 16 44 nAma-sthApanA-dravya-bhAvatastannyAsaH / nirdeza-svAmitva-sAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH / naigama-saGgraha-vyavahArarju sUtrazabdAnayAH / pratyakSamanyat / pramANa-nayairadhigamaH / bahubahuvidhakSiprAnizritA'saMdigdha-dhra vANAM setarANAm / bhavapratyayo nAraka-devAnAm / mati-zrutayonibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu / matizrutAvadhayo viparyayazca / matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam / matismRtisaMjJAcintA'bhinibodha ityanarthAntaram / yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm / rUpiSvavadheH / vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH / vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH / vyaJjanasyAvagrahaH / zrutaM matipUrva dvayanekadvAdazabhedam / sat-saMkhyA-kSetra-sparzana-kAlAntarabhAvAlpa-bahutvaizca / 33. sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattavat / 34. samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / 35. sarvadravyaparyAyeSu kevalasya / // iti zrItattvArthAdhigamasUtrasya prathamAdhyAye prakArAdi - sUtrAnukramaNikA samAptA // 9r or ur r9 W MY M I W X OIS M
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-4 bhaAAN sUtra saM. zrItattvArthAdhigamasUtre zrIjainazvetAmbara-digambarayoH sUtrapATha-bhedaH Panamam ammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm zrIzvetAmbaragranthasya sUtrapAThaH zrIdigambara granthasya sUtrapAThaH ___ sUtrANi Wan sUtrANi sUtra saM. 15. avagrahehApAyadhAraNAH / 15. avagrahehAvAyadhAraNAH / 16. bahubahuvidhakSiprAnizritA'saMdigdha- 16. bahubahuvidhakSiprAnisRtAnuktadhra vANAM dhra vANAM setarANAm / setarANAm / 21. dvividho'vadhiH / * atra sUtraM nAsti / 22. bhavapratyayonAraka-devAnAm / 21. bhavapratyayo'vadhideva-nArakANAm / 23. yathoktanimittaH SaDvikalpa 22. kSayopazamanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm / zeSANAm / 24. Rju-vipulamatI manaHparyAyaH / 23. Rju-vipulamatI manaHparyayaH / 25. vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhi- 25. vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhi manaHparyAyayoH / ___ manaHparyayayoH / 27. mati-zrutayonibandhaH sarvadravyeSva- 26. mati-zrutayonibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu / sarvaparyAyeSu / 28. tadanantabhAge manaHparyAyasya / 28. tadanantabhAge manaHparyayasya / 34. naigama-saMgraha-vyavahArarjusUtra-zabdA- 33. naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabdanayAH / samabhirUDhavaMbhUtA nayAH / 35. Adyazabdau dvi-tribhedau / ( 17 )
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-5 Ammmmmmmmmmmmm ? hai * tattvArthAdhigamasUtram * .. (itinAmasArthakameva) tattva-artha-tattvArtha-adhigama-sUtram - tattvaH - jIvAjIvAdInAM padArthAnAM yathAvasthitasvabhAvastattvaH / arthAt-padArthAnAM svanaisargikasvarUpeSu yathAsthitistattvaH / saMsAre jIvAH jIvasvarUpeSu ajIvA: ajIvasvarUpeSu nityaM vartante iti / yat kvacidapi jIvAH ajIvAH naiva bhavanti, ajIvAzca jIvAH naiva jAyante / hindI bhAvArthajIva aura ajIva donoM padArthoM kI apane svabhAva meM sthiti tattva hai| jo padArtha jisa bhAva meM naisargika hai, usakA svarUpa aparivartanIya hai / use tattva kahate haiM / jIva kabhI ajIva meM parivartita nahIM hote tathA ajIva kabhI jIva meM parivartita nahIM hote| usa sthiti kA nAma tattva hai / arthaH - jJAyate iti arthaH / yannizcitaM nizcIyate yatra tadarthaH / tat vai yadarthaM nirNIyamApnoti tadarthastattvArthaH / padArthAnAM vastutaH nirNaya yena kriyate tadarthaH / hindI bhAvArthanizcita jo jAnA jAve, use artha kahA gayA hai| jo nizcaya nizcita kiyA jAya, arthAt jisa nizcayAtmaka satya ko nizcita kara kahA jAye use artha kahate haiN| ( 18 )
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaH tattvairarthanizcayaM tattvArthaH / padArthAnAM nizcayAtmikA naisagikI avasthAyAH mUlasvarUpaiH yathAsthityAH prAkRtikamarthagrahaNaM tattvArthaH / tattvArtheSu prakSepAditattvAnAM samavAyaM vA'nyamatapratipAditaM aparasvarUpaM naiva vartate / yathA vastunaH yathArthataH arthagrahaNaM tattvArthaH / --- * hindI bhAvArtha jo padArtha jisa maulika svarUpa meM ho, use usI rUpa satyatA se jAnanA tattvArtha hai / tattva kA artha grahaNa karanA evaM nirNayapUrvaka yathArtha vizleSaNa karanA tattvArtha hai / 0 zradhigamam - jJAnaM vizeSajJAnaM vA adhigamam / yad adhigamyate sAmAnyena vizeSeNa vA tad adhigamam / yathArthataH sAmAnyaM vA vizeSaM jJAnaM tattvArthaiH tadadhigamam / * hindI bhAvArtha 1 jJAna yA vizeSa jJAna cAhe sAmAnyarUpa se grahaNa kiyA gayA ho, yA vizeSarUpa se adhigama huA ho, use adhigama kahate haiM / jJAna ko saMkSepa se, sampUrNa jJAnakSetra, vijJAnakSetra, sAmAnya tathA vizeSarUpa meM antimAvasthA arthAt paramAvasthA utkRSTasthiti paryanta adhigama karanA adhigama hai / AtmajJAna meM isase utkRSTa jJAnaprApti kA anya koI adhigama nahIM hai / - sUtram -- saMkSepataH gAmbhIryaviSayANAM pratipAdakatvaM sUtram / sUtreSu vistRtAnAM viSayAnAM tattvArthAnAM vA yuktiyuktayA saMkSepeNa vyAkhyAnaM kRtam / zAstrANAM tattvArthAH zrAgamAnAM bhAvAzca sUtratvena prakIrtitAH santi yeSu tattvArthAnAM gAmbhIryaM binduSu sindhurivAntarhita varttate vA samAhitaM varttate / * hindI bhAvArtha saMkSeparUpa se, zAstroM ke tattvoM kI gAmbhIrya viSaya prastuti evaM zAstroM ke mukhya siddhAntoM kA vizadIkaraNa sUtra kahA jAtA hai / ( 16 )
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJa vibhu zrItIrthaMkarabhagavantoM ne artharUpa tripadI sunAI, usase hI zrutakevalI gaNadharabhagavantoM ne sUtrarUpe sArI dvAdazAGgI racI aura jJAnI mahApuruSoMprAcArya mahArAjAdi dvArA zAstroM kI vyAkhyA kA vistAra saMkSepa meM sUtroM meM kiyA gayA hai| sUtra eka prakAra se sindhu ko bindu rUpa meM antarhita karane kI kSamatA vAle hote haiN| arthAt 'bindu meM sindhu' sUtra hai| 5 tattvArthAdhigamam'jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAH saptatattvAH' eteSAM tattvAnAM yathArthasvarUpaiH maulikatvena grahaNaM arthAt svabhAvarUpaiH tad svarUpasyaivArthagrahaNaM tattvArthAdhigamam / * hindI bhAvArtha jIva, ajIva, prAsrava, bandha, saMvara, nirjarA tathA mokSa ye sAta tattva haiN| ina sAtoM tattvoM kA yathArtha svarUpa se tad svarUpajanya bodha karanA tattvArthAdhigama kahA jAtA hai| tattvoM kA nizcayAtmaka svarUpa hI hotA hai tathA unakA usI svarUpa meM bodha honA tattvArthAdhigama hai| tattvArthAdhigamasUtramtattvArthAnAM sUtrANAM puSpastabakamiva granthanA tattvArthAdhigamasUtrANi / tattvArthasUtrANAM granthanA gumphanA vA racanA sUtrakAramaharSizrIumAsvAtivAcakapravareNa kRtA / yataH tattvArthAdhigamasUtreti khyAtaH grantho'yam / * hindI bhAvArtha tattvArthoM kI sUtrarUpa meM gumphanA yA racanA prasiddha sUtrakAra maharSi pUrvadhara vAcakapravara zrIumAsvAti mahArAja dvArA kI gayI hai| ataH yaha grantha 'tattvArthAdhigamasUtram' ke nAma se suprasiddha hai / vijaya suzIlasUriH vijayAdazamI dinAMka 6-10-62 hddo chsheebsters leTA jilA-jAlora, rAjasthAna (20)
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| Apane lagabhaga 125 se bhI adhika pustakoM kI racanA kI hai| sAhitya-sRjana kA ApakA uddezya hai mAnavIya mUlyoM-prema, sevA, karuNA, prabhabhakti aura paramArtha bhAvoM ko jAgRta krnaa| ApakI laghatA meM vinaya kI parAkASThA jhalakatI hai| jJAna-garimA ko Apane vinaya meM samAviSTa kara liyA hai| tIrthodvAra meM ApakI ruci advitIya hai| Apa kahate haiM- tIrtha saMskRti ke anapama kendra haiN| samAja ko saptavyasanoM se mukta karane hetu ve karmayogI satata jAgarUka haiN| kavi maharSi bhartRhari ke zabdoM meM ve 'alaMkaraNaM bhavaH' / haiN| ve hindI, saMskRta, 'prAkRta, gujarAtI Adi bhASAoM ke paMDita haiM, tathA sAhityaziromaNi, sahRdaya, maharSi haiN| karuNAsAgara ko zata-zata prnnaam| alaMkaraNa 1. sAhityarala, zAstravizArada evaM kavi bhUSaNa alaMkaraNa- zrI caritranAyaka ko maMDArA meM pUjyapAda AcArya bhagavanta zrImad vijaya-dakSa sUrIzvarajI ma.sA. ke varadahasta se arpita haiN| jainadharmadivAkara- vi.saM. 2027 meM zrI jaisalamera tIrtha ke pratiSThA-prasaMga para zrI saMgha dvaaraa| 3. marudhara dezoddhAraka- vi.saM. 2028 meM rAnI sTezana ke pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 4. tIrtha prabhAvaka- vi.saM. 2029 meM zrI caMvalezvara tIrtha meM saMghamAlA ke bhavya prasaMga para zrI kekar3I saMgha dvaaraa| rAjasthAna dIpaka- vi.saM. 2031 meM pAlI nagara meM pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 6. zAsanaratna-vi.saM. 2031 meM jodhapura nagara meM pratiSThA-prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 7. zrI jaina zAsana zaNagAra- vi.sa.2049 mer3atA zahara meM zrI aMjanazalAkA pratiSThA mahotsava ke prasaMga para
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ Anno Clio OL TOU NA HIRDSTOT ASTUCIR-URHR ONAT ONURRH das