Book Title: Tattvarthadhigam Sutra Abhinav Tika Adhyaya 01
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Shrutnidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005031/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA. AdhyAya : 1 abhinavaTIkAkartA pUjaya munirAja zrI sudhArmasAgarajI mahArAja sAhebanA ziSya muni dIparatna sAgara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla brahmacArI zrI naminAthAya namaH namo namo. nimmala daMsaNassa. zrI AnaMda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgaragurUbhyo nama tatvArthAdhigama sUtra biInI TIkkI adhyAya 1 - preraka pUjayamunirAja zrI sudharmasAgarajI ma. sA. abhinavaTIkA-kartAabhinava sAhitya sarjaka munidIparatnasAgara tA.16, 5 94 somavAra 2050 mAsa vaizAkha suda-5 abhinava zrata prakAzana- 32 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-anukrama pRSTha ( 1 2 14 9 101 * gdarzananuM lakSaNa ane utpatti nimitta tattvono nAma nirdeza 14 cAra nikSepa 5 tattvone jANavAnA sAdhana 6 tattva vicAraNA mATenA dvArA 7. jJAnanA pAMca bheda 8 jJAna ne AzrIne pramANa carcA 9 | matijJAnanA paryAyavAcI zabdo 13 10 matijJAnanI utpattinA nimitte 11 avagraha Adi cAra bhedo tathA tenoviSaya 15/16 12 avagraha nA be bheda 17 thI 19 13 zrutajJAnanuM svarUpa ane bhedo 14 avadhijJAnanA bheda ane svAmI 21 thI 23 109 15 mana:paryAya jJAnanA bheda * 24-25 117. 10 avadhe ane mana:paryAyano taphAvata 12para. 17 mati Adi pAMca jJAnanA grAhya viSayo 27 thI 30 18 eka jIvane eka sAthe thatA jJAnanI saMkhyA 133 19 viparIta jJAnanuM nirdhAraNa 32-33 20 nayanA bhedo ane svarUpa 34-35 141 pariziSTa 1 | sUtrAnukrama 152 a-kArAdisUtrakrama 153 3. zvetAmbara digambara pAThabheda 154 4 | Agama saMdarbha 155 5 | zrI naMdi sUtronusAra jJAnanA bheda 157 saMdarbha sUci 159 TAipaseTIMga- re komyuTarsa,3-digvIjaya ploTa,jAmanagara,phonaH 239 prinTIMga:- navaprabhAta prinTIMga presa,ghI-kAMTA roDa, amadAvAda. prakAzaka:- abhinavazruta prakAzana, pra.je. mahetA, pradhAna DAkaghara pAchaLa ,jAmanagara-361 001. 1 26 136 my bh bh Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apratIma vaiyAvaccI pU. sAdhvIzrI malayAzrIjI ma. saujanya : sA. zrI pUrNa prajJAzrIjI tathA sA, ka9paprazAzrIjInA upadezathI sva muktAbena navalacaMda amaracaMda kAmadAra taraphathI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazAMtamUrti-vyavahAradakSa pU. sAdhvIzrI nirujAzrIjI ma. HIT ki kI saujanya : sA. mokSajJAzrIjI, sA. viditaratnAzrIjI sA, bhavyazAzrIjI sA. kapitAzrIjI. sA. chataprajJAzrIjInI preraNAthI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. pU. cugadivAkara A. deva zrI dhamasUrIjI ma.nA samudAyanA pa. pU. sarala svabhAvI sAdhvI zrI hasamukhazrIjInA suziSyA pa. pU. sAdhvIzrI kanakaprabhAzrIjI ma. nA ziSyA. pU. sAdhvIzrI matiguNAzrIjI ma. dikSA tithi ma.va.13 saujanya :- sA. zrI jIjJarasAzrIjInI preraNAthI lavacaMdabhAI phUlaca'dabhAI koraDIyA ( muMbaI ) savata 2016 jetapura Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jInana bhavarabhAI jaina saujanya :- sA. zrI pUrNa prajJAzrIjInA ziSyA sA. zrI pU`darzitAzrIjI tathA sA. zrI pUrNana ditAzrIjInI preraNAthI bha'varabhAi sI. jaina taraphathI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH namo namo nimmala daMsaNassa (tanyAthadhagama sUtra) tattva: (1) yathAvasthita jIvAdi padArthono sva-bhAva te tattva (2) je padArtha je rUpathI hoya tenuM te ja rUpa hovuM te tattva-jemake jIva jIvarUpe ja rahe ane ajIva - ajIva rUpe rahe che. artha: (1) je jaNAya te artha. (2) je nizcaya karAya ke nizcayano viSaya hoya te artha. tattvArtha: (1) tattva vaDe je arthano nirNaya karavo te tattvArtha. (2) je padArtha je rUpe hoya te padArthane te rUpe ja jANavo ke grahaNa karavo te tattvArtha. adhigamaH (1) jJAna athavA vizeSa jJAna. (2) jJAna thavuM te. sUtra: alpa zabdomAM gaMbhIra ane vistRta bhAva darzAvanAra zAstravAkya te sUtra. prastuta granthamAM jIva-ajIva-Azrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSa e sAta tattvo che. A sAte tattvone te svarUpe ja grahaNa karavA rUpa nizcayAtmaka bodhanI prApti te tattvArthAdhigama. sUtrakAra maharSipU. umAsvAtijIe samagra granthamAM tattvArthanI sUtra svarUpe ja guMthaNI karI che mATe tene tattvArthAdhigama sUtra kayuM che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAyanA AraMbhe A adhyAyamAM kula 3pasUtro che. jenI zarUAta mokSamArganA pratipAdanathI karAi che. kema ke A zAstrono mukhya pratipAdya viSaya mokSa che. jagatanA tamAma jIvo sukhanA arthI che. te sukha mATe prayatnazIla rahe che. jo A sukha parapugalane AzrayI haze to tenAzavaMta ja rahevAnuM. jo te svaAzrayI haze to te kAyamItvanuM rUpa dhAraNa karI zakaze. "kAyamI sukha e ja mokSa''. mola vizenI mAnyatA lagabhaga badhAMja dArzaniko ke Astiko dharAve che. paNa mokSa prAptinA yogya mArganI jANakArIne abhAve jIvo bhaTakayA kare che. tethI pUjayapAda umAsvAtijI mahArAjA prathama sUtra thakI sIdho mokSa mArga ja darzAve che. darzana-jJAna-cAritrae traNa suMdara sAdhano thakI mokSanuM sAdhya darzAvyuM A sAdhano paNa kevA sucAru, goThavyA ke jIvane A sAdhano ja aMte nija guNa pragaTatA sAdhya banI jaze. jaina paribhASAmAM darzana-jJAna-cAritranerayatrI kahela che. vaLI anya sthAnerAna kriya-grAm meM. paNa kahyuM che. tenuM kAraNa e che ke darzana-jJAna jayAre sA heya che tyAre tenI utpattisvAmitva vageremAM vipula samAnatA hovAthI eka jevA gaNI darzana ane jJAnane mAtra jJAna zabdathIabhivyakata karyA che. jayAre kriya ane vAritra ne paryAyavAcI jevA gaNela che. sUtrakAra maharSi ratnatrayane AdhArabhUta gaNI mokSamArgane jaNAve che. cAritranI imAratano AdhAra samyagdarzana-jJAna upara hovAthI sUtrakAre prathama darzanazAna drayono AdhArastaMbha lIdho che. tethI A adhyAyamukhyatvenasAna trayI ne sparze che. tenI vizad ane yogya samaja prApta thayA pachI vAritranI vAta pachInA adhyAyomAM karI che. AthI prathama sUtra-samagra zAstranI AdhArazIlA che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtra: 1 (adhyAya-1 sUtraH1 0 [1]sUtra hetu bhavya jIvone satyamArgathI vAkepha karavA-jIvananA sArabhUta evA mokSamArganuM A sUtra nidarzana kare che. 0 [2] sUtra mULaH-saganasAnavAritrALa mokSamaH U [3]sUtra pRthaka-sI Tarzana jJAna vijJAna mota - mA: U [4] sUtrasAra-samadarzana, samyakajJAna, samyakyAritra (e traNeno samanvaya mokSano mArga che. U [5]zabdajJAnasa -prazasta,saMgata,aviparIta vana-jovuM te, yathArthazradhdhAnuM jJAna-avabodha,jenA vaDe jaNAya te vAritra-vartana, AcaraNa mokSa-karmano sarvathA kSaya. mA-sAdhana, patha. [6]anuvRtti-AsUtraprathamasUtrajahovAthI temAM anya koi sUtranI anuvRttiAvaze nahI. 0 [7]abhinavaTIkA-sUtramAM sarvaprathama mUkelo samyaphazabda mAtra darzana sAthe nahIM joDatA darzana jJAna ane cAritra traNe pado sAthe joDavAno che kAraNa ke "samyaka darzana jJAna cAritrANi ahIM vAraMvaduodra:niyamAnusAradvanda samAsathayelo che. ane vyAkaraNanA niyama (drAvo draddhAnta 2 zyamA parva pratye amisasvasthata)mujaba dvanda samAsanI AdimAM ke aMtamAM joDAyela zabda pratyeka zabda sAthe saMbaMdha dharAve che. jema rAma lakSmaNa sItA vanamAM gayA tema kahevAthI rAma vanamAM gayA-lakSmaNa vanamAM gayA-sItA paNa vanamAM gayA evuM nakkI thaI jAya che te rIte ahIM samyagdarzana, samyakajJAna ane samyapha cAritra e pramANe samyaka zabda traNe pado sAthe joDAyelo samajavo. ahIMsamyaka zabda mukavAthI mithyAdarzana mithyAjJAna ane mithyAcAritra traNenI nivRtti batAve che, jethI ApoApa atattvonuM zradhdhAna,saMzaya-viparyaya ane anadhyavasAya rUpa jJAna, viparIta cAritra traNene koI mokSamArga ke mokSanA sAdhana rUpa samajaze nahI. * samyapha- (1)samyapha zabda prazastavAcI che. (2)samyapha zabda be prakAre prazaMzAvAcI che. avyutpana pakSe samyapha zabda nipAtana che. te prazaMsA artha dharAve che. vyutpanna pakSe sama pUrvaka magna dhAtune vipa pratyaya lAgIya zabda prathama ekavacanamAM thayo teno artha paNa prazaMsA thAya che. (3)samyapha zabda zabda saMgata athavA aviparItapaNAno bhAva sUcave che. ja darzanaH- (1) jenA vaDe jovAya che. (2) yathArtha zradhdhAnuM. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA samyakdarzanaH- (1)tattvabhUta jIvAdi padArtho vize zradhdha (2)darzana mohanIyanA kSaya ke upazama thakI utpanna thayelI jIva-ajIva vagere tattvonI zradhdhA te samyak darzana. (3)je guNa athavA zaktinA vikAsathI tattvanI arthAt satyanI pratItI thAya, jenA vaDe choDI devA yogya ane svIkAravA yogya tattvanA yathArtha vivekanI abhirUci thAya te samyak darzana kahyuM che. jJAnaH- (1)jenA vaDe jaNAya te jJAna (2)avabodha samyajJAnaH- (1)jIva-ajIva vagere padArthono yathArtha avabodha. (2)pramANa ane naya thakI jIvAdi tattvono saMzaya-viparyaya ane anadhyavasAyathI rahita bodha te samyak jJAna. cAritraH- vartana athavA AcaraNa. samyak cAritraH- (1)nija svarUpe sthiratA (2)yathArtha jJAnapUrvaka asat kriyAthI eTale ke rAga-dveSAdi bhAva ane mana-vacanakAyAnA yogathI nivRtti tathA sakriyAnI pravRtti te samyakcAritra mokSaH- (1)jJAna ane vItarAga bhAvanI parAkASThA (2)saMcita thayelA ane thatA karmone sarvathA kSaya karavo. * mokSa zabda thakI saghaLAM karmono sarvathA ke Atyantika uccheda samajavAno che. mokSa zabda mekSa amane dhAtu parathI banelo che. ane mekSaLa mesa: e rIte kriyA pradhAna bhAva sAdhana che. mArgaH- sAdhana athavA patha. mArgazabda prasidhdha patha-rasto ke mArganA jevo che. jema kAMkarA rahita mArgamAM yAtrI sukha pUrvaka potAnA javAnA sthaLe pahoMce che te rIte mithyA darzana vagere kaMTaka rahita samyak darzanAdi mArgathI mokSa nagara sudhI sukhethI pahoMcI zakAya che. mArga zabda mAn anveSaLe e pramANe vruti gaNanI dhAtu lai e to ''zodhavuM'' evo artha thAya. A dhAtune dhan pratyaya lAgIne mAryAM zabda banyo. jenAthI abhISTa pradezanuM anveSaNa ke zodhana evo artha thaze. e abhiSTa pradeza te ''svarUpa prApti ke mokSa.'' jo mAn zabdathI mRna zu evo ad gaNa laie to mRt dhAtune dhan pratyaya lAgI banelA mA zabdano zudhdhi karavI, artha parathI zudhdha evo artha thaze. zudhdha eTale kATAkAkarA rahita samajavo. jema Avo niSkaMTaka mArga nagara-gAma-upavanAdimAM pahoMcavAmAM abhiSTa che. te rIte mithyAdarzana-kujJAna-acAritra vagere doSo rahita ratnatraya rUpa mokSamArge mumukSu jIva mokSe pahoMcI zake che. jai mokSamArgaH- AtmAnI sarvathA zudhdhino patha athavA AtmAzudhdhi ke sva-rUpa darzana mATenA sAdhano te mokSamArga, * sUtrakAra maharSi e pUrvapada samyak darzana jJAna caritrakhi vizeSaNarUpa vAkaya mAM bahuvacana mUkela che ane vizeSya rUpa evA uttara padamAM mokSa mArtaM: vAkya ekavacanamAM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtra: 1 mUkela che. vyAkaraNanA niyama mujaba vizeSya-vizeNanuM vacana samAna hovuM joIe. paraMtu sUtrakAre je vacana bheda karyo te niyamane mATe karela che. A vacana bheda thakI zAstrakAra maharSievuM sUcave che ke mokSanA mArga [sAdhana traNa nathI paNa ekaja che. mArgazabda traNe sAdhanomAM samAna rUpe rahela che. tethI samyagdarzana,samyajJAna, samakyAritra e traNenuM ekatva ke samanvaya e mokSamArga che. traNamAMthI koIpaNa ekano abhAva e mokSanuM sAdhana banI zake nahI. * sammadarzana samyakajJAna-samyaka cAritranI alaga alaga vicAraNA. prazna:- zabda nayanI apekSAe samyaka darzana vagere zabdothI kSAyika ane pUrNa samyapha darzana vagare grahaNa karavA joIe te kSAyika darzana, kSAyika jJAna, kSAyika cAritra kramamAM ja pragaTathavAnA. te mujaba cothAthI sAtamAM guNasthAnakasudhI kSAyikadarzana pachI teramA guNaThANe sAyika jJAna, caudamAM guNaThANAnA aMte kSAyika cAritrarahe che, tethI kSAyika guNonI pUrNatAmAM pUrvano guNa hoya to uttara pachIno) guNa pragaTa thAya. A niyama mujaba kSAyikasamyakdarzana hoya to avazya mokSa prApti thavAnI che. to pachI samyakTarsanarUpa sAdhananI zreSThatA kema nathI svIkAratA? samAdhAna-vaLI kevItarAgaparamAtmAnI sAthosAtha zrIkRSNa mahArAjA ke zreNika jevAbhAvi tIrthakaronA AtmAo paNa zAyikadarzanayukta ja hoyachejeodevakenArakagatimAMavirativaMta hoya to paNa zAyika samyapha darzanano sadbhAva to rahevAno ja, pariNAme jo sabhyadarzana nI zreSThatA svIkArIe to ukta avirati samakita dRSTine paNa vaMdana karavuM ja paDaze. bIjI vAta e ke cothA guNaThANe je kSAyika samakitanI vAta tame svIkArI, tevI rIte sAthe sAthe caudamA guNaThANe kSAyika cAritrane paNa tame svIkAro cho. jo kSAyikadarzanane ja zreSTha gaNazo to vacce daza tabakkA [AtmAnA vikAsa kramanA pAMcathI cauda sthAnako no pravAsa bAkI rahevAthI mokSa thavAno nathI eTale mAtra samyakadarzanane zreSTha sAdhana gaNI zakAya nahI. "je viNanANa pramANa na hove cAritra taru navi phaLIyo" pU.yazovijayajI mahArAjanI A paMkitathI kadAca darzananI zreSThatA jaNAya tyAM paNa e ja samajavuM ke A paMkita samadarzananuM mahatva prasthApita karavA mATe che. paNa tyAM jJAna ane cAritrae be sAdhanono lopa karavAno bhAva nathI. kema ke A vidhivAya che niSedha vAkaya nathI. prazna-mithyAjJAnathI ja badhA matavALAoe karmabaMdha mAnela che tethI mokSa to kevaLa samyaka jJAna vaDe ja thavo joIe. to paNa samyaka darzanAdi traNane badale mAtra samyakajJAna ja mokSanuM sAdhana kema nathI gaNatAM? samAdhAnaH- A zaMkA yogya nathI. kema ke mokSa prApti sAthe samyaphadarzana-samyakajJAnasamyaka cAritrano pratyakSa saMbaMdha che. traNenA samanvaya vinA mokSa maLe ja nahIM. jJAnarUpa AtmAnA tattvArtha zradhdhAn pUrvaka ja sAmAyika-samatAbhAva rUpa cAritra hoI zake che. * kahyuM paNa cheke kriyA vagaranuM jJAna nakAmuM che. ane ajJAnI AtmAnI kriyAniSphaLa che. have jo mAtra jJAna vaDeja mokSa mAnI levAya to kevaLajJAnanI prAptinI bIjIja kSaNe mokSa thavo joIe. eka kSaNa paNa saMsAramAM rahevAnuM, tIrtha pravartana athavA upadezAdi pravRtti karavAnuM thaI ja na zake. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA paNa te saMbhava nathI. jema dIvo paNa baLI jAya ane aMdhAruM paNa rahI jAya te banI zake aruM? tema ahIM paNa jJAna mAtrathI mokSa thato hoya to pUrNajJAna thai jAya ane mokSa paNa na maLe tevuM banI zake kharuM? paNa pUrNajJAna thayA bAda paNa keTalAMka karmo bAkI rahe che. jenA kSaya vinA mokSa maLato nathI. jayAM sudhI te karmo bAkI che tyAM sudhI tIrtha prarvatana-upadezAdi pravRtti cAlu rahe che. have vicAro ke bAkI karmono kSaya jJAnathI thavAno ke anya koi kAraNathI? jJAnato pUrNatva pAmI gayuM. bIjA karmono kSaya anya kAraNathI thavAno che. te anya kAraNa e samyak cAritra. jo mAtra jJAnathI mokSa thato hoya to jainadharma sarva svIkRta ja banI jAya kema ke cAritra pAlananI jarUra ja na rahe. jaMgalamAM bhUlA paDelA mAnavIne bhomIyo rasto dekhADe che, tyA bhomIyo mArganuM jJAna dharAve che. have te bhomIyAnA jJAna mujaba cAlaze-vartana ka2ze to lakSya sthAne pahoMcaze. te rIte samyak jJAna hoya paNa jJAna mujabanuM AcaraNa samyak na bane tyAM sudhI mokSa thato nathI. samyak darzana hoya tyAM samyak jJAna avazya sahacArI hoya che te maMtavyAnusAra samyajJAna hoya tyAM samyagdarzana hovAnuM ja. jo tattvArtha bhASyano mata laie to -''pUrvanA guNanI prApti hoya to uttaranA guNa prApti hoya ke na paNa hoya. paraMtu uttara guNanI prApti thatA pUrvanA guNanI prApti avazya hoya.'' e kathana mujaba paNa samyak jJAna hoya tyAM samyakdarzana hovAnuM ja che. A baMne matathI paNa kadAca jJAnanI zreSThatAno vicAra AvI zake. to tyAM paNa e ja samAdhAna che ke ahIM jJAna sAthe ApoApa darzananuM sAhacarya to svIkArAija jAya che. tethI phakata jJAnanI zreSThatA pUravAra thaze nahI. vaLIteramAM guNa sthAnake jJAna to pUrNa ja haze chatAM mokSa nathavAmAM a-yoga rUpa cAritranI pUrNatA ja bAkI rahevAnI. mATe mAtra jJAnane mokSanuM pUrNa sAdhana gaNI zakAya nahIM. praznaH-samyak darzana samyajJAna ane samyak cAritramAM uttaranI prApti thatA pUrvanA guNono lAbha nizcita hovAno ja. to samyak cAritra ne ja mokSanuM zreSTha sAdhana zA mATe nathI gaNatAM? samAdhAnaH- prathama to A prazna thakI ja samyak darzana ane samyak jJAna nA astittvano svIkAra thai jAya che. pariNAme traNe sAdhanono samanvaya svIkRta banI ja javAno. bIjI vAta e che ke tattvanI zradhdhA haze to jJAna paNa saMgata banaze, ane darzana-jJAna baMne sAdhana zudhdha haze to pariNAme cAritra paNa samyak banaze. tethI cAritra hoya tyAM darzana ane jJAna avazya hoya te vAta jeTalI satya che, teTaluM ja e satya che ke darzana ane jJAnanI sabhyatA pachI ja cAritra paNa samyak banavAnuM. jIva-ajIva vagere tattvonI zradhdhA na hoya, mokSanI mAnyatA ja na hoya tenuM jJAna kadI samyak bane nahIM. ane samyakdarzana ane jJAna vinAno AtmA kadI samyak cAritrI banaze nahIM. tethI mAtra cAritra paNa mokSanuM sAdhana banI zake nahIM. AgaLa vadhIne kahIe to teramAM guNasthAnake to samyagdarzana samyajJAna paripUrNa che. kema ke kevaLa darzana kevaLajJAna thayelA ja che. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtra: 1 vItarAgabhAvarUpa cAritra paNa che je chatAM manoyoga-vacanayoga-kAyayoga cAlu hovAthI ayogIpaNuM na hovAthI teTale aMze cAritranI apUrNatA rahevAnI. tethI azarIrasidhdhi eTale ke mokSa thaze nahIM. A traNe sAdhanonI samyapha paripUrNatAthI ja mokSa thaI zake. sUtrakAre A traNe sAdhanonI samanvItatA darzAvavA mATe ja [ rana jJAna vAritrA e pUrva pada bahuvacanamAM ane mokSamA: eka vacanamAM darzAvela che. ja traNe sAdhanono sakhtavIta vicAra samyagdarzana nI sAthe sAmAnya mati zrutajJAna avazya rahe che. paraMtu vizeSa samyagdarzana pUrve samyajJAna hovuM jarUrI nathI. paripUrNadvAdazAMgIzrutajJAna paNa ejajIvaneutpanna thAyachejene pahelA samya darzana utpanna thaI cUkayuM hoya. mana:paryava anevaLajJAna paNa samyakruSTijIvane ja utpanna thAya che. ema samagratayA jotAM samyagdarzananuM jJAna karatA pUjayapaNuM sAbita thayeluM che mATe sUtrakAre prathama samyagdarzana mUkyuM te yogya ja che. ja kSAyika samyagdarzana prApti thavA chatAM paNa te bhave ke bIje bhave mokSa prApti thAya ja tevo niyama nathI. zreNika rAjA jevA kSAyika samakita trIje bhave mokSe jaze. vaLI koibhoga sukhavALA yugalika bhUmimAM janma pAmyA hoya tevA kSAyika samakitI jIva cothA bhave paNa mukita pAme. paraMtu pratyakSa pUrNajJAnI (kevaLa jJAnI) te ja bhave mokSa pAmeche [tethI darzana karatAM jJAnanI pUjayatA vizeSa lAge to teoe prathama cAritranI pUjayatA vicAravI Ama chatAM darzanahoya to ja jJAna samyapha bane che. mATe bIjA krame jJAna mukayuM te paNa yogya ja che. # kSAyika darzana jema avyavahita paNe te ja bhave mokSanuM kAraNa bane tevo niyama nathI te rIte kSAyika jJAna-pUrNajJAna paNa avyavahita paNe uttara samaye mokSano saMpAdaka bane tevo niyama nathI tyAra pachI aghAtI karmono nAza-ayogya pUrNa cAritra vagerenI apekSA rahevAnI ja che. kevaLajJAna paNa bAkInI cAra karma pravRttino nAza thAya tyAre mokSa prApti thaze. caudamAM ayogI jvaLI nAmanA guNaThANA ne aMte prApta thayela samyagdarzana jJAna ane cAritra etraNejaavyavahita paNe uttarakALathanAra mokSanA sAkSAtakAraNarUpa che. temaja darzana-jJAna-cAritra traNenuM pUjayapaNuM samAna che. traNe ratno mokSa mATe samAna rUpe ja sAdhanabhUta che. eka vakhata samyadarzananI sparzanA pAmelo jIva vadhumAM vadhu ardha pudgala parAvartana kALamAM avazya mokSe javAno. anaMta bhavono mULa sahita nAza karavAmAM samyaphadarzana ja ekamAtra prAthamika sAdhana che. tyAra pachI temAM guNasthAnaka pUrvamohanIyano kSaya thayA bAda jJAnAvaraNIyAdino sarvathA kSaya thavAthI utpanna thayela jJAnazabda bIjA krame mukayokemakevaLajJAnanosaMbaMdhamohanIyajJAnAvaraNa darzanAvaraNa aMtarAyaecArakarmanAkSayasAthe che. tyAMsamyajJAna paripUrNabane che. cothAzukaladhyAnanA aMtima tabakake saMpUrNa karmakSayathI kSAyika cAritra paripUrNa banaze mATe trIjA krame che. e rIte sUtramAM paripUrNatAnI apekSAe utpanna thatA darzana-jJAna-cAritrano krama sarvathA yogya ane doSa rahita che. 13 ahIMdarzana-jJAna ane cAritrae traNe zabdone kaThUMsAdhana karaNasAdhana-bhAvasAdhana ema traNe prakAre samajavA joIe. ja katRsAdhana:(1)darzana - pati ta nam arthAt je tattva zradhdhA kare te darzana. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (2)jJAna-gAnati ti jJAnam arthAt je tattva zradhdhA kare te jJAna. (3)cAritra-varati jJAti vAritram arthAta jeAcaraNa karete cAritra. kartutvasAdhanano svIkAra karavAthI jJAna-darzanacAritra paryAyothI pariNata AtmA ja jJAna-darzanacAritra rUpa hoya che. ja karaNa sAdhanaH(1)darzana - dRzyate manena ta nama-jenA vaDe zradhdhA thAya te darzana. (2)jJAna -sAyate mane rUti jJAnam jenA vaDe jaNAya te jJAna. (3)cAritraH- vIti ane ti varitram jenA vaDe AcaraNa thAya te cAritra. karaNa sAdhananI svIkRti vaDe darzana-jJAna-cAritra AtmAnA guNo che tema nakkI thaze. * bhAva sAdhanaH(1)darzanaH- dRSTirDazanam tattva zradhdhA e ja darzana. (ra)jJAna-jJAti jJanam jANavuM te jJAna. (3)cAritra- vara vAritram AcaraNa te ja cAritra. bhAva sAdhananI svIkRti vaDe tAtparya e thaze ke A traNe kriyA ja mokSa mArga che. * sAdhana-sAdhya saMbaMdha praznaH-Atmika guNono vikAsa eja mokSa kahyo che. vaLI samyagdarzana-samyajJAna samakyAritra e traNa sAdhana paNa AtmAnA khAsa khAsa guNono vikAsa che. to pachI mokSa ane tenA sAdhanamAM taphAvata zo rahe che? ahIM sAdhya sAdhanabhAva kaI rIte samajavo? samAdhAna - samya darzana-jJAna ane cAritra traNe sAdhana paNa che ane sAdhya paNa che. tethI mokSa ke mokSanA sAdhanamAM koI taphAvata jaNAze nahIM. paNa ahIM judI rIte vivakSA karazo to sAdhya sAdhanabhAva spaSTa thaze. jo sidhdha paramAtmAnI apekSAe vicArazo to mokSa ane darzanAdi ratnatrayano sAdhyasAdhana bhAva raheze nahIM. kAraNa ke teoe sAdhya sidhdha karI lIdhuM che. paraMtu sAdhaka avasthAmAM A bheda spaSTa thaI zakaze. sAdhaka AtmAne mATedarzana-jJAnacAritratraNe sAdhana paNa che. ane sAdhya paNa che. darzana-jJAnacAritratraNepadanI ArAdhanApUrNaratnatrayarUpamokSa Apaze. arthAta jayAM sudhI darzanAdiArAdhanA thakI AtmAnA guNonokramika vikAsa karavAno che tyA sudhI darzana-jJAna-cAritrae sAdhana rUpa che. jayArepUrNa vikAsa thaI jAya tyAre te ja guNo sAdhya svarUpa pUrNa kare che. jema eka mINabattI che. te saLagatI hoya temINabattIvaDe ApaNI mINabattI saLagAvIe tyAre pahelI mINabattI sAdhana thayuM ane ApaNI mINabattI sAdhya thayuM. temadarzana-jJAnacAritra e traNe sAdhana rUpa che. ane A ja sAdhano vaDe sAdhya evA nija-guNa pragaTAvavAnA che. ja aMtima khulAsoH- [ratnatrayanuM aikaya kaI rIte darzana-jJAna-cAritra e traNemAM lakSaNo vaDe karIne bheda che. jovuM, jANavuM ane AcaravuM ema traNe kriyAo to spaSTa rUpe alaga alaga che. tethI traNe maLIne eka mArgana thaI zake. traNe mArga alaga ja hovA joie ne? For Private & Pers Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 1 samAdhAnaH- koLIyuM diveTa ane tela e padArtho traNa che. traNe bhinna padArtho maLIne eka divo bane ke nahIM? e ja rIte ahIM traNe sAdhana spaSTa alaga hovA chatAM eka evo AtmadIpaka ke Atma jayoti pragaTa kare che ke je akhaMDa bhAvathI eka mArga banI jAya che. bIjuM draSTAMta laIeto vibhinna raMgothI baneluM kapaDuM jema citrapaTa banI jAya che. tema vibhinna kriyAvALA A darzana jJAna-cAritrarUpa sAdhanothI eka mArga bane che. U [8] saMdarbhaH4 Agama saMdarbha(1) daMsaNissanANaM, nANeNa viNA na hunti caraguNA aguNissa natthi mukkho, natthi amukkhassa nivvANaM * uttarAdhyayana sUtra adhyayana 29 gAthA 30 (2)tividhe samme paNNatte taM jahA-nANasamme daMsaNa samme varittasakhe ja sthAnAMga sthAna 3 uddeza4 sUtra 194/2 # tattvArtha saMdarbhadarzanapada - vizeSa carcA adhyAyaH 1-sUtra ra-3 jJAnapada - vizeSa carcA adhyAyaH 1-sUtra thI 33 cAritra pada - vizeSa carcA adhyAyaH9 sUtra 18 mokSa - vizeSa carcA adhyAyaH10 sUtra 3-4 [9] padya(1) mukitamaMdira gamanakaravA, mArga vIre upadizyo zravaNa karIne bhavyajIva, dayamAMhe sadyo sAcI zradhdhA jJAna sAcuM, caraNa sAcuM Adaro zithila karIne karmabaMdhana mukitamArge saMcaro sarve bhautika lAlasA jatI rahe jAge mumukSA tathA lAve jJAnazuM vItarAgI paNanI pAkI parAkASTAtA karmokSINa thatAM vikAsa vadhatA AtmAtaNI pUrNatA te che mokSa svarUpa je bhavijano je mArgane jhaMkhatA. U [10]niSkarSa jIvo jagatamAM je duHkha bhogavI rahyA che. tenuM kAraNa potAnA svarUpanI bhramaNA,ajJAna dazA che. jenemithyAdarzana-mithyAjJAna kahevAya che. jIve potAnIAdazA potAnI meLe ja karI che. jo have zAzvata sukhanI icchA hoya to samyadarzanAdi pragaTa karavA prayatna karavo joIe. A sUtra zAzvata sukha mATe zradhdhALu banavA, sAcuM jJAna prApta karavA ane prazastakriyA ke AcaraNa karavAnuM jaNAve che. _ _ _ _ _ Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA adhyAya- 1 sUtraH 2 [1]sUtrahetuH -A sUtra samyagdarzananuM lakSaNa-svarUpa athavA vyAkhyA pragaTa kare che. [] [2]sUtra:mULa:-tattvArthAndrAnuM samyanim [] [3]sUtrapRtha-tatvArtha zraddhAnam samyak darzanam [] [4]sUtrasAraH-(1)tattvarUpa [jIva-ajIvAdi] padArthonI zradhdhAte samyagdarzana. (2)tattvarUpI nirNita karAyela vAstavika arthonuM zradhdhAna te samyadarzana. ] [5]zabdajJAnaH tattva-tattva,jIva-ajIva-Azrava Adi sAta. artha-artha, je nizcaya karAya ke nizcayano viSaya hoya zraddhAn-vizvAsa,Adara, jenI zradhdhA karAya te. samya varzana-samyakdarzana [juo sUtra 1:1] [] [6]anuvRtti:- A sUtramAM koi sUtranI anuvRtti nathI. [7]abhinavaTIkAH-tattvArtha zradhdhAn evA samyagdarzananA lakSaNamAM tattva artha ane zradhdhAn traNa zabdone sUtrakAre vaNI lIdhA che. jemAM sarva prathama rahelA tattva zabdamAM je tat zabda che te sarvanAma che.. ane pratyeka sarvanAma sAmAnya arthanA vAcaka hoya che. tene bhAva arthamAM ''tva'' pratyaya lAgelo che. eTale ke sarviMgaNamAM rahelo tat zabda + tadvitano bhAva pratyeya tvalAgI banyuM, je bhAva sAmAnya vAcI zabda thayo. tethI pratyeka padArthanuM svarUpa tattva vaDe kahI zakAya che. .. tattva kayA kayA che te A adhyAyanA sUtraH4mAM jaNAvela che te mujaba jIva-ajIvaAzrava-baMdha-saMvara-nirjarAM-mokSa e pramANe sAta tattvo bhe. bIjI rIte deva-guru-dharma e traNe ne ja tattva bhUta gaNyA che. baMne vyAkhyAmAM tattva eTale bhAvathI nizcita karAyela'' e artha kahevAya che. bhAvathI eTale potAnI ja rUci-samaja (pratipatti) vaDe je nizcaya karAyo hoya te samajavo. mAtA-pitA vagerenA dAkSiNyathI ke dhana AdinA lAbhanI apekSA vaDe karAyela nizcaya bhAvathI mAvata: karAyelo samajavo nahIM. tattvanI bIjI vyAkhyA mujaba niLa pannataMtatta je rAga dveSa rahita arhat evA jinezvare bhAkhyu te ja tattva. aviparIta bhAva vyavasthA vALA niyata karAyelA jIva vagere tattvone tattvo jANavA. tattva zabda sAthe joDAyelo bIjo zabda artha che. artha eTale mAnavuM athavA nirdhAraNa karavuM. ahIM tattva ne ja artha rUpe svIkAravA mATe ta va sarvAM vAkya mukI dIdhuM. jema ke jIvaeTale upayoga lakSaNa vALo jIva te tattva che. jIva tattva upayoga lakSaNavALA arthamAM svIkAravuM ke nizcaya karavo te artha. ja samagra jetattvArthazabdabanyotenA arthanespaSTa karatAM jaNAvecheketattvArthaeTale je padArtha je rUpamAM rahelo che te padArtha ne te rUpathI ja grahaNa karavo. matalaba ke vastunuM yarthAtha grahaNa thavuM. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 adhyAyaH 1 sUtra 2 tattvonA artha athavAtattva (padArtha ke vastu) nAsva-rUpa sahita je arthanuM nivAraNa kenizcaya karyAbAdamahatvanuM pAsuM che zradhdhAnanuM zradhdhAna zabdanI vicAraNA karaNa-karma-bhAva traNe rUpe karavAnI che. jenA dvArA zradhdhAnuM thAya che, jenI zradhdhA karAya che. tattvArthanI rUcike prIti te zradhdhA che. tattvarUpa arthonuM zradhdhAna athavA tattvarUpI arthonuM zradhdhAna karavuM te tattvArtha zradhdhAnuM kahevAya che. paramaarthabhUta evA jIvAdi padArtho ke vitarAga sarvajJa bhASita vacano paratve rUci-prIti. sAmAnya ke vizeSa jJAnapUrvakanI jIvAdi tattvonI zradhdhA athavA jIvAdika padArthonI heya-upAdeya-zeya paristhiti mujaba AdaravA yogya-choDavA yogya ke mAtra jANavA yogya padArthonI nizcaya pUrvakanI zradhdhA te tattvArtha zradhdhAnuM. samyaka darzana pada adhyAyaH1 sUtraH1 mAM vivakSA karAyelI ja che. te mujaba samyapha zabda prazaMsA ke prazasta arthano vAcya che je padArtha jevo che tevA ja rUpe jANavo paNa mithyA arthAta viparita rUpe na samajavo. jema jIvane ajIvana mAnavA ke sudevane ja sudeva svarUpe jANavA te samyaka artha thayo. A zabda ahIM darzana sAthe joDAyelA che. tethI darzana zabdano artha paNa samyapha rUpe ja vicAravAno che. sAmAnya arthamAM to tattvonI zradhdhAte jasamyagdarzana karI diIdhuM. vizeSathI spaSTatA karatA kahI zakAya ke darzana mohanIyanA kSaya-upazama ke kSayopazama thakI utpanna thayelI tatvanI rUci ke satyanI pratitI. jenA vaDe choDI devA yogya ane svIkAravA yogya tattvanA yathArtha vivekanI abhirUci thAya te samyagdarzana. ja tattvArtha zradhdhAnuM rUpa samyagdarzana AtmAno sUkSma guNa che. jene kevaLI bhagavaMta sivAyanA chadmastha jIvo joI zakatA nathI. tethI samyagdarzananA anumAna mATe zAstrakAra maharSi pAMca lakSaNo jaNAve che. A pAMca cihna joine samakitI hovAnuM anumAna thaI zake. (1)prazama-krodha-mAna-mAyA-lobha rUpa kaSAyonuM maMdapaNuM. anaMtAnubaMdhI kaSAyono anudaya tene zamapaNuM kahe che. bIjA arthamAM kaSAya vRtti ane viSayatRSNAnuM zamI javuM te prazama. (2)saMvega-mokSanI abhilASA te saMvega. jaina pravacana anusAra narakAdi gatine jANavAthI je bhaya utpanna thAya che. tevA jIva, potAnA karmodaya vaDe nAraka-tiryaMca-manuSya AdimAM prApta thatAM zArIrika-mAnasika mahad duHkho have na thAya ke na bhogavavA paDe tevA vicArathI huM prayatna karuM tema ciMtave tene saMveganuM lakSya samajavuM. (3)nirvedaH- jenA cittamAM saMsArarUpI kArAgRhanuM varjana karavAmAM tatpara evI budhdhi hoya tene nirveda lakSaNa samajavuM. paramAtmAnA upadeza vacanathI saMsAra-zarIra-bhoga traNe viSayamAM kaMTALo utpanna thavo. (4)anukaMpA-saMsAranA badhA prANIo paratve karuNA bhAvanAte anukaMpA, dIna duHkhI dAridrane pAmelA prANIonA duHkhonuM nivAraNa karavAnI niraMtara icchA te anukaMpA. AgaLa vadhIne tyAM sudhI kahyuM ke sukhanA arthI ane duHkha nivAraNArthI jIvone mArA vaDe alpa pIDA paNa na pahoMce evuM ciMtavI karaNArda daya vaDe vartatA hovuM te anukaMpA. (5)AstikyaH- jinezvara paramAtmAe bhAkhyuM che teja niHzaka satya che evI daDha AsthAvizvAsa, te Astikya. jIvAdi padArtho je svarUpe arihaMtAdike batAvyA che te temaja che. athavA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA AtmA che-nitya che vagere jenI mati che te Astika. teno bhAva ke pariNAmavRtti te Astikya. ja A pAMca cihnonokrama paDyAnapUrvI samajavo. prathama Astikya pachI anukaMpAnirveda-saMvega-prazama. Avo krama pradhAnatAnI apekSAe che. AstikyathI anukaMpA pradhAna che. anukaMpAthI nirveda pradhAna che ema uttarottara kramaza:prazama guNa pradhAna hovAthI sarva prathama prazama guNa lakhyo che. alabatta A guNo jinavacanAnusArI hoya te mahatvanuM che. jinavacanane nahIM anusaratA evA prazamAdi guNo paramArthathI guNojanathI eTale mithyAdraSTimAM AguNo hoya tema jaNAya to paNa tene samyapha na manAya. * tattvArtha zradhdhAnam anane samyagdarzanam baMne samAnAdhikaraNa vALA che tyAM agnithI dhumADo judo che tevI rIte A baMne bhinna che tevo bheda karavo nahI. paNa jema agni ane uSNatvamAM samAnatA che tema tattvArtha zradhdhAnuM ane samyagdarzana samAna gaNavA. ja tattva ane arthamAM anekAnta mata mujaba thoDo bheda che ane thoDo abheda che tevo mata svIkArIe to prazna thaze ke mAtra tatva zraddhAnuM ke mardha zraddhAnuM ja lakhavuM joie ne? paNa A zaMkA ayukata che. kema ke mAtra tattvazradhdhAn thI "mAtra svarUpa ke bhAva" evo artha ja grahaNa thaze ane artha zradhdhAnuM kahetA badhAM ja prakAranA artho grahaNa karavA paDaze. matalaba ekAnta pakSanuM grahaNa thaze. mATe baMne levA jarUrI che. sUtrasArAMza - tattvArtha zradhdhAnu evuM na lakhe to paNa samyagdarzana zabdanirukita sAmarthya vaDe spaSTa che, chatAM A sutra banAvavAmAM AvyuM te samajavA yogya che. samyakno artha prazaMsA thayo. darzanano sAmAnya artha "jovuM" thAya che. A be zabdo bhegA mukavAthI samyagdarzanano pAribhASika arthaprApta thato nathI. nirUkatithI to "sAru jovuM" evo artha nIkaLaze. Avo darzanopayogato abhavya jIvone paNa jJAnanI pUrvehoya che. Avo koi viparIta artha na thAya te mATe tattvathI nirtIta thayelA arthonuM zradhdhA te samyagdarzana gayuM duza dhAtuno sAmAnya artha "jovuM' e AbAla-gopAla prasidhdha che. eTale prazasta artha svIkAratA "sArI rIte jovuM'' artha nIkaLe paNa ahIM zabda nirukita svIkArya nathI. tema karatA ati vyapti doSa lAge che ane mithyAtvI dvArA thatuM prazasta darzana paNa samyagdarzana gaNaze.. tethI badhAM dArzanike mAnelI pAribhASikaniyukita ja svIkAravI paDaze. kemake vyAghra nI zAbdika vyutpatti to vizeSa prakAre suMghavAvALo ane jenuMchIta phata eTale gamana karavA vALo ja thavAnI paNa ApaNe gau nuM baLada/gAya ja laIe chIe tema ahIM pAribhASika arthaletA "tattvArtha zradhdhA e samyagdarzana'' arthaja levAnuM sUtrakAra sUcave che. koI kaheze ke pratimAjInuM darzana paNa mokSanuM kAraNa paNuM jaNAve che. mokSamArganA hisAbe to darzanano A artha paNa levo joIe. temane eTaluM ja kahevuM ke tattvArtha zradhdhAna rahita korA darzanathI mokSamArga kahezo to samavasaraNamAM beThelA abhavya ne paNa mokSa prApti thavAnI tema sAbita thaze kemake tyAM to sAkSAt arhata darzana thavAnuM. tattvArthane badale mAtra zradhdhAnuM kema na mukayuM? mAtra zradhdhAnuM lakhe to anarthonuM zradhdhAnuM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 adhyAyaH 1 sUtraH 3 paNa samyagdarzana banI jaze ane artha zraddhAne ema sUtra lakhe to paNa adhuruM che. kema ke tyAM kAlpanika arthonuM zradhdhAnuM paNa samyagdarzana banI jaze. eTalemartha zabda pUrve tattvavizeSaNa mUkayuM che. vaLI mAtra tevuM zraddhAnuM lakhe to paNa anekamato ubhA thaze. tattvanuM zradhdhAnuM gaNavuM. tattvamAM zradhdhAnuM gaNavuM-tattva karIne zradhdhAnuM gaNavuM evI ati vyApti thaze. "tattvArtha' zabda letA tattva ane artha baMne spaSTa thaze. jemake je je svabhAvathI jIvavagere bhAva vyavasthita thatA hoya te ja svabhAva [guNadharma vaDe te jaNAtA hovAthI te badhAM tattvArtha-che. tat nA bhAvathI nita karAyelA arthate tattvArtha che. tad no saMbaMdha vet sAthe che. tithI kahetA jethInuM anusaMdhAna joDAI ja javAnuM "je jIva-ajIva Adi svabhAvothI padArtha potapotAnA svarUpe sthita thaI rahyA che. te ja svabhAvothI pramANanaya dvArA jANelo je bhAva te tattvArtha che." A tattvArthanuM zradhdhAn eTale ke rUci-vizvAsa te samyagdarzana che. U [8] saMdarbha$ Agama saMdarbhathiyaannN tu bhAvANaM sabbhAve uvaeseNaM bhAve sadahatasa sampati te viyAdiye--uttarAdhyayana adhyayana-28 gAthA-15 tattvArtha saMdarbhaHtattva - vizeSa spaSTatA adhyAya:1 sUtraH4 samyagdarzana-utpatti adhyAyaH 1 sUtra:3 U [9]padyaH(1) tattvabhUta padArtha kerI, ruci aMtara vistare. e zudhdha darzana pragaTa thAtAM, bhavika bhavathI nistare. (2) jaino tattva taNA sadA kharakhare rUpe ja joDela che. tenI ruci yathArtha rUpa sata te sAcuM ja che darzana. 1 [10]niSkarSa sAcI zradhdhA e jIva nA mukhya guNane sthira karavAnuM ke vikasAvavAnuM sAdhana che. AtmAnI paramocce dazA pAmavA ke janma jarA mRtyu Adi anaMta duHkhamaya saMsArathI viramavA mATe AvatattvArthazradhdhA arthAtayarthAtha padArthonI rucikeLavavI jarUrI che tema A sUtranirdeza cheH zudhdha AstiktA prApta karI-jIvana karuNAmaya banAvIsaMsAra paratvenA kaMTALA pUrvaka-mokSanI abhilASA vaDe prazama guNanI prApti thavI te ja A sUtrano niSkarSa che. S S S S T US adhyAyaH 1 sUtraH3) U [1]sUtraraMtu A sUtrasamyagdarzananI utpattinA nimitto jaNAve che. AtmAmAMthI samyagdarzana kaI rIte pragaTe teno nirdeza kare che. [2] sUtramULa-tanidhiyAmAdA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tattvArthAdhigama sUtra abhine TIkA [3] sUtraH pRthaka-tat nisAt dhiAmAt vA 1 [4]sUtrasAra-te simyagdarzana nisargathI (svabhAvika) athavA adhigamathI (bAhyanimitta-upadezAdithI) [utpanna thAya che [5]zabdajJAnaHtate, samyagdarzana nisa-svAbhAvika, ApameLe dhirAma-bAhya nimitta, vA-vikalpa [6]anuvRttiH- tatvAzraddhAne samRrzana 1-2 sUtrathI samRddha nI anuvRtti A sUtramAM Ave che. I [7]abhinavaTIka-sUtramAM sauprathama zabdamUlache. vyAkaraNa padhdhati mujabaahIM sUtrakAra maharSisUtranIlAghavatAmATe A rIte uparokta sUtronA anuvRtti grahaNa kare che. tethI tat zabda dvArA anantara kahevAyela sUtra 2 mAMthI sagarzana zabdanuM grahaNa karavAnuM che. ja mULasUtramAM pAMcamI vibhakitavALA be pada mukelA che. eTale (utpanna thAya che, te kriyA adhyAhAra samajavI. sUtramAM vyAkaraNa niyamAnusAra je pada nathI hotA tene bIjA sUtrothI paNa grahaNa karAya che. temaja masti pati padane vartata evA kriyApado tAtparyabaLathI zabdabodha karAvavA mATe adhyAhAra karavAmAM Ave che. (1)nisarga je samyagdarzana bAhya nimitta vinA pUrvanA saMskAra ke AtmAnI tathA bhavyatAnA yoge sahajapaNe ApoApa AtmAmAM pragaTa thAya te nisargaja gaNAya. (2)prANIone tIrthaMkarAdi upadeza dAna vinA ApameLe ja karmano upazama ke kSaya thavAthI AtmAmAM je utpanna thAya te nisarga samyagdarzana gaNAya. ja nisargazabdanA svabhAva-pariNAma aparopadeza evA samAnaarthavALAparyAyavAcI zabdo che. have bAhya nimitta vinA svabhAvathIja pariNAma vizeSathI utpanna thatuM samyagdarzana nisargaja kahevAya che. - jJAnadarzana rUpa upayogavALo jIva anAdikALathI saMsAra paribhramaNa karI rahyo che. te je karmono Azrava kare che. te karmono baMdha-nikAcanA-udaya-nirjarA vagere apekSAe jIva nArakI-tiryaMca-deva-manuSya cAra gatimAM bhaTake che. ane zubha azubha karmone bhogave che. tyAre te jIva jJAna darzana upayoga rUpa svabhAvane kAraNe evA adhyavasAyo [mana pariNAma prApta kare che ke tenA pariNAma vizeSathI kyAreka apUrvakaraNa thakI bAhya nimitta vinA te jIvane samyagdarzana pragaTa thaI jAya che. te samyagdarzana nisargaja kahevAya che. AvA jIvone anAdi mithyAdraSTipaNAmAM ja evA prakAranI tathA bhavyatAnA yoge karmo khapatA khapatA bAhya nimitta vinA AtmAnA karaNa-baLa-puruSArtha vizeSathI AvuM nisarga samyagdarzana prApta thAya che. (2)adhigama (1) je samyagdarzana paranA upadeza, deva-guru jinapratimA, jaina zAstra Adi bAhya nimittothI utpanna thAya tane adhigamaja kahevAya. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 3 17 (2)tIrthaMkarAdi upadeza sahita bAhya nimittonI apekSApUrvaka karmano kSaya ke upazama thavAthI je AtmAmAM pragaTa thAya te adhigama samyagdarzana kahevAya. (3)paropadeza AdibAhya nimittathI je pariNAmavizeSathavAthI AtmAmAM pragaTa thAya che tene adhigama samyagdarzana kahe che. adhigamanA abhigama-Agama-zravaNa-zilA-upadeza vagere samAnArthI paryAyavAcI zabdo che. ja adhigama:- adhika jJAna bIjAnA nimitta thakI utpanna thAya che. tethI paranimitta rUpa adhika kahevAya che. AvuM adhika jJAna ke ruci te adhigamatA. # abhigama:-gurumukhethI athavA gurunI abhimukhatAnA AlaMbana vaDe je jJAna thAya te abhigama. che Agama -pUrva puruSapraNita,pUrvApara virodha zaMkA rahita evA vyavasthita varNa-pada vAkayanA samUhanA AlocanathI thatI tattva ruci teAgama. saMkSepamAM Agama eTale zAstra. 4 zravaNa -kAna vaDe je sAMbhaLavuM tenA thakI utpanna thAya te zravaNa. $ nimittaH-pratimAjI vagere je je samyagdarzana utpatti mATe bAhya vastu che te te sarve nimitto ja gaNavA. tenA thakI utpanna thatuM nimitta samyagdarzana gaNavuM. # zikSAH- Apta praNIta granthanA punaHpunaH abhyAsa vaDe je thAya te zikSA samyagdarzana. $ upadezaH- jinezvara paramAtmAnI jema guru devo dvArA je dezanA kathana thAya te upadeza. A sAta bheda athavA anya koI bAhya nimitta thakI tattvArtha -jIvAdi pratye je ruci prasaravI te adhigama samyagdarzana samajavuM. ja jagatanA padArthone yathArtha rUpathI jANavAnI ruci sAMsArika ane AdhyAtmika bane prakAranI abhilASamAMthI janme, paNa bhautika sAMsArika lAlasA mATe thatI tattva jijJAsA samyagdarzana nathI. kema ke temAM pariNAme mokSa prApti lakSya nathI. jayAre AdhyAtmika vikAsa hetuthI mokSanA lakSya pUrvaka tattvanizcayanI je ruci thavI te ja samyagdarzana che. jemAM zeyamAtrane tAttvikarUpe jANavAnI ane heya mAtrane choDI devAnI temaja upAdeyane grahaNa karavAnI ruci-tevA prakArano Atma pariNAma e nizcayasamyakta che. jayAre rucinA baLathI utpanna thatI dharmatattva niSThA e vyavahAra samyagdarzana che. temAM AMtarika kAraNo samAna hovA chatAM bAhya nimitta anapekSA tenisarga samyagdarzana. bAhya nimitta ApekSikane adhigama samyagdarzana. * anAdikALathI saMsAra pravAhamAM vividha duHkhone anubhavatA AtmAmAM koIvAra evI pariNAmazudhdhi thaI jAya che ke je te AtmA mATe apUrva kSaNa banI jAya. A pariNAma zudhdhine apUrvakaraNa kahe che. jIvo be prakAranA che. bhavya ane abhivya bhavya eTale mokSa pAmavAnI yogyatAvALAM a. 1/2 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA ane abhavya eTale kadI mokSanI ruci jajene thavAnI nathI tevA pariNAmavALAjIvo. abhavya mATe samyagdarzanI vicAraNA karavAnI ja nathI kema ke tene tenA pariNAma thavAnA ja nahIM. bhavya jIvomAM paNa jAtibhavya evo prakAra che. jema zIlavAnuM sati ne putra thaI zake paNa paNa pati mRtyu pAmyA pachI te strI avaMdhyA hovA chatAM bALaka thaze nahIM. tema jAtibhavya jIvomAM bhavyatva hoya paNa tene mokSane yogya sAmagrI kadI maLavAnI nathI. ahIM apUrvakaraNanI ke samyagdarzananI vicAraNA kevaLa mokSanI yogyatAvALA bhavya jIvone AzrIne ja karavAnI. A jIvo sau prathama je samyagadarzana prApta kare te aupathamika samyakta kahevAya che. jIvanA tathA bhavyatva paripAkathI AtmAnA viziSTa adhyavasAya rUpa yathA pravRtti karaNa vaDe AyuSya sivAyanA sAta karmonI sthiti aMta:koDAkoDI sAgaropama pramANa thAya che. A sthiti thAya tyAre jIva rAga-dveSanI graMthi pAse Ave che. A durbhedya graMthi bhedavA anerA vIrSollAsanI jarUra paDe. ghaNAM jIvoAgraMthibheda karyA vinA japharIsaMsAra paribhramaNa kare che. AsannabhavikhavoapUrvakaraNa vaDe A rAga-dveSanI graMthi bhedI nAkhe che. uttarottara vizudhdha adhyavasAya rUpa anivRttikaraNa vaDe aMtarmuhurta sudhI jIva mithyAtvanA karmadala rahitanI sthiti rUpa *aMta:karaNa kare che. tyAre A aupathamika sattvanI sthiti prApta thAya che. jene samyagdarzana kahyu che. A samyagdarzanamAM darzana mohanIyakarmano kSaya-upazama ke kSayopazama e mahatvanuM kAraNa che, te nisarga ke adhigama baMne samyagdarzanamAM samAna ja hoya che. * praznaH- sUtramAM 3Hdyate kriyApada adhyAhAra samajavuM kahyuM tema note ne adhyAhAra kema na samajI zakAya? samAdhAnaH-mithyAdarzana saMsArI jIvomAM jovA maLe ja che. vaLI mokSa tathA samyagdarzana baMne sAdi anaMta mAnelA che. AvA kAraNosara kadI nodhaMdhate kriyApada adhyAhAra na mAnI zakAya. vaLI jo tene adhyAhAra mAnIe to samyagdarzanane nitya mAnavuM paDe. kema ke nisarga ke adhigamathI utpanna thatuM nathI tevo sUtrArtha nIkaLaze. paNa tema mAnI zakAya nahIM. mATe 3ghate kriyApada ja adhyAhAra mAnavuM paDaze. U [saMdarbha Agama saMdarbha-meLe kuvide paUre, te nahIM te mULa veva. mAmasamaeNne veva- * sthAnAMga sUtra sthAna ra uddeza 1 sUtra70/2 tattvArtha saMdarbha- adhigama-vizeSa carcA adhyAyaH 1 sUtra thI 8 G [9]padya(1) zudhdha samakita prAptinAM be kAraNo sUtre kahyAM. svabhAvane upadeza guruno jethI jIva darzana lahyA. (2) saMsAra pariNAma zudhdhirUpa je kriyA apUrva sphare. *yathApravRtti karata-apUrvakaraNa-anivRtti karaNatraNenI vizeSa carcA dravyalokaprakAza sargaH3-kAra-25-mAM jovI. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1. sUtra: 4 Apo Apa ja evI kaeNsthiti kivA nimitto vaDe. [10] niSkarSa-saMsAra paribhrAmaNamAM jIva sudhA-tRSNA-vyAdhi-ISTa viyogaaniSTa saMyoga-vadha-baMdha-vagere aneka vipattine pratikSaNa bhogavI rahyo che. temAM je jIva svabhAvika ke bAhya nimittathI samyagdarzana prApta kare che te alpa evA ardhapudgala parAvartana kALamAM mokSanuM anaMta sukha mANe che. mokSanA icchuka AtmajJAnI puruSane AsUtraadhigamarUpe sAta prakAranA sAdhano darzAve che. jenA dvArA adhigama samyagdarzana pAmI anaMtA duHkhamAMthI chuTakAro pAmI zakAze. 0 1 0 0 0 0 0 (adhyAyaH 1 sUtraH 4) [1]sUtrahetu- bIjAsUtramAM lakhyuM te tattvo kayA kayA che teno nAma-nirdeza A sUtramAM karAyo che. temaja tattvanA svarUpano paricaya apAyo che. U [2] sUtra mULa:-nIvAnIvAzravavanyasaMvardhanarAmolAtattvam 1 [3] sUtra pRthaka-jhIva nIva majhava vanya saMvara nirnara mokSa: dvam 1 [4] sUtra sAra-jIva-ajIvaAzravabaMdhasaMvaranirjarAanemokSafAsAta) tattvo che.. [5] zabda jJAnaHnava-jIva, AtmA magIva -jIva nathI te mAsava-karmanuM AvavuM te. vanya-jIva sAthe karmanuM coMTavuM saMvara-Amravano nirodha nirjarI-karmonuM kharI javuM mokSa-karmono sarvathA kSaya. tattva-tattva juo -.ra [6]anuvRtti - A sUtramAM uparanA koI sUtranI anuvRtti AvatI nathI. U [7]abhinavaTIkA-sUtra bIjAmAM je tattvAzraddhAne kahyuM tyAM tattvanI tAttvika ke zAbdika vyAkhyA apAI hatI paNa ApaNe je sAta tattvonI ja tattva rUpe vicAraNA karavAnI che te spaSTa nAma-nirdezapUrvaka A sUtramAM jaNAvela che. jIvAdi tattvonA svarUpano paricaya A sUtra dvArA prApta karavAno che. + (1)jIvaH- (1) jJAna-darzana rUpa upayogane dhAraNa kare che athavA cetanA lakSaNa yukata che te jIva kahevAya che. (2)jIva eTale AtmA (3)je jIve -prANone dhAraNa kare te jIva. lokamAM navatatva e mukhya tattva che. prANanA bhAvathI ane dravyathI be bhedo che. jJAna-darzanAdi AtmAnA je guNo te bhAvaprANa kahe che. ane pAMca indriya mana-vacana kAyArUpa traNeyoga+zvAsocchavAsa+AyuSya e daza prANa ne dravyaprANa kahe che. saMsArI jIvone dravya tathA bhAvabaMne prakAre prANa hoya che. sidhdhanA jIvone mAtra bhAvaprANa hoya che. teo dravya prANanA dhAraka hatA teno upacAra karIne paNa jIva gaNI zakAya. } Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA AThe prakAranA karmonoupArjanakartAarthatabAMdhanAra che. te bAMdhelAkarmonobhoktA che arthAta karmanA phaLane bhogavanAra che. te karma phaLAnusAra saMsAramAM paribhramaNa kare che. ane te ja karmone nivAranAra arthAta kSaya karanAra che te ja AtmA (jIva) che. ema vyavahAranaya kahe che. nizcaya naye to jJAnopayoga-darzanopayoga vALo-caitanya lakSaNa yukata sukha-duHkhane anubhavato evo te jIva che. - aupazamika vagere bhAvothI joDAyela, sAkAra ke nirAkAra svarUpa. zabdAdi viSayano jANanAra, amUrta svabhAvavALo, kriyAno kartA, te karmano bhokatA evo jIva che. pAvaNI dhArapekSaya gIta manIvI naviSyati vA ti nIva: bhAva prANa dhAraNa karavAnI apekSAe je jIvI rahyo che, jIvita rahI cUkyo che ke bhaviSyamAM jIvavAno che te jIva che. gauva prANa dhArI gvAdigaNanI dhAtune kartAmAM pratyaya lAgI nIva+=NIvazabda thayo ja (2)ajIvaH- (1)je jIva nathI te ajIva che. (2)jJAna-darzana upayoga rahita ke cetana lakSaNano abhAva te ajIva che. (3) jIva karatAM viparIta svabhAvavALuM ke lakSaNavALuM tattvate ajIva. eTale ke caitanya lakSaNa rahita sukha-duHkhanA anubhava vinAnuM ane jaDa lakSaNavALuM tattva te ajIva. jema ke lAkaDuM-AkAza vagere. A ajIva tattvonA dharmAstikAya,adharmAstikAya,AkAzAstikAya pudgalAstikAya ane kALa evA pAMca bhedo che. temAM pudgala rUpI che.. varNa-gaMdha-rasa ane sparzathI yukata che. bAkInA dharmAstikAya vagere cAra arUpI che. varNAdi catuSkathI rahita che. arUpI padArtho IndriyothI jANI zakAtA nathI. rUpI padArtho sthULa pariNAmI hoya to indriyothI jANI zakAya che paNa sUkSma pariNAmI hoya to indriyothI jANI zakAtA nathI. pudgalAdi dravyaajIva che. 4 varNAdite bhAvaajIva che. jagatamAM jIva pachInuM mukhya tattva ajIva che. bAkInA tattvo A baMne tattvonA vistAra svarUpa ja che. bhAvaprANadhArapApekSAya na nIvati nAnIvana gAviSyati ti nIva: bhAva prANa dhAraNa karavAnI apekSAe je jIvato nathI, jIvyo nathI ke jIvavAno nathI te ajIva gIva zabda sAthe naga tatparuSa samAsa karavAthI maLI zabda banyo che. (3)AzravAH- (1) mana-vacana-kAyAnI kriyA te yoga che ane karmano saMbaMdha karAvanArI hovAthI te kriyA ja Azrava che. (2)je pariNAma [mithyAdarzana-avirati-pramAda kaSAya-yoga]dvArA karma Ave che tene Azrava kahe che. (3)zubha ke azubha karmone AtmAmAM AvavAnuM kArate Azrava che. je kriyAo vaDezubhAzubha karmaAvetekriyA paNa Azravatattva che. mana-vacana kAyAnI zubhAzubha pravRtti edravya Azrava che. mana-vacana-kAyAnI pravRttimAM kAraNabhUta jIvanA pariNAmakete pravRttithI utpanna thatA pariNAmane bhAvaAzrava bIjA zabdomAM kahIto karmonuM AtmAmAM Agamanatedavya Azrava che anedavyAzravamAM kAraNabhUta mana-vacana-kAyAnI pravRtti te bhAvaAzrava che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 4 21 puNya ane pApa e baMne AzravamAM samAviSTa karelA tattvo che. zubha karmAzrava te puNya che ane azubha karmAzravate pApa che. puNyano udaya hoya to jIvane ISTa sAmagrInI prAptisukha bhoga vagere prApta thAya che ane pApano udaya hoya to udvega thAya, pratikuLa saMyogo, uddabhave ghaNuM bhogavavuM vagere bane che. karmonA Azravane samajAvatA kahI zakAya ke je rIte samudra sadA nadIyo dvArA jaLathI bharAto rahe che ke khullA rahelA makAnanA bArI bAraNAmAMthI kacaro Avato rahe che te rIte mithyAtva-avirati-kaSAya-yoganA kArothI AtmA tarapha karma kacaro Avato rahe che. mA eTale samannAta ane zrava eTale zravavuM-AvavuM cAre taraphathI karmonuM AvavuM te Azrava macchate ." jenA vaDe karma grahaNa karAya te Azrava kahevAya. zriya-35rcata varma : jenA vaDekarmaupArjana karAya che te Azrava. nA upasargapUrvaka jUvAdi gaNanI matI dhAtu che. tene pratyaya lAgI --ga ema Azrava zabda banyo che. * (4)baMdhaH- (1)jIva sAthe karma vargaNAnuM (ekameka thavuM) coTavuM tene baMdha kahe che. (2)jIva sAthe karmanuM je kSIranIravata [dudhamAM pANI maLI jAya te rIte je joDAvuM tene baMdha kahe che. ahIM AtmA sAthe karmayugalono je saMbaMdha thavo te dravyabaMdha ane dravyabaMdhanA kAraNa rUpa AtmAno je adhyavasAya te bhAvabaMdha kahevAya. - mithyAtvAdi kAraNothI thato je karma Azrava jIva sAthe je eka kSetrAvagAha thai jAya tene baMdha kahe che. jevI rIte beDI vaDe jakaDAyela prANI parataMtra bane che, tema karmathI baMdhAyelo jIva parataMtra bane che ane ISTa vikAsa sAdhI zakato nathI. vadhyo ane vanya mArga vA vanya: jenA vaDe jIva baMdhAya athavA jIva ane karmanuM eka meka sAthe baMdhAvuM te baMdha che. ahIM kayAdi gaNanI dhAtu vanya-vandha ne kAraNa athavA bhAva arthamAM dhana pratyaya lAgIne vanya zabda banelo che. * * (5)saMvaraH- (1)Azravano nirodha e ja saMvara. (2)karmone AvatA aTakAvavA athavA [gupti-samiti -dharma-anuprekSA-pariSahajayacAritra) e pariNAmothI karmonuM AvavuM rokAI jAya tene saMvara kaheche. (3) Azravano nirodha te ja saMvara. AvatA karmone rokavA athavA karmone AtmA tarapha jhavatA aTakAvavA te ja saMvara. samiti gupti pariSaha yatidharma bhAvanA ane cAritra e paNa saMvaratattva ja che. zubhAzubha karmanuM rokavuM athavA saMvaranA pariNAma rahita saMvaranI kriyA anuSThAnamAM vartavuM te dravyasaMvara ane dravyasaMvaranA kAraNabhUta AtmAnAM pariNAmane bhAvasaMvara che. bIjA zabdomAM kahIe to karmonuM AtmAmAM na AvavuM te dravyasaMvara che ane vyasaMvaranA kAraNabhUta samitigupti vagere bhAva saMvara che. je rIte bArI-bAraNA baMdha thavAthI makAnamAM kacaro Avato nathI athavA je nagaranA dvAra sArI rIte baMdha hoya te nagara duzmano mATe agamya banI jAya che e ja rIte samitigupti vagerethI susaMvRta AtmA karmazatru mATe agamya banI jAya che. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA viyetemane-saMvaraNa mAtra vA saMvara jenA dvArA saMvaraNa thAya (karmarokAya) athavAsaMvaraNa (karmanuM rokavuM) mAtra saMvara che. sama upasarga pUrvaka svAdi gaNanI vRtra vALa dhAtune karaNa ke bhAvamAM vadhu pratyaya lagADavAthI saMvarazabda banyo che. ()nirjarA - AtmA sAthe ekarUpa banelA karmonuM kharajavuM te nirjarA. (2)nirjaravuM eTale karmonuM kharavuM. kharavuM,jharavuM, saDavuM, nAza pAmavuM te nirjarA. athavA jenA vaDe karmonuM jharavuM arthAt nAza pAmavuM bane te tapazcaryAdi paNa nirjarA tattva tarIke ja oLakhAya che. # ahIM khAsa khyAla rAkhavuM ke karmano kramika kSaya athavA AMzika kSaya te nirjarA che sarvathA kSaya to mokSa ja kahevAya.] zubhAzubha karmono dezathI kSaya thavo-samyakta rahita ajJAna pariNAma vALI nirjarA hovI-athavA-samyapha pariNAmarahitanI tapazcaryA te dravyanirjarA che ane karmonAdeza kSayamAM kAraNa rUpa je AtmAno adhyavasAya-athavA-nirjarAnA samyapha pariNAmayukta jetapazcaryAdi kriyAo te bhAvanirjarA che. ajJAna tapa-ajJAna kaSTa yukata kriyA-anicchA ke viziSTa icchA rahita Apo Apa thatI nirjarA jevI ke vanaspatine TADha-taDako vagare sahana karavA paDe che te - AbadhI akAma nirbhara che. samyadRSTi jIvo ke virativaMta AtmAo jenA viveka cakSu jAgrata thayelA che tevAnI samyapha kriyA-tapazcaryAdi sakAmanirjarA che. nid upasargapUrvaka vayohAna e divAdigaNanI dhAtune karaNa ke bhAvamAM pratyaya lAgyo. strItva vivakSAmAMmA pratyaya lAgI nirbarA zabda banyo che. ni=I==A nirAM thaze. nirniyategananirnara| maa vA nirnara (7)mokSa-sarvakarmono sarvathA kSaya karavo te mokSa karmono saMpUrNa kSaya tevyamokSa kahevAya ane sarvathA yamAM kAraNarUpa AtmAno pariNAma eTale ke sarvasaMvara bhAva, abandhakatA, zaileSIbhAva athavAcaturtha zukaladhyAna kesidhdhatva pariNatine bhAvamokSa kahevAya che. samyagdarzanAdi kAraNo vaDe saMpUrNa karmonA Atyantika mUloccheda thavo te mokSa che. jema baMdhanamukata prANI svataMtra viharI zake che tema karmabaMdhana mukata AtmA svAdhInapaNe anaMta jJAnadarzana sukhAdino anubhava kare che. AtmAnuM potAnA AtmAmAM ja avasthAna karavuM te mokSa. mokSa ane e curAdi gaNanI dhAtune karaNa ke bhAvamAM dhanuM pratyaya lAgI mokSa pada bane che. jIva ane pudagala dravyano pUrNarUpathI chuTakAro thavo te mokSa. ja tattva zabdanI vizeSa carcA adhyAyaH1 sUtra 2 mAM thayelI ja che. chatAM tattva zabdano sAmAnya bhAva atre vicArIe. tatvazabdamAM mULa tat che. eTale tat mAM bhAvavAcI tva umeratA tatva zabda banyo jeno artha che "te-paNu." bIjA zabdomAM tattvono artha sadbhAva ke astittvathAya che. jIvatattva eTale jIvapaNuM ke jIvanuM astittva. ajIva tattva eTale ajIvapaNuM ke ajIvanuM astittva e rIte sAte tattvonuM arthaghaTana samajI levAya. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 4 ja tattva saMkhyAbhedaH- ahIM sUtrakAre sAta tattvo gaNAvyA che *navatattvakAra ane zrI sthAnAMga sUtra navatattva gaNAve che. anyatra pAMca ke be tattvo paNa gaNAvAya che. A badho mAtra vivekSAbheda che. 23 jema ke ''mukhyatayA tattvobe jache. jIva aneajIva, bAkInoteno vistAra che. e matamujaba tattva saMkhyA be thaze. bIjA mata mujaba Azrava ane baMdha tattvane badale mAtra baMdha tattva gaNyuM kema ke karmonuMAvavuManecoMTavuMeka ja vastuche. vaLInirjarA tathA mokSamAM paNa mukhya vastu to karmonovinAza ke kSaya thavoteche. mATeeka ja nirjarA tattvo gaNototattvo pAMca thaze. jIva ajIva-baMdha-saMvara-mokSa. jeo pApa ane ane punyane judA-judA jaNAve che te navatattvakAranA mate kula navatattvo thaze. ahIM azubha Azrava te pApa tattva ane zubha Azrava te punya tattva gaNI AzravamAM ja baMne tattvo samAviSTa karyA mATe sAta tattvo thayA. matalaba kesaMkSepa vivakSAmAM pApa-puNyano Azrava ane baMdhamAM antarbhAva karI detA A sUtra sAta tattvonuM banela che. * puNya ane pApatattva baMnenA dravya ane bhAvathI be-be bhedo che. jekarmanA udayathI jIvane sukhano anubhava thAya tevA zubhakarma pudgala te dravya puNya ane dravya puNya baMdha kAraNabhUta dayA-dAna vagere zubha adhyavasAya te bhAvapuNya je karmanA udaya thI jIvaneduHkha noanubhava thAya te azubhava thAya teazubhakarma pudgala te dravya pApa ane dravya pApa baMdhamAM kAraNabhUta hiMsAdi azubha adhyavasAyo te bhAva pApa. je be tattvomAM samASTitAH jIvatattva to svataH prasidhdha che ja. saMvara, nirjarA ane mokSa e traNa tattvo jIvasvarUpa ke jIvanA pariNAma rUpaja che. kema ke jeTale aMze saMvara Adi thAya teTale aMze jIva svasvarUpamAM Ave che. tethI A traNe tattvono jIvatattvamAM samAveza karavo. jIvanathI te ajIva e vyAkhyA mujaba bIjuM tattva ajIva che. Azrava ane baMdha e karma pariNAma che. karmapudgalonI vRdhdhi karAvanAra che mATe ajIvatattvamAM samAviSTa karyA. tattvono paraspara saMbaMdha ane kramaH jIva ne zarIra-mana-zvAsocchvAsa-gamana-sthiti-avagAha-vagere upakAro nA kAraNa bhUta hovAthI anantara evuM ajIva tattva mUkayuM ahIM upakArya-upakAra bhAva saMbaMdha che. jIva ane ajIvanA AzrayathI Azrava thAya che mATe trIjuM Azrava pada mukayuM. ahIM. AzrayaNaAzrayibhAva saMbaMdha che. AzravanuM kArya baMdha che mATe Azrava pachI baMdha tattva jaNAvyuM temA kArya-kAraNa bhAva saMgati che. AzravathI pratikuLa te AzravanA nAza ane baMdhanA abhAvanA kAraNabhUta hovAthI baMdha pachI saMvara tattva mukayuM ahIM prati vAsudeva vAsudevanI mAphaka pratibadhya-pratibaMdhaka bhAva saMbaMdha che. saMvara thayA pachI ja mokSopayogInirjarA tattvasamyak prakAre utpanna thAya che. tethI saMvara pachI nirjarA kahI. ahIM pUrvAparabhAva ke prayojaya prayojaka bhAva saMbaMdha che. nirjarA thayA pachI chevaTe mokSa ja thavAno. mATe chelle mokSa tattva prayojayuM. mATe tyAM kArya *jIvA jIvA puNNaM pAvAsava saMvaro ya nijjaraNA bandho mukkho ya tahA nava tattA huMti nAyavvA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA kAraNabhAva saMbaMdha thayo. ja sUtrasArAMza - A zAstra mokSamArgano mukhya upadeza ApatuM hovAthI sarva prathama to mokSa tattvanuM zradhdhAn ja mokSArthI jIve karavuM joIe. mokSa tattvanI sAtho sAtha baMdha tattvanuM zradhdhAnuM paNa Avazyaka ja che. anyathA vartamAnamAM karmothI baMdhAyelo te mokSArthI mokSanI abhilASA kaI rIte karaze? jo te potAne karmothI baMdhAyelo mAnaze to mokSano puraSArtha karaze. * jo mola ane baMdhanuM zradhdhAnuM karaze to baMdhanA kAraNabhUta AzravatattvanuM paNa zradhdhAnuM karavuM paDaze. kemakekAraNarUpa Azravatattvane mAnyAvinA baMdhano kSaya kaI rIte thavAno? AzravatattvanahIM mAnotobaMdhatattvanitya thaI jazebaMdhanityathatA mota thavAno ja nahIM. jo baMdhanuM koI kAraNa jana mAno to baMdhano asadbhAva thaze. mATe baMdhanA hetu AzravanuM paNa zradhdhAn karavuM joIe. jobaMdha ane AzravRsvIkAryAtoAzravane rokavA rUpasaMvaraanebaMdhanAekadezathayarUpanirjarI evA nIranA kAraNono paNa svIkAra karavo paDaze. tethI saMvara ane nirjarA tattvanuM paNa zradhdhAna karavuM paDaze. jayAre badhAM ja karmonI nirja thazetyAreja mokSa thavAnotejIva-ajavabaMnenothavAno jIvane pudgalathI chuTakAro maLaze temapudgalapaNa tejIvathIvizliSTabanaze. kemakejo karmapudgalonosaMyoga jana hoya to jIvasvata mukata ja che. jo karmaane AtmAno saMyoga che to baMnenoekamekathIviyoga paNa thavAno. mATe jIva-ajIvanuM paNa zradhdhAn karavuM joIze. $ jIvanuM lakSaNa upayoga che. jema ke jJAnopayoga-darzanopayogAdi. # ajIvanuM lakSaNa anupayoga che kema ke vyakitagata rUpe temAM jJAnAdiupayoga nathI. $ AzravanuM lakSaNa yoga che. temAM mana-vacana-kAyAno yoga mukhya che. $ baMdhanuM lakSaNa kArmaNa vargaNArUpa pulane grahaNa karavA te che. $ AzravanuM aTakI javuM te saMvaranuM lakSaNa che. # saMcita karmono sadAne mATe khaMDa khaMDa thaI kSaya thavo te nirjarAnuM lakSaNa che. * saMpUrNa karmono vartamAna tathA bhAvi mATe sarvathA dhvasa te mokSanuM lakSaNa che. AvA lakSaNa yukata sAte tattvonI zradhdhA te ja samyagdarzana che. sUtramAM tatvam evuM eka vacana mukavAthI jIvarUpe tat no bhAva te navatva ajIvano svabhAva te manovatva AzravanuM pariNAma te kAzavatva baMdhanI pariNati te vatatva saMvarano bhAva te saMvaratva, nirjarAno paryAya thavo te nirAta ane mokSano sAmAnya bhAva mokSatva che. erIte pratyeka padArthamAM tamAva arthAta te paNuM pragaTa karavAne mATe tatvam evuMekavacana kahyuM che. ja tattvomAM heya-mya-upAdeyatA A zAstra mokSazAstra hovAthI mokSa nA jijJAsu mATe tattvonI heya-zeya ke upAdeyatA nakkI karavI Avazyaka che, jethI heya tattvono tyAga thaI zake. upAdeya tattvonuM sevana -grahaNa thaI zake ane zeya tattvo jANI zakAze. jIva ane ajIvate tattvo zeya arthAta jANavA yogya che. saMvaranirjarA-mokSa traNe tattvo upAdeya che. Azrava ane baMdha heya eTale ke choDavA yogya che. jo puNya ane pApano vicAra karo to Azrava rUpa hovAthI baMne tattvo heya ja che. chatAM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 4 25 vyavahAranaya thI puNya upAdeya arthAt AdaravA yogya gaNyuM. kema ke te mokSamArgamAM bhomIyAnI garaja sAre che. paNa nizcayathI to puNya paNa heya ja che. kAraNa ke Akhare te zubhakarma hovA chatAM paNa choDavAnuM to che ja anyathA te sonAnI beDI rUpa banaze. 1 [B]saMdarbha 6 Agama saMdarbha-nava tmivi patyA pachar,te taMga nIvA navA puovi pAvo gAvo saMvaro nijhara) vayo moralo sthAnAMga sthAna 9 uddeza-3 sUtra 5 4 tatvArtha saMdarbha-jIvatattva-vizeSa carcA mukhyatve adhyAyaH 2 -ajIvatattva-vizeSa carcA adhyAya: 5 -Azravatattva-vizeSa carcA adhyAya : -baMdhatattva-vizeSa carcA adhyAya 8 -saMvaratattva-vizeSa carcA adhyAya : 9 -nirjarAtattva-vizeSa carcA adhyAya : 9 -mokSatattva-vizeSa carcA adhyAya 10 noMdhaH-adhyAya 3ane4nArakI-tiryaMca-manuSya ane devanA varNana thakI bhinna bhinna rUpe jIvatattvane varNavavA upayogI vigato rajU kare che. adhyAyaH7 mAM vratAticAra varNana Asrava tattvamAM ja madadarUpa che. ja anya graMtha saMdarbha(1)navatattvaH- (sAte tattvonI carcA che) (2)jIvavicAraH- (jIvatattva saMbaMdhe vistRta carcA che) I[9]padyaH(1) jIva ane ajIva e be zeya tattvo jANavA baMdha Asrava heya bhAve jANI baMne tyAgavA tattva saMvara nirjarAne mokSa tattvane Adaro grahaNa karavA yogya e traNa jANI bhavasAgara taro (2) vAjIvathI puNya pApa athavA, zubhAzubhI Agnavo sAte saMvara nirjarA navagaNe, jo baMdhane mokSa to. [10]niSkarSa:-mokSanA arthI jIvone mATe pAyo mukyo samyagdarzana, tattvone zradhdhAnuM samyagdarzana che. ane tattvoe AjIvAdisAta kinavI che.A sUtrathI zudhdha zradhdhA mATe tattvonA nAma ane svarUpanuM jJAna thAya che. mATe zradhdhA pUrvaka kisabhyazradhdhAne pragaTa karavA mATe A tattva jANakArIne svIkArI,sTayamAM avadhAravI jethI zudhdha bhAvo pragaTa thaI zakaze. - bIjuM mokSanA arthIne Agnava-baMdhatva thakI karma kema baMdhAya che te jaNAvI karmabaMdhathI aTakavAnI dizA sUcave che. temaja nirjarA ke saMvaranA svarUpa dvArA karmo rokavA ke khapAvavA mATenI dizA sUcave che. mokSArthI jIva tenA parijJAna thakI mokSamArge AgaLa vadhI zakaze. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (adhyAyaH 1 sUtraH5) U [1]sUtra hetu jIvAdi tattvonA nikSepAno A sUtra nirdeza kare che. U [2]sUtramULa:-nAthApanAvyovatatAra U [3]sUtra pRthakanA sthApanA dravya mAvata: tat cAsa: . [4 sUtrasAra nAma-sthApanA-TyaanebhAvaecArarathI teno[jIvAdisAtatattvono nyAsa nikSepa thai zake che. arthAt nAmaAdi cAra vAro vaDe jIvAditattvonuM svarUpavicArI zakAya che.) U [5]zabdajJAnanAni)-nAma saMjJAoLakha sthApanA(nilepa)-sthApanA,AkRtti *dravya(nikSepa)-vastunI bhUtakAlIna ke bhAvI avasthA mAvanikSepa)-vastunI vartamAna avasthA. to teno, jIvAdi tattvono cAra-jJAna meLavavAnuM sAdhana,svarUpa vicAraNA sAdhana 1 [6]anuvRtti-gIvALIvAzravasaMvarga mokSAstavam [7]abhinavaTIkA -pUrva sUtramAM tattvonA nAma jaNAvyA che. A sUtra tenA cAra bhede nikSepo karavA mATe che. arthAta jIvatattvanA cAra nikSepa, ajIva tattvanA cAra nikSepa e rIte sAte sAta tattvonI oLakha nAma-sthApanA-dravya bhAvathI karavI. sauthI prathama nyAsa athavA nikSepanI samaja ApatA jaNAve ke badhAM vyavahAra ke jJAnanI Apa-lenuM mukhya sAdhana bhASA che. bhASA zabdonI banelI che. eka ja zabda prayojana athavA prasaMga pramANe aneka arthomAM vaparAya che. pratyeka zabdanA spaSTIkaraNa mATe cAra prakAre arthanI vicAraNA karAya che. A cAra artho jaje-te zabdAdinA artha sAmAnyanAcAra vibhAgI karaNo che. A vibhAga nyAsa kahevAya che je bIjA zabdamAM nikSepa tarIke suprasidhdha che. A vibhAgIkaraNanA pariNAme tAtparya samajavAmAM saraLatA thAya che. nyAsa/nikSepaH- (1)jJAna meLavavAnA sAdhana tenikSepa kahevAya che. te cAra prakAranA che. (2)lakSaNa ane bhedo dvArA padArthonuM jJAna jenA vaDe vistArapUrvaka thaI zake che tevA vyavahArarUpa upAyane nyAsa athavA nikSepa kahevAya che. ja (1)nAmanikSepaH- (1)vastune oLakhavAno saMketa te nAma nikSepa che jema ke bhagavAnanuM nAma mahAvIra che te nAma nikSepa. (2)koI paNa vyakita ke vastunuM nAma nahoya to vyavahAraja na cAle. jemavastune sAkSAta jovAthI vastunI icchA ke vastu paratve rAga athavADheSa thAya che. tema vastunuM nAma sAMbhaLavAthI paNa icchA-rAga ke dveSa pragaTe che. vastunuM nAma te nAma nikSepa kahevAya che. jearthavyutpattisidhdha nathI. paNa phakta mAtApitAne anya lokonAsaMktabaLathI jANI zakAya che. te artha "nAmanikSepa" je koI vyaktimAMsevaka yogya sevAno koI guNa nathI chatAM koIe tenuM nAma sevaka rAkhyuM to tene nAmasevaka kahevAya. nAmane arthAntaramAM saMjJA kahevAmAM Ave che. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtra: 5 27 ja (2)sthApanA nikSepaH- (1) sthApanA eTale AkRtti athavA pratibiMba vastunI gerahAjarImAM anya vastumAM tenuM pratinidhitva AropavuM,jemake prabhu mahAvIra to nathI paNa tenI pratimAjI te sthApanA nikSepa. (2)vastunI sthApanA-AkRti-pratibiMba-citra jovAthI paNa te vastunI IcchA ke vastu paratve rAga athavADheSa janme che. ahIM mULa vastunI pratikRtti ke mUrti vageremAM paNa sthApanA hoI zake ane mULa vastunA AropaNa rUpe paNa sthApanA thaI zake che. jemake koI sevakanuM citramUrti ke chabI e sthApanA sevaka che. jo sthApanAmAM upasthita vastuno saMbaMdha kemanobhAva joDIne Aropa karAyo hoya to tene atadAkAra sthApanA kahe che. kAraNa ke vastunuM citra-mUrti vagere to sAdRzya bhAvavALA che tethI tadAkAra sthApanA svarUpa ja che. paNa jema sthApanAcAryajI bolIne ApaNe ThavaNI upara padharAvIe chIe to te atadAkAra sthApanA thaze.atadAkAra sthApanAno manobhAva sAthe vizeSa saMbaMdha che. jema lAkaDuM eka ja che chatAM zubha prasaMge jamaNavAramAM IdhaNa tarIke vAparo to maga-bAphaNA' kahevAya ane smazAna yAtrAmAM IdhaNa rUpe vApare to lAkaDuM ja kahevAya che. kema ke sthApanA nikSepa mAM pUjaya-apUjayano vyavahAra spaSTa che. * (3)dravyanikSepaH- (1)vastunI bhUtakALanI ke bhaviSyakALanI avasthA te dravya nikSepa. jema ke bhagavaMta tIrthakara nAmakarma nikAcIta kare tyArathI kevaLajJAna prApti sudhInI ane mokSe gayA pachInI avasthA te dravya tIrthakara. . (2)vastunI pUrva ke uttara avasthA parathI dravya nipAno saMbaMdha joDAya che. matalaba je artha bhAva nikSepano pUrvarUpa athavA uttara rUpa hoya te dravya nikSepa. jema koI vyakita vartamAnamAM sevAkArya nathI karatI paNa bhUtakALamAM sevA kArya kareluM che. athavA bhaviSyamAM sevA kArya karavAnA che to te dravya sevaka gaNAya.Ama ahIM vastunA badalAtA paryAya sAthe mukhya saMbaMdha che. bIjuM draSTAnta laie zreNika mahArAjA bhAvi tIrthakara che mATe hAla dravya tIrthakara kahevAze. ane mokSe jaze pachI paNa dravya tIrthakara kahevAze. ja bhAvanikSepaH- (1)vastunI vartamAna avasthA jema ke tIrtha pravartAve tyArathI mokSagamana sudhIno kALa te bhAva tIrthakara. - (2)vastunI vartamAna avasthA ke paryAya AdhAre bhAva nikSepo ghaTAvAya che. jema koI vastunuM nAma "khurazI' che to te nAma nikSepa thayo. khurazInuM citra te sthApanA nikSepa thayo. khurazI banyA pUrvenuM lAkaDuM te dravya khurazI thaI paNa kharekhara vartamAna avasthAmAM je khurazI che tene bhAva nikSepArUpa samajavI. sevakanA udAharaNamAM sevaka yogya kArya karatI vyakita te bhAva sevaka, vicaratA tIrthaMkara paramAtmA te bhAvijana. bhAva nikSepanI bIjI vyAkhyA che ke arthamAM zabdanuM vyutpatti nimitta ke pravRtti nimitta barAbara ghaTatuM hoya te "bhAva nikSepa' jANavo. # vyutpatti nimitta-nAma be prakAranA hoya che. (1)yaugika (2)rUDha. rasoiyopujArI vagere yaugika zabdo che. jayAre gAya-dhoDo vagere rUDha zabdo che. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA rasoI karI te rasoIyo. pUjAnA kAma mATe rAkhelo te pUjArI. saMskRtamAM laIe to mam rati rUti sumara: A badhA zabdonI vyutpattinuM nimitta che. arthAt te zabdo tevI kriyAnA AdhAre ja sAbita thayA che ane te kriyAe A zabdonI vyutpattinuM nimitta che. Ama yaugika zabdamAM vyutpattinuM nimitta e ja tenI pravRttinuM nimitta che. # pravRttinimitta- rUDha zabdomAM A rIte ghaTAvI zakAze nahIM. tyAM rUDhigata vyavahAra thAya che. vyutpatti pramANe vyavahAra thato nathI. jemake (gAya)nacchati tievI vyutpattithI artha bese nahIM. tyAM vyutpattine badale rUDhithI ja vyavahAra bese che. tyAM amuka prakAranI AkRtti-jAti e ja gAya-dhoDo vagere artha thAya che svIkArAya che. ahIM vyutpattine badale pravRtti nimitta ja mahatvanuM gaNAya che. jayAM yaugika zabda hoya tyAM vyutpatti nimittavALo artha bhAvanikSepa jANavo ane jayAM rUDha zabda [jAtinAma vagere hoya tyAM pravRtti nimittavALo artha bhAva nikSepa jANavo. # dravyabhAva nikSeponI sApekSatA dravya ane bhAva nikSepA e baMne sApekSa che. eka ja vastu apekSAe dravya nikSepa hoya. bIjI apekSAe te bhAva nikSepa paNa ghaTAvAya che. jema ke rUche te dorAnI apekSAe dravya doro che ane doro banI gayA pachI bhAvadoro che. e ja dorokapaDAnI apekSAe dravyakapaDuM che paNa jayAre kapaDuM vaNAI jAya tyAre kapaDuM bhAva-kapaDuM che. vaLI te ja kapaDuM zarTa-penTanI apekSAe dravya zarTa ke dravya peTa che. paNa sIvAI gayA pachI te bhAva zarTa ke bhAva penTa thaI jaze. paNa jo te zarTa-penTaphATIne pAchA TukaDA thaI jAya to te dravya zarTa ke dravyapenTabanI jaze ane TukaDAM e bhAva TukaDAM banI jaze. A rIte dravya ke bhAvanikSepo sApekSa che tenI vivekSA mujaba artha ghaTAvavo. * sthApanA nikSepa - dravya nikSepa - A baMne nikSepamAM eka sAmya che ke vartamAna kALe te baMnenI vidyamAnatA ke astittva nathI. sthApanA nikSepa e batAvelI vastunuM AropaNa mAtra che. jema ke jinezvara paramAtmA nI mUrti e temAM paramAtma bhAvanuM AropaNa paNa che. jayAre dravya nikSepamAM te mULa vastu bhAvimAM pragaTa thavAnI athavA te bhUtakALa hatI. jema ke RSabhadeva svAmI bhUtakALe tirthaMkara paNe vicaratA hatA ane kRSNa mahArAjA bhAvi tirthaMkara thavAnA che. ja jIvAdi tattvonA cAra nikSepA(1)jIvatattvaH (1)nAmajIva-jenejIva kahevAya che tenAmajIva. jo ke sacetana acetana-koI paNa vastuno vAcakahoyatopaNatenAmajIvatarIke oLakhAze.chatAM rUDhithIcetanalakSaNavALo tenAmajIvagaNAya. (2)sthApanA jIvaH- koIpaNa jIva dravyanI sabhUta ke asadbhUta (kalpita) AkRtti vizeSane jIvano sthApanA nikSepa jANavo. temAM lAkaDuM-pustaka-citravageremAM AjIva che tevI sthApanA karAya che. jema "nAna veyAruM sUtrapATha te caityono sthApanA nikSepa che. (3)ddavyajIvaH- [jo ke AsamajavApuratI vyAkhyA che. kharekhara to AbhAMgozunyasamajavo.] Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 adhyAyaH 1 sUtraH 5 davya jIva guNa-paryAyathI rahita hoya che. tethI te anAdi pAriNAmikabhAvathIyukata che. tethI jIvanodavya jIvabhAgo kevaLa budhdhimAM sthApita karavA mATe che. kAraNa ke guNa-paryAyathI rahita ema kahyuM. paNa guNa eTale jJAna-darzana-sukha vagere AtmAnA potAnA guNo ane paryAya eTale manuSya-tiryaMca-deva-nArakI avasthA.AvA guNa paryAyathI rahita to mAtra ajIva hoi zake. ajIva kadIjIvathAya nahIM mATe dravyajIva hoI zake nahIM. e ja rIte anAdi pAriNAmika bhAva yukata kahyuM. paNa pAriNAmika bhAvo paNa sAdi ja hoya che. mATe ahIMzunya bhAMgo kahyo che. . Ama chatAM tenI oLakha mATe evuM kahI zakAya ke je manuSya devane yogya paryAyavALo jayAM sudhI nathI tyAM sudhI tene dravya deva kahI zakAya athavA nArakanuM Ayu bAMdhyuM paNa hajI manuSkAya pUrNa thayuM nathI tyAM sudhI dravyanArakI jIva kahI zakAya, bIjo vikalpa evo karI zakAya ke jIva zabdArtha jaNAvanAra evA jIvarahita zarIrane dravya jIva jANavo. (4)bhAvajIvaH- je aupathamika-kSAyika-lAyopathamika-audayika ane pAraNAmika bhAvothI yukata che, jenuM lakSaNa, upayogI che. tevo jIva te bhAva jIva. (1)pAMca bhAvo $ aupathamika-karmovidyamAna hovA chatAM thoDA samaya mATe temanA udayanosarvathA abhAva hovo te prakAranA adhyavasAyateaupazamika bhAva rAkhachavAyela agni jevI sthitiahIM hoya che. # kSAyika- karmanA sarvathAlayathI utpanna thatA bhAvo kSAyika bhAva kahevAya. ahIM AtmAnI nirmaLatA pragaTe che. 4 kSAyopathamika - karmomAMthI keTalAka kSaya pAmyA hoya ane keTalAka upazAnta thayA hoya tyAre upazama ane kSayanA mizraNathI utpanna thatA bhAvo te kSAyopathamika bhAva. 3 audayikabhAva-karmano udaya thavAthI utpanna thatA bhAvoeaudayika bhAvo kahevAya che. # pariNAmika bhAva-pariNAma eTale dravyanuM potAnuM svarUpapariNAmathI utpanna thatA bhAvo te pAriNAmika bhAvo kahevAya. nioMdha:- A pAMce bhAvonuM svarUpa vistArathI adhyAya ra sUtra 1 mAM varNavyuM che.] (2)upayoga- sAkAra ane nirakAra be rUpe che. (1)sAkAra upayogaH- je bodha grAhya vastune vizeSarUpe jANe te sAkAra upayoga. . (2)nirAkAra upayogaH- je bodha grAhya vastune sAmAnyarUpe jANe te nirAkAra upayoga - sAkAra upayoga te jJAna ane nirAkAra upayoga te darzana. bhAva jIva AvA pAriNAmika bhAva tathA upayogathI yukata hoya che. (2)ajIvatattva-ajIva eTale cetanAzakitarahita ke jJAnAdi upayoga rahitatattva. jIva nathI te ajIva. (1)nAma ajIvaH- koI paNa cetanake acetananuM ajIva evuM nAma rAkhavuMtenAma ajIva. (2)sthApanAajavA-lAkaDuM-citramUrti AdisvarUpesthApita karAyelate sthApanAajIva jANavuM. (3)dravyaajIvaH- dravya jIvanI mAphaka A bhAgo paNa zunya jANavo. kema ke jIva kadI ajIva banaze nahI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (4)bhAva ajIvaH-dharmAstikAya,adharmAstikAya,AkAzAstikAya,pudgalAstikAya, e cAranA gati-sthiti-avakAza ane spardhAdi catuSka evA anukrame lakSaNo che. bhAva ajIva A gatyAdi lakSaNavALA dharmAstikAyAdine gaNela che. (3)Azrava tattvaH- karmone AvavAnA dvAra rUpa Azrava tattva (1)nAmAksava -jenuM Asrava' e pramANe nAma karAyeluM hoya tene nAma-Asrava kahevAya. (2)sthApanA Asava-AsavanuM koI citra-mUrti vagere dvArA sthApanA karAI hoya te sthApanA Amrava. Amravano mAtra AvavuMartha karo to bArI-bAraNA paNa sthApanA Asava rUpa ja jaNAvI zakAze. (3)dravya AsavaH- (1)zubha athavA azubha karma pudagalonuM AvavuMtedavya Asrava. (2)mithyAtva-avirati kaSAya yogarUpa udayamAM nahIM AvelA pariNAmo tedavyAgnava. (4)bhAva AsavaH- (1)dravya AsravamAM kAraNabhUta jIvone je zubha-azubha pariNAma te bhAva Asrava. (2)mithyAtva-avirati-kaSAya ke yoganA pariNAma te bhAva Asrava. (4)baMdhatattvaH- karma pudgalonuM AtmA sAthe kSIra-nIra joDAvuM te baMdha tattva. tenA cAra nipA A rIte che. (1)nAma baMdhaH- je koi vastunuM nAma baMdha hoya te nAma baMdha nikSepo jema ke gharamAM purAvuMjelamAM purAvuM ke karmothI baMdhAvuM te. (2)sthApanAbaMdha-citra-mUrti Adi dvArA baMdhanI sthApanA karavI. jemake mohanIya karma beDI rUpa kahyuM. mohanIyathI baMdhAyelA jIva darzAvavA beDI vALo mAnava evI AvRtti sthApI ane karmabaMdhanuM AropaNa karavuM te sthApanA baMdha. (3)dravyabaMdhaH- (1)beDIrUpa je thakI katRtva pariNAma ane kriyatvabhAvane avarodhakatA prApta thAya te dravya baMdhana. (2)AtmA sAthe karma pudgalono saMbaMdha. (4)bhAva baMdhaH- prakRtti rUpa je je karmonI je-je prakRtti AtmA sAthe baMdhAyelI rahe tene bhAva baMdha jANavo. jenA pariNAma svarUpe sva-bhAva [AtmAno potAno bhAva pariNamanamAM pratibaMdhakatA thAyache. (2)dravya baMdhanA kAraNarUpa AtmAno adhyavasAya. (5)saMvara tattvaH- jenA vaDe AvatA karma rokAya te saMvara tattva. (1)nAma saMvaraH- koIpaNa vastunuM saMvara evuM nAma ApavuM te "nAma saMvara' (2)sthApanA saMvara:- citra-mUrti vagere dvArA saMvaranI sthApanA karavAmAM Ave te sthApanA saMvara. saMvara eTale rokavuM artha ja grahaNa karo to "pravezabaMdhi" e nAma saMvararUpa gaNAze ane ""reDa signala ke phATaka vagere sthApanA saMvara rUpa gaNAze. (3)dravya saMvaraH- je dvArA karmane AvavAnA dvArA rokAya te dravyasaMvara. samiti-guptipariSaha-yatidharma-bhAvanA caritra thakI je zubhA zubha Azrava rokAya te dravyasaMvara jANavo. (4)bhAvasaMvaraH- (1)samiti-gupti-pariSaha-yatidharma-bhAvanA ane cAritranA pariNAmone prApta thayelA jIva dvArA samajapUrvaka Azrava nirodhano bhAva te bhAvasaMvara. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtra: 5 (2)dravyasaMvara mATeno adhyavasAya. (6)nirjarAtattvaH- AtmAe pUrve bAMdhelA karmone tapa vagere dvArA AtmA thakI chUTA pADavA te nirjarA. tenA cAra nikSepA. (1)nAmanirjarA - je koI vastu ke vyakitananuM nAma nirjarA ApavAmAM Ave tene nAmanirjarA jANavI. (2)sthApanA nirjarA - citra-mUrti vagere sAdhano thakI nirjarAnI sthApanA karavI. vastumAM tevuM AropaNa karavuM. jema ke maMdira ke upAzraya nirjarA sthAnakagaNyAkAraNa ke tyAM dharmakriyA thakI nirjarA mATe te te sthAnonI sthApanA karAI che. (3)dunirjarAH- (1)mokSanA hetu rahita akAma nirjarA te dravya nirjarA. (2)zubhAzubha karmono dezathI kSaya thavo te dravya nirjarA. (4)bhAvanirjarA - (1)samyajJAnAdi upadeza anuSThAna pUrvakanIsakAma nirjarA. (2)karmonA deza kSaya mATe AtmAnA adhyavAsAya te bhAvanirjarA. (7)mokSatattvaH- sarva karmothI sarvathA mukata thavuM te mokSa. (1)nAma mokSa - koI paNa jIva-ajavAdinuM mokSa nAma ApIe to te "nAma-mokSa'' kahevAya.bIjA arthamAM mokSane mukAvuM ema gaNIe to jIva ke ajIvanuM "baMdhanathI mukAvuM" tene je nAme oLakhAvAya te saMjJAne "nAma-mokSa' kahevAya. (2)sthApanA mokSa-mokSanA svarUpanI sthApanAte "sthApanAmokSa'' bIjA zabdomAM kahIeto je koI jIva ke ajIva je bhAve mukta jaNAya te svarUpanuM citra-mUrti dvArA sthApana karavuM te. (3)dravyamokSA baMdhanathI chuTakAro te dravyamokSa. jIva athavA ajIvane anya dravyathI saMyogo ke saMbaMdhathI jeTalo aLago karAyate mokSa. (4)bhAvamokSa-sarvathA karmano kSaya ke dravya molamAM kAraNa rUpa je AtmAno pariNAma ke sidhdhatvanI pariNati te bhAva-mokSa jANavo. noMdhaH- [jIvAdi sAta tattvonA cAre nikSepA uparAMta pU.sidhdhasenIya tattvArtha TIkA mujaba tat zabdathI samyagdarzanAdi traNe nA paNa cAre nipA saMbhave che] (1)samyagdarzana-bhavijIvanAmithyAdarzana pugalosamyagdarzanavaDezudhdhine prApta kare che. tene dUthanikSepa samajavo. A dravya nilepa vizudhdha AtmapariNAma pUrvakano hoya te bhAvanikSepa. (2)samyajJAna-jIvanI anupayukata avasthA te dravya (jJAna) nikSepa jANavo ane upayoga-pariNati yukta vizeSAvasthA te bhAva (jJAna) nikSepa. (3)samyakyAritraH- abhAva ke bhavi jIvonI anupayoga pUrvakanA kriyA-anuSThAna te dravya (cAritra) nikSepa. Agama pUrvaka ane upayoga sahitanuM kriyA anuSThAna te bhAva (cAritra) nilepa. prakArAntarathI nAma sthApanAdino nAma dravya-sthApanA dravya-dravyadravya ane bhAva dravya evo vyavahAra paNa thAya che (1)nAmadavya - koI paNa jIva ke ajIvanI "davya" evI saMjJA karavI tenAmadavya kahevAya che. (2) sthApanA dravyaH- koI kASTha-patthara-citra vageremAM A dravya che e pramANe sthApanA karavI. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA te sthApanAvya. jemake devatAonI mUrtimAM A gaNeza che A viSNu che. temA sthApanA karavI. (3)dravya dravyaH- dharma-adharmaAkAzavageremAM kevaLa budhdhi thakI guNa-paryAya rahita koI paNa dravyane dravya dravya kahe che. keTalAkanuM kahevuM ema che ke dravya nikSepanI apekSAe dravya mAtra pudgala dravyane ja samajavuM. A saMbaMdhe pAMcamAM adhyAyamAM 25 ane 26muM sUtra che maLavA nyAzva tathA siMdhIta meDadyanta Abe sUtrathakI pudgalono vizeSa khulAsomaLaze.] (4)bhAva dravyaH- prApti rUpa lakSaNathI yukata ane guNa paryAya sahita gharma-adharma AkAza-pudgalane bhAvadravya kahevAya che. ja keTalIka zaMkAH- (1)sau prathama dravya nikSepa levo joIe kema ke dravyanA ja nAmasthApanAdi nikSepa karavAmAM Ave che. samAdhAnaH-samastalokavyavahAra saMjJAarthAta nAmathI cAle che. mATenAmanikSepaprathama grahaNa karyo. stuti-niMdA,rAga-dveSa vagere badhuM nAma-AdhIna che. jenuM nAma nakkI thayuM te mujaba tenI sthApanA thAya che. tethInAmapachI sthApanAnuM grahaNa karyuM. divya ane bhAva pUrvottara kAlava che tethI pahelA divya ane pachI bhAvanuM grahaNa karavuM yogya ja che. nIkaTatAnI apekSAe vicAro to bhAva pradhAna tattva che. kema ke bhAvanI vyAkhyA bIjA dvArA thAya che. bhAvathI najIka dravya che. temaja te baMneno saMbaMdha che.sthApanA te pUrve rAkhI kema ke atarUpa padArthamAM tabudhdhi karAvavAmAM te pradhAna kAraNa che. tenI pUrve nAmanuM grahaNa karyuM kema ke te bhAvathI vadhu dUra che. zaMkA 2-jIvAdinA cAra nikSepa thAya ja nahIM kema ke nAma nAma che. sthApanA nathI. jo sthApanA mAno to te nAma nathI. samAdhAnaH-lokavyavahAramAM eka ja vastumAM nAma vagere cAra vyavahAra jovA maLe che. mahAvIra nAmano mANasa che, mUrtimAM mahAvIranI sthApanA che. te mATe ghaDAtA pattharane sthApanA pUrve mahAvIra tarIke loko svIkAre che temaja bhAvi paryAyanI yogyatAthI paNamahAvIra evo svIkAra thAya che. vaLI nAmane ApaNe sthApanA kahetA ja nathI ke sthApanAne nAma kahetA nathI tyAre vyavahAra svataH eka vastumAM ghaTAvAya che. zaMka 3-bhAvanikSepamAM ja te guNa jovA maLe che. tethI bhAva nilepa ja satya mAnavo joIe. samAdhAnaH-AvuM mAnavAthI nAma, sthApanA ane dravyathI thatA temaja loka vyavahArono jalopa thaI jaze. loka vyavahAra bahudhAnAmAditraNa nikSepAthI ja cAle che. tethI kRtrima hovA chatAM traNe nikSepAno lopa na karAya. 0 [B]saMdarbhaH$ Agama saMdarbhaHjtth ya jaM jANejjA nikkhevaM nikkhive niravasesaM jatthavi a na jANejjA caukkagaM nikkhive tattha AvassayaM cauvvihaM paNNataM,taM jahA nAmAvassayaM ThavaNAvassayaM davvAvassayaM bhAvAvassayaM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 6 33 ja anuyoga dvArasUtra 8 [9padyaH(1) nAma sthApanA dravya bhAve sAta tattva vicAraNA nikSepa saMkhyA cAra kahI che sarvabhAve bhAvavA. dravyathI jIva dravya nathI ne che vaLI upacArathI guru gamadvArA jJAnadhArA jANavI bahu pyArathI. nAma sthApana dravya bhAvarUpa je che cAra nikSepa to sarvatattva tathA ja artha saghaLAM te jANavA sAdhana to je che nAma paraMparAgata chatAM nirguNI nikSepane Aropela ja sthApanA prathama che bhAvothI che dravya te. U [10] niSkarSa - A sUtra dvArA A rIte badhAM tattvonA nikSeponuM jJAna meLavI ke tatsaMbaMdhi vicAraNA karatA vyavahArathI nAma ane sthApanAne jANavA-pramANa mAnI te rIte vartana karavuM ane nizcayathI bhAva nilepane jANavo. jenA pariNAme jIvana vyavahAra kema calAvavo ane lakSya zuM rAkhavuM tenuM jJAna thaze. jema ke bhagavaMtanuM smaraNa nAmanilepAthI thaze. vaMdanAdibhakti sthApanA nikSepa sAme thaze. paNa te svarUpanI prAptimAM bhAva nilepAnI samaja thakI zudhdha Atma dravya pragaTAvavuM te nizcaya samaja raheze. _ _ _ _ _ (adhyAyaH 1 sutra:6) [1]sUtratu-jIvAditattvone jANavA mATenA upAyoathavA sAdhano A sUtramAM darzAvAyA che. [2]sUtra mULaH-prAganayAma: [3]sUtra pRthaka pramANa na. adhiAma: U [4] sUtrasAra-pramANa ane nayovaDe tittvono adhigama eTale ke bodha thAya che. 5] zabdajJAna - pramANa-jenA vaDe padArthano yarthAtha bodha thAya te. naya-padArthano koI eka cokakasa aMza ne jaNAvato pakSa pAna-bodha, jJAna 1 [GanuvRtti-gIvALIvAvevanyasaMvanirnAmolAstitvam 1 [7]abhinavaTIkA- je jIvAdi padArthonA tattvane jANyA-jeno nyAsa-nikSepa samajayA teno vistArathI adhigama pramANa ane naya dvArA thAya che. pramANa ane naya bane jJAnasvarUpa che. kemake jenAthI vastuno nirNayAtmaka bodha thAya tene jJAna he che. pramANa ane naya dvArA koI paNa vastuno nirNAyatmaka bodha thaI zakto hovAthI tene jJAna a. 1/3 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA svarUpaja gaNyA che. te pramANa ane nayanA svarUpanI ahIM vicAraNA karavAnI che. ja pramANanuM svarUpaH(1)jenA dvArA padArthano bodha (jJAna)pathArtha rUpe thAya che tene pramANa kahevAya che. (2)jenAthI vastunA nitya anitya Adi aneka dharmono nirNayAtmaka bodha thAya te pramANa. ja samyajJAna pramANa svarUpa che. tithI ja tattvArthasUtramAM A adhyAyanA sUtra-9thI jJAnanA bheda rUpe carcA karatA sUtra-10mAM tat pramANe lakhyuM che. ja jenA vaDe padArthano bodha yathArtha rUpe thAya che tene pramANa kahe che. ja pramIyatene ti pramANam jevaDe vastu barAbara jaNAya tene pramANa kahevAya che. pramANanayamAM pramANanuM lakSaNa jaNAvatA lakhyuM che. "sva 52 vyavasAyi jJAna pramANam''sva svarUpano ane para padArthono nizcaya kare tevuM je jJAna tene pramANa kahe che. - abhimata IiSTa vastuno svIkAra ane anabhimata [aniSTa vastunA parihAramAM samartha pramANa che. tethI pramANa jJAna svarUpa ja che. paraMtu je ajJAna svarUpa che te pramANa thaI zake nahIM. AvA pramANanA pratyakSa ane parokSa be bheda che (juo adhyAyaH 1 sUtra-11-12] 4 pramANanA bhedaH- (1)pratyakSa pramANa:- kyuM pratipAta nAma dhanataya -AtmAnI AdhInatAthI je utpanna thAya te pratyakSa pramANa jANavuM. noMdha- A tapuruSa samAsa che. avyavIbhAva samAsa nathI (2)parokSa pramANa:- vyApAra nirapekSa manovyApArekha masAkSAt artha pariccheTuM Atma vyApAranI apekSArahita manovyApArathI ja asAkSAt arthanuM bodhaka je jJAna te parokSa jJAna. jaiina darzanAnusAra pratyakSa ane parokSa baMne prakAranA pramANa samAna mahatvanA che) nAstika-baudhdha-naiyAyika-mImAMsaka-vaizeSika Adi matAnusAra pramANanA bhedomAM pratyakSa-anumAna-Agama-upamAna-arvApatti-abhAva-saMbhava-aitibhya-pratibha vagere pramANono samAveza thAya che. paraMtu A badhA pramANo pratyakSa ke parokSamAM samAvAI jAya che (1)pratyakSa pramANa:- A pramANanI carcA ahIM karelI ja che. (2)anumAna pramANa:-Agama pramANaH- A baMne pramANo parokSa pramANanA ja bhedo che je aMge ahIM carcA karI che. (3)upamAna pramANa-upamAnamAM sArdazya bhAvalevAmAM Ave che. je bhAvapratyabhijJAmAM paNa che ja ane pratyAbhijJA bhedano samAveza parokSa pramANamAM thaI ja jAya che. (4)arthapatti - A pramANAnusAra eka prakAre anumAna bAMdhavAmAM Ave che. jema ke devadatta rAtre khAto nathI chatAM te zarIre taMdurasta rahe che. mATe te rAtre khAto hovo joIe. tene arthapatti kahe che. A eka prakAre anumAna che, teno samAveza parokSa pramANamAM thaI jAya che. (5)abhAva pramANa-pratyakSa pramANathI vastu che ke nahIMmatalaba sata-asat paNuM nakkI thaI jAya che. ekano svIkAra karatA bIjAno parihAra nizcita thaI jAya che. eTale "abhAva pramANa'' ne alaga darzAvavAnI jarUra nathI. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 adhyAyaH 1 sUtraH dravya-kSetrAdine AzrIne ghaTAvo to parokSa pramANathI paNa abhAva pramANa nakkI thaI jaze. kemake te jagyAe ghaDAno abhAva che. e vAta smaraNa pramANathI nakkI thaI jaze. "tejaghaDAnA abhAvavALuM A sthaLa che." A vAta pratyabhijJAna pramANathI nakkI thaI jaze. je agnivALuM nathI tyAM dhUmADAno abhAva che. tevuM tarka pramANathI nakkI thaI jaze. A dUhamAM agni nathI mATe dhUmADAno abhAva che, tema anumAna pramANathI nakkI thaI jaze. to pachI abhAva pramANanI pravRtti ja kayAM thavAnI? (6)saMbhava pramANaH- A pramANa paNa anumAna rUpa ja che. jema be zerano eka kilogrAma gaNAto hato to A be zera paNa 1 kilogrAma barAbara thaze tevo saMbhava bhe. AvuM anumAna pramANathI nakkI thaI zakaze. (7)aitihya pramANaH- A pramANa evA prakAranI vAta kare che ke jemAM kalpIta paNe jaNAya. jema ke "A vaTavRkSamAM yakSa rahe che." A vAta kevaLa paraMparAthI jaNAya che te mATe koI pramANa nathI mAtra vRdhdha kathana che vaLI mULa vakatAnuM paNa jJAna nathI.A pramANa zaMkAvALuM hovAthI mAnya thaI zake nahIM. kema ke temAM mULa vakatAnuM jJAna nathI, kadAca A vacana Apta vacana hoya to Agama pramANa gaNAya ane teno samAveza parokSa pramANamAM thaI jaze. (8)pratibhapramANa - jemAM indriya hetu tathA zabdanA vyApAranI apekSA rakhAtI nathI kevaLa manokalpanA ja che. jemake mArAparaAje kadAca asmAta ja rAjAnI kRpA thaze. AvA prakAranuM jJAna te pratibhA pramANa kahyuM te indriyajanya na hovAthI mAnasa pratyakSamAM ja samAvAze. Ama pramANa pratyakSa ane parokSa be ja che. (1)pratyakSa pramANa:- je spaSTa jJAna che te pratyakSa che. je jJAnAvaraNa ane aMtarAya tenA kSayopazama ke kSayathI spaSTaviziSTa je jJAna utpanna thAya tene pratyakSa jANavuM. jemabALakane TI.vI.vize zAbdikakhyAla Apeto mAtrajhAMkhI thAya, paNa sIdhuM ja TI.vI. lAvIne dekhADAya to spaSTa bogha thaze. AvuM pratyakSa pramANa be prakAra che. (1)sAMvyavahArika pratyakSaH- vyavahAra yogya spaSTa jJAna. cakSu vagere bAhya IdriyonI apekSAthI ISTa mAM pravRtti rUpa ane aniSTamAM nivRtti rUpa muzkelI vinA jenAthI jJAna thAya te sAMvyavahArika pratyakSajJAna. (2)pAramArthika pratyakSa- Indriya ke mananI apekSA vinA AtmAnA sAMnidhyathI je jJAna thAya te. A jJAna koIpaNa apekSA rAkhatuM nathI ahIM mAtra jJAnane AvakavastunA nAzanIja apekSA che. paramaarthamAM je hoya tene pAramArthika jANavuM. jemake AtmAnInIkaTatA mAtranI apekSA rAkhavAvALuM avadhi Adi jJAna. [noMdha:- pratyakSa pramANanI vyAkhyAmAM mata eTale indriya artha karyo te sAMvyavahArikamAM lAgu paDaze paNa pAramArthika pratyakSamAM makSa eTale jIvaarthalevo tema nyAyAvatAra mAM jaNAvela che. ala zabdo nIva paryAya: I sAMvyavahArika pratyakSa pramANa paNa be prakAranuM che Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (1)IdriyanibaMdhanaH-sparza-rasa-prANa-calu ane zrotrae pAMca IndriyothI utpanna thatuM sparza-rasa-gaMdha-rUpa-zabdanuM je jJAna te indriya nibaMdhana pAramArthika pramANa kahevAya che. sirakhAvo adhyAya-2 sUtraH 21] (2)anindriyanibaMdhanA - jemanathI utpanna thanAruM che. athavA jemAM mananI mukhyatA che tene anindriya nibaMdhana pAramArthika pramANa kahe che. sirakhAvo adhyAya 2 sUtra 22] sAMvyavahArika pratyakSa pramANanA A baMne bhedo paNa bIjA cAra-cAra bhedo dharAve che. (1)avagraha:- indriya dvArA vastuno prathama bodha thavo te avagraha. koipaNa jJAna karanAra puruSane prathama sAmAnya ane vizeSAtmaka koIpaNa padArtha ane cakSunoyogya nipAta thAya che. jemake "meM AvuM kaMIka joyuM tyAra pachI te vastu che evuM darzana (jJAna) thAya. tyAra pachI A te vastu che tevuM vizeSa bhAna thAya te avagraha. (2)hA - vastu paratve nizcayagAmI vizeSa parAmarza te ihA. avagraha jJAnathI grahaNa karelA padArthasaMbaMdhI vizeSa AkAMkSAta IhA jemakeAmanuSya che. paNa te dakSiNano haze ke uttarano tevI zaMkA thavI. pachI dakSiNano hovo joIe tema nakkI thavo ihA. (3) avAyaH- bahAthI thayela jJAnano pUrNa nirNaya thavo te avAya. jema ke bahAthI A dakSiNano hovo joIe. tema vicAryuM paNa yarthAtha nirNaya karIe ke A dakSiNano ja manuSya che. to Avo nirNaya te avAya. (4)dhAraNA- avAya bAda jJAnanuM dUDha thavuM jethI bhaviSyamAM paNa smaraNa thaI zake te dhAraNAM. avAya nizcita avasthAne pAme ane kAlAntare smaraNa yogya bane te dhAraNA. pAramArthika pratyakSa pramANanA peTA bhedo A pramANe che (1)vikala pAramArthika- padArthano apUrNa bodha karAve te vikala pAramArthika pratyakSa pramANa jANavuM. (2)sakala pAramArthika-padArthano saMpUrNa bodha karAvete sakala pAramArthika pratyakSa pramANa jANavuM. (te kevaLajJAna che.) vikala pAramArthikanA paNa be bheda che. (1)avadhivikala (2)mana paryava vikala (2)parokSa pramANa- vyAkhyA mujabato parokSane aspaSTapramANa kahyuM che. paNa pratyakSathI ulaTuM te parokSa pramANa jANavuM. ja parokSa pramANanA bhedoH (1)smaraNa-saMskAranI jAgRtithI utpanna thanAra ane anubhavelA padArthane viSaya karanAra evA svarUpavALuM je jJAna te smaraNa. smaraNa pramANamAM pUrve anubhavelI vastuno khyAla Ave che. jemake tIrthaMkara pratimA A che evuM je jJAna te smaraNanuM svarUpa che. (2)pratyabhizAnaH- koIpaNa pramANa dvArA je vizvAsa pedA thAya che. tene anubhava kahe che. te anubhava ane pUrvokata smaraNa e baMne dvArA pratyabhijJAna utpanna thAya che. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 37 khovAyelI vastu hAtha Ave tyAre "te ja A pratimA che." tevuM jJAna mhare tene pratyabhijJAna kahe che. (3)ta- je vastu jenA vagara rahetI nathI te vastuno tenI sAthenA trikAla vyApI saMbaMdhano nizcayatetarka jemake dhUmache tyAM agni che. enTenA joi TI.vI. che. Avo niyama jANanAra enTenA joi TI.vI.nuM anumAna karI zake. smaraNamAM anubhava kAraNa bane che. pratyabhijJAnamAM smaraNa ane anubhava baMne kAraNarUpa che. tarkamAM anubhava smaraNa ane pratyabhijJAna traNe jJAno kAraNa rUpa che. (4)anumAnaH- vastunA anumAna mATe vastune choDIne nahIM rahenAra evo padArtha jene hetu kahevAmAM Ave che. tenuM bhAna thavuM joIe. jema ke dhumADo jotA tyAM agnI haze tevuM anumAna thAya. # svArthaanumAnaH-mAtra hetune jovAthI Atmagata je bodha thAya che tene svArthanumAna kahe che. jema ke dhumADo jotAM agnI hoya tevo bodha thavo. a parArtha-anumAnaH- Avo ja bodha thayo hoya te bIjAne jaNAvavA mATe je zabda prayoga karavAmAM Ave te parArthAnumAna jANavuM. (5)AgamapramANa-AptamanuSya ke prAmANikapuraSanA vacanathI utpanna thayela jJAna te Agama. ahIM AptanI vyAkhyA karatA jaNAve che ke kahevAyogya vastune yathArtha jANe ane jANyA pramANe je kahe te Apta. AvA pramANika puruSanuM vacana ja avisaMvAdi hoya che. ja nayanuM svarUpa (1)zAstrarUpa pramANathI jJAta eTale ke jANelA padArthano eka deza (aMza) jenA dvArA jaNAya tene naya kahevAya che. (2)jenAthI vastunA nitya Adi koI eka dharmano nirNayAtmaka bodha (jJAna)thAya te naya. (3)vastune pUrNa rUpe grahaNa karavI te pramANa ane tenA eka aMzane grahaNa karavo te naya. (4)eka ja vastu paratve judI judI daSTie utpanna thatAM judA judA yathArtha abhiprAyo ke vicAro ne naya kahevAmAM Ave che. (5)vastunA aneka dharmo hoya che temAMthI koI eka dharma dvArA vastuno nizcaya karavAmAM Ave tyAre tene naya kahevAya che. (6)zrutajJAnarUpa pramANa anaMtadharmavALI vastune grahaNa kare che te anaMta dharmomAMthI koI eka dharmane jANavAvALuM jJAna naya kahevAya che. (7)bIjA aMzono pratikSepa [anAdara ke niSedha karyA vinA vastunA pravRtta eka aMzane grahaNa karanAra adhyavasAya vizeSa te naya. [noMdhaH- nayanA bhedo vize sUtra 1:34 mAM jaNAvela ja che chatAM ahIM nayanA bhedonI sAmAnya samaja rajU karela che.] vastunA dharmo aneka hovAthI nayo paNa aneka hoI zake che paNa ahIM keTalAka khAsa nayonI carcA karela che. aidhyAyaH 1 sUtraH 34 mAM sAta niyono ullekha che.] Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA $ bheda prakAra -1 jJAnanayaH- je abhiprAya jJAnathI sidhdhi batAve che tene jJAnanaya kahe che. $ bhedaprakAra-2H- je abhiprAya kriyAthI sidhdhi batAve che te kriyAnaya kahe che. (1)nizcayanayaH- je draSTivastunItAtvika arthAta mULa svarUpane sparze te nizcayanaya. jema ke jIva sacciAnaMda rUpa che. (2)vyavahAra nayaH- je draSTi vastunI dhULa ke bAhyAvasthA tarapha lakSa kheMce che. te vyavahAranaya. jema ke jIva karmabadhdha che tenA koI paNa udAharaNa. 4 bhedaprakAra-3:- pramANanayatattAlokAlaMkAramAM nayanA mukhya be bhedo kahyA. (1)vyAsanaya:- vistAra rUpa nayane vyAsana kahe che. jo nayanA vistArathI bheda karavAmAM Ave to te anaMta thaze. kema ke vastumAM anaMta dharma che ane eka eka dharmane jANavA mATe eka eka naya hoya che tethI vyAsanayanA bhedonI saMkhyA nirdhArita thaI zake nahIM. (2)samAsanayara-saMkSeparUpanayanesamAsanaya kahevAmAM Ave che. A samAsanayanA paNa be bheda che. [1]dravyArthika-davyane mukhya rUpathI viSayakaravAvALuM vyArthikanaya che.dravya eTale mULa padArtha. vyArthika naya sAmAnyagrAhI che. mAtra zudhdha cetanA tarapha dhyAna apAya tyAre te dravyArthika naya samajavo. [2]paryAyArthikana:- paryAyane mukhya rUpathI viSaya karavAvALA paryAyArthikanaya che. dravyanA pariNAmane paryAya kahevAya che jema ke mATI edravya che. ane ghaDo e teno paryAya che. jIva e dravya che paNa nArakI -tiryaMca-manuSya e tenA paryAyo che. dravyArthika nayanA traNa bhedoH-mAghau taikAma saMprada vyavahAra mevata nedhA (1)naigamanaya-nigama eTale saMkalpa ke kalpanA. tethI thato vyavahArate naigama. arthAta laukika rUDhi ke saMskAranA anusaraNamAMthI je vicAra janme che te naigama naya che. (1)bhUta naigama:- thaI gayelI vastuno vartamAna rUpe vyavahAra karavo. jema ke te ja A divALIno divasa che ke je divase mahAvIra svAmI nirvANa pAmyA hatA. . (2)bhaviSyata naigama:- bhaviSyamAM bhUtanI (vartamAnanI) kalpanA karavI. jema te cokhA cUle mUkyA hoya, raMdhAyA na hoya chatAM raMdhAI gayA che tema kahevuM. (3)vartamAna nigama- vartamAnamAM je kriyA zarU thaI na hoya tene vartamAnarUpe kathana karavuM. jema ke cokhA rAMdhavA zarU thayA hoya. mAtra pANI ja garama mUkayuM hoya to paNa cokhA rAMdhu chuM tema kahevuM. tene saMkalpa naigama paNa kahe che. (2)saMgrahanayaH-jesamyaka prakAre grahaNa karAyachete saMgrahanaya. AnayamAM sAmAnyajyanI mAnyatA che paNa vizeSanI nathI. jema ke AtmA eka che. have kharekhara juo to AtmA to badhAM zarIramAM alaga alaga che. chatAM AtmA jAti tarIke eka che tevuM kathana karavuM te saMgrahanayano mata che. (3) vyavahAranayaH- sAmAnya rUpe nirdiSTa karAyelI vastu vigatavAra samajI zakAya te mATe tenA bheda pADI pRthakkaraNa karI batAvanAra vicAra te vyavahAranaya. vyavahAra eTale bahu upacAravALo vistRta arthavALo evo je laukika bodha arthAta loka Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 39 je grahe eja vyavahAra. saMgahanayathI vyavahAracAlI zakato nathI. jemake "duthalAva" ema kahevAthI evosaMzaya thAya ke kayuMdravya jIva ke ajIva Avo saMzaya nivAravA vyavahAra nayano sahAro levo paDe. paryAyAthika nayanA cAra bhedo che(1) jusUtranayaH- vastunA vartamAna paryAyone jue te jusatranaya. padArthanA vartamAna kSaNamAM rahelA paryAya ke avasthAne ja mukhya rUpe viSaya karavAvALo abhiprAyate RjusUtranaya kahe che. jema ke sonuM e dravya che. tenuM kuMDala bane to vartamAna paryAya kuMDala thayo. tenI baMgaDI bane to vartamAna paryAya baMgaDI thaze. A naya bhUta ke bhAvi koipaNa paryAyane svIkAratuM nathI. kevaLa vartamAna paryAyane ja mAne che. (2)zabdanayaH- je vicAra zabda pradhAna banI keTalAka zAbdika dharmo tarapha DhaLI te pramANe artha bheda kalpe te zabdanAya che. A zabdanaya aneka zabdo vaDe sucavAtA ekavAcyArthIne eka ja padArtha samaje che. jemAM indra-zukra-puradara game te kaho-Indra artha thAya. pramANa naya mujaba kALa-kAraka-liMga ane vacananA bhedathI padArthamAM bheda mAnato naya. te zabda naya. jema ke meru parvata hato-che ane haze. ahIM kALa bhedathI traNa rUpa svIkAryA. (3)samabhirUDha naya - paryAyavAcI zabdonA nirukita-vyutpatti bhedathI arthano bheda mAnavo te samabhirUDha naya kahevAya. jemAM rUdra aizvarya bhogavavA vALo te indri. zatra sAmarthyavALo te zukra-pura-zatru nagarano vinAza karanAro te puraMdara. A badhA zabdo indravAcI hovA chatA tenA arthano vAcaka tyAre jabane jayAre vyutpatti apekSAe bhinna bhinna che. tenuM kSetra zabdanaya karatAM alpa che. (4) evaMbhUta naya-zabda potAnA arthano vAcaka tyAreja bane jayAre vyutpatti ane zabdano bhAva samAna hoya jemA aizvarya bhoga rUpa kriyA hovAthI te indra kahevAya che. za-sAmarthya rUpa kriyA hovAthI ja te zakra kahevAya che. * pUra-zatru nagaranA nAza rU5 kriyA hovAthI ja te puraMdara kahevAya che. $ bhedaprakAra-4 (1)arthanAH- je nayo padArthanuM prarUpaNa kare che tene artha naya kahevAmAM Ave che. A arthanayanA cAra bheda che. naigama saMgraha-vyavahAra ane Rju sUtra. (2)zabda naya-zabdanA vAcya arthanuM nirupaNa karatA hovAthI te zabdanaya kahevAya che. zabda nayanA traNa bheda che. zabda, samabhirUDha ane evabhUta. * adhigama ahIM pramANanavai: dhAma:je sUtra mUkayuM temAM pramANa zabda ane naya zabdano artha joyo. paNa adhigama eTale zuM? adhigamano artha prastAvanAmAM tathA adhyAya 1 sUtraH 3mAM joyo.ahIMdhAmano artha "bodha levAno che. A bodha pramANa ane naya e baMne sAdhano dvArA thAya che tema samajavuM. adhigama svArtha ane parArtha ema be prakAra che. mati-zruta-avadhi-mana:paryava ane kevaLa e pAMca jJAna rUpa bodhane svArthAdhigama kahyo che. ane je vacanarUpa bodha che te parArthAdhigama che. - A parArtha adhigamapaNa be prakAre kahyo. eka pramANa-adhigama bIjo naya-adhigama. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA je vAkaya dvArA padArthano saMpUrNa rUpe bodha thAya tene pramANarUpaparArthAdhigama kaheche. jenA dvArA dezataH bodha thAya tene nayarUpa parAdhigama kahe che. A baMne prakAranA parArthAdhigamanI vidhi ane pratiSedhanI mukhyatAne AzrIne sAta prakAra kahyA che tene saptabhaMgI kahe che jenI carcA ahIM have pachI saptabhaMgI nAmaka zIrSaka heThaLa alaga karelI che. pramANa ane nayanI tulanAH- naya ane pramANa vacce aMgAgI bhAva che. pramANa aMgI che jayAre nyAyo tenA aMgo che. pramANa koipaNa bAbatono pUrNa paNe bodha karAve che, jayAre naya AMzika bodha karAve che. AtmA nityAnitya che ema kahIe to te pramANavAkaya thayuM paNa AtmA nitya che. athavA AtmA anitya che, e vAkayo naya vAkayo kahevAya kema ke te eka aMzane rajU kare che. e ja rIte jJAna yiAmyAM mokSa: A vAkaya pramANa vAkaya gaNAya. jJAnena mokSa: athavA yiyA mokSa: e naya vAkya gaNAya. saptabhaMgI svarUpa (1)sthAvasti va: sarva vastu kathaMcit che ja. A vidhi kalpanAthI prathama bhaMga che. kathaMcit svadravya-kSetra-kALa ane bhAva rUpe vidhi aMzanuM pradhAnatAthI ane niSedha aMzanuM gauNatAthI pratipAdana kare che. jema ke ghaDo vagere padArtha che, to te potAnA dravya-kSetra-kALa-bhAvathI vidyamAna che paNa 52 dravya-kSetra-kALa ane bhAvathI vidyamAna nathI. jema ke ghaDo mATInA paryAya rUpe che (asti) paNa pANI vagere paNAe nathI mATe svAt asti kahyuM. ''te svarUpe ja che.'' tema darzAvavA va mukayuM. svAt asti va (2)sthAt nAsti va:-sarva vastu kathaMcit nathI ja. A niSedhanI mukhyatA vALo bhaMga che. AbhaMga 52 dravya-kSetra-kALa ane bhAva rUpe padArthanA niSedha aMzanuM mukhyatAe pratipAdana kare che. jema ke ghaDo che. tenuM mATI e svadravya che.pItaLa jasata vagere para dravya che. nAma-sthApanA dravya ke bhAva e cAramAM jenikSepAe padArthanI vivakSA karI te nikSepAe sva-rUpa gaNAya paNa anya nikSepAe to para-rUpa ja gaNAze. jema ke mahAvIra e nAma nikSepo che tethI sthApanA nikSepAe to sthAt nAsti va ja gaNAze. (3)syAt asti syAt nAsti sarva vastu kathaMcit che ja kathaMcit nathI ja. e pramANe vidhi niSedhanI kalpanA karavI. jema ke sva apekSAe ghaDo che. paNa para paryAya dRSTie ghaDo nathI. eTale ke syAdrasti va dhaTa: sthAt nAsti va dhaTa: ghaDo kathaMcit che ane kathaMcit nathI te bhAMgo jANavo. (4)sthAt avaktavyam vaeN sarva vastu kathaMcit avakatavya ja che. jayAre eka sAthe che ane nathI ema kalpanA karo tyAre avatlR bhAMgo banaze. Japti zabda satva ne pratipAdita kare che.nAnti zabda asatvane pratipAdita kare che. paNa pradhAnapaNe baMne zabdo eka bIjAne pratipAdita karI zakatA nathI. ghaDo che bole tyAre yAt Japti ja thaze ane ghaDo nathI boloto svAtanAsti ja thaze. paNa eka sAthe ghaDo che. nathI tema Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH pradhAnapaNe sAbIta na thai zake mATe tene avaktavya kahyuM. (5)syAt masti va cAt avaktavya hava dhaTa: sarva vastu kathaMcit che ja. kathaMcit avakatavya che ja. jayAre koipaNa padArthamAM potAnA dravya kSetra-kALa ane bhAvathI satva hovA chatAM astittva nAstittva eka sAthe kahevuM azakaya hoya tyAre A pAMcamo bhaMga bane. vyavahArika dRSTAnta lahIe to zIkhaMDamAM dahIM e dravyanuM thoDuM satva che tethI kathaMcit sat che. paNa sAthe sAthe temAM nahIM rahelA 52 dravyonuM kathaMcit asatva che. tethI kathaMcit satvaasatvanI pradhAna paNe eka kALe vivakSA karavAthI avakatavya rUpa ja thaze. eTale ahIM svAt asti ane sthAt avaktavya rUpa bhaMga thaze. (6)syAt nAsti va yAt avaktavyameva sarva vastu kathaMcit nathI ja. kathaMcit avakatavya ja che. e pramANe niSedha tathA avakatavyanI kalpanAthI A bhaMga bane. 52 dravya-kSetra-kALa ane bhAvathI para svarUpane anusarIne pradhAnapaNe nAstittva chatAM eka sAthe astittvanAstittva kahevuM hoya tyAre bhaMga bane che. (7)sthAt ati va yAt masti jIva syAt avaktavyameva sarva vastu kathaMcita che ja kathaMcit nathI ja kacit avakatavya ja che. A pramANe krame karIne vidhi-niSedha-avakatavya ja che. jema ke ghaDAmAM mATInI apekSAe sva dravya che. [asti] jasat tAMbAnI apekSA edravya nathI [nAsti]ane baMneno pradhAnatAe sAthe vicAra karIe to avaktavya bhAMgo thavAno. 41 jIvAdi tattvone jANavA mATe pramANa ane naya rUpa sAdhano jANyA, temAM A saptabhaMgI paNa vastunI jUdI jUdI apekSA evivakSA mATe ja che. jema ke jIva jIvasvarUpeJapti cheH paNa karmAdi apekSA e nAsti che. A rIte sAte tattvonI vivakSA thai zake. ] [8]saMdarbha:Agama saMdarbha: davvANa savvabhAvA savvapamANehiM jassa uvaladdhA. savvAdi naryAvahArdi vityArapha tti nAyayano ja uttarAdhyayana a28. 24. tattvArtha saMdarbha: pramANa-vizeSa carcA adhyAyaH1 sUtra 9 thI sUtraH32 nayaH- vizeSa carcA adhyAyaH1 sUtra 33-34. anya graMtha saMdarbha: (1)pramANa naya tattvA lokAlaMkAra (2)naya rahasya. (3)naya karNikA (4)jaina tarka bhASA. (5)syAdvAda ratnAkara. [] [9]padyaH(1) jIva Adi sAta tattvo pramANa-nayathI dhAratAM jJAna tenuM thAya suMdara vastu tattva vicAratAM anaMta dharmadhArI vastu aneka bhede je grahe Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 (2) tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA kahevAya te pramANa ne naya eka bhedane sadgu. naya che vastuno aMzane sarvAMzo pramANa che. naya vA eka dRSTine pramANa sarva dRSTine. [10]niSkarSaH- karmabadhdha AtmAne karmathI chuTavAnA upAya tarIke paramAtmAe prakAzela jJAna pramANa rUpa che. A sUtra pramANa ane nayathI bodha thavAnuM jaNAve che. pratyakSa pramANamAM sakala pAramArthika pramANa thakI pUrNa bodha thAya che. Avo pUrNa bodha pAmI ane aMtima lakSya evA mokSa tattvanane pAmI zakAya che. vaLI naya jJAnadvArA ke saptabhaMgI parathIsvadvArAsanuM jJAna meLavI paradravyano parihAra thai zake. tethI sva evA jIva dravyano Azraya karI para evA karma pudgalono parihAra karavo. iiiiiii adhyAya 1 sUtraH [] [1]sUtrahetu:- A sUtra darzanAdi tathA jIvAdi tattvonA vizeSa jJAna mATenA keTalAMka nirdeza kare che. bIjA zabdomAM kahIe to adhigama utpanna karavAnA sAdhano kayA kayA hoi zake teno nirdeza kareche. [] [2]sUtra:mULa:-nirdezasvAmitvasAdhanAdhirasthitividhAnataH [] [3]sUtra:pRthaka:-nirdeza-svAmitva - sAdhana - adhiraLa - sthiti - vidhAnata: [] [4]sUtrasAr:- nirdeza [vastu svarUpa], svAmitva [mAlikI], sAdhana [kAraNa],adhikaraNa [AdhAra], sthiti [kALa] ane vidhAna [prakAra] [A cha sAdhana vaDe tattvonuM jJAna thai zake che.] [] [5]zabdazAnaH nirdeza-vastu svarUpanA kathanane nirdeza kahe che. svAmitva - va sAdhana-vastunI utpattinA kAraNone sAdhana kahe che. -vastunA adhikArI paNAne svAmitva kaheche. adhiraLa-vastuno AdhAra athavA vastu kayAM ane zemAM raheche teneadhikaraNa kahe che. sthiti-va -vastunA kALanI avadhine sthiti kahe che. vidhAna--vastunA bhedone vidhAna kahe che. ] [6]anuvRtti: (1)pramANa vaidhima: thI dhima nI anuvRtti lIdhIche. (2) jIvA'jIvAzravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam ( 3 ) tattvArtha zraddhAnaM sUtra thI samyagdarzanaM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 adhyAyaH 1 sUtraH 7 U [7]abhinavaTIkA-nAno ke moTo koipaNa jijJAsu jayAre pahelavahelo koi navI vastu jue che. enuM nAma sAbhaLe che tyAre tenI jijJAsA vRtti jAgI uThe che. pariNAme pUrvenahIM joyelI ke nahIM jANelI/sAMbhaLelI vastunA saMbaMdhamAM aneka prazno karavA lAge che. e vastuno AkAra-raMga-rUpa mAlikI-tene banAvavAno upAya-TakAupaNAnI maryAdA -prakAra Adi saMbaMdhe vividha prazno kare che ane uttara prApta karI potAnI jJAnavRdhdhi kare che. e ja rIte aMtara draSTivALI vyakita mokSamArga vize sAMbhaLIne te saMbaMdhe vividha prazno dvArA potAnuM jJAna vadhAre che. ja eka duSTAnta laIe jema ke sADI (1)nirdeza-sADI e bahenone paheravAnuM eka jAtanuM lAMbu-pA mITaranuM kapaDuM che. (2)svAmitva-A sADI amuka bahenanI che arthAta te tenA mAlika che. (3)sAdhana- A sADI kApaDamAMthI bane che. (4)adhikaraNa:- A sADI kabATamAM mukAya che athavA zarIre paherAya che. (pa)sthiti - A sADI be-traNa varSa sudhI TakI rahe che. (6)vidhAna (bhada):- A sADI sapheda-lAla-pILI-kALI vagere raMganI hoya che. ja jIvAdi tattvono adhigama A cha dvAranA AdhAre(1)jIva-cha dvAranI carcA nirdeza-paryAyarthikanayanI dRSTie jIva aupazamika vagere bhAvathI yukata che. dravyArthika nayathI nAma-sthApanAdi rUpa jIva che. pramANa dRSTie jIvano nirdeza nAmAdi tathA bhAva baMne rUpe thai zake che. svAmitvaH- nizcaya dRSTie jIva potAnA paryAyono svAmi che. jema ke agninuM svAmitva uSNatA upara che ane vyavahAra draSTie badhA padArtho para jIvanuM svAmitva hoI zake che. sAdhanaH-jIvane sva-svarUpanA lAbhanuM kAraNa (sAdhana) nizcaya nathI to anAdi pAriNAmika bhAva ja che. vyavahAranayathI aupazamikAdi bhAva tathA mAtA-pitAnA rajaviryathI svarUpanI prApti thAya che. adhikaraNa:- nizcaya nayathI jIva potAnA asaMkhyAta pradezomAM rahe che. vyavahAranaye karmAnusAra prApta zarIramAM rahe che. sthitiH - dravya draSTie jIvanI sthiti anAdi anaMta che. paryAyanI apekSAe to je gatimAM je Ayu hoya te apekSAe eka samayathI mAMDI aneka prakAre sthiti hoI zake. vidhAna (bheda) - jIva dravya nAraka-manuSya vagere paryAyonA bhedathI saMkhyAta-asaMkhyAta ane anaMta prakAranuM che. (2)ajIva-cha dvAranI carcAnirdeza- daza prANathI rahita-cetanA lakSaNa vihina ajIvanuM svarUpa che athavA nAma sthApanAdi rUpa paNa ajIva che. svAmitva -ajIvano svAmI ajIva ja che paNa bhoktA hovAnA kAraNe jIva ajIvano svAmI bane che. sAdhanaH- (ajIva)pudgalonA aNutvano sAdhana "bheda che, skandhanuM sAdhana "bheda" For Prive Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA ane "saMghAta" che. jayAre dharma-adharma kALa ane AkAzamAM sAdhana anukrame gati-sthitivartana ane avagAhanA che. adhikaraNaH-sAmAnya rIte pratyekadravyonuM potAnuMnijarUpa adhikaraNa che. jemake pANI mATe ghaDo sthitiH-davyadRSTithI ajIvanI sthiti anAdi anaMta hoya che. paryAya dRSTie eka samayathI mAMDIne sthiti hoya che. vidhAna-davya dRSTie dharma-adharma-AkAza traNe astikAyano ekaeka bheda che. paryAya draSTie anaMta jIva pugalonI gati sthiti vagere nimitta hovAthI saMkhyAta asaMkhyAta anaMta samaya che. kALa saMkhyAta asaMkhyAta-anaMta che. (3)Azrava - cha dvAranI carcA nirdezaH- Azrava mana vacana ane kAyAnI kriyArUpa hoya che. athavA nAma-sthApanAdravya-bhAva rUpa Azrava hoya che. svAmitvaH- upAdAna rUpa Azravano svAmi jIva che. nimitta draSTie karmapudgala paNa Azravano svAmI che. sAdhana -AzravanuM kAraNa azudhdha AtmA athavA nimittarUpe karma che. adhikaraNa - Azravano AdhAra jIva pote che. kema ke karmaparipAka jIvamAM ja thAya che.upacArathI karma nimittaka zarIra paNa Azravano AdhAra che. sthiti - AzravanI sthiti rIjhavArtika mAM jaNAvyA mujaba vAcika ane mAnasa mATe jadhanyathI eka samaya-utkRSTathI antarmuhUrta che. kAyika Azrava jadhanyathI eka samaya utkRSTathI asaMkhyAta pudgala parAvartana pramANa che. vidhAna (bheda) - vAcika ane mAnasa Asrava nA satya asatya-mizra-asatyAtya cAra prakAra che. kAyazrava audArika-audArikamizna-vaikriya-vaikriyamizra-AhAraka-AhArakamizrakAmaNa sAta bhede che. zubha ane azubha bhede Azrava be prakAre che. (4)baMdhaH- cha dvArothI baMdhanI carcA nirdeza-jIva ane karmapradezono paraspara saMzleSa baMdha che. baMdhanA nAma-sthApanA-dravyabheda cAra svarUpa che. svAmitva-baMdhanuM phaLa jIva pote bhogave che. mATe teno svAmI jIva che vaLI pudgala karma paNa baMdhano svAmI kahI zakAya. sAdhana -mithyAtva, avirati, kaSAya, pramAda ane yoga e baMdhanA sAdhana che. athavA te rUpe pariNata AtmA baMdhanuM sAdhana che. adhikaraNa - jIva ane karma pudgala ja baMdhanA AdhAra che. sthitiH- utkRSTathI jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-vedanIya-aMtarAya 30 koDAkoDI sAgaropamanI, mohanIya 70 koDA koDI sAgaropamanI, nAma ane gotranI 20 koDA koDI sAgaropamanI ane AyuSyanI 33 sAgaropamanI sthiti che. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtra: 7 45 vidhAna (bheda):- sAmAnya rIte baMdhano eka bheda che. zubha ane azubha bhede, baMdha be prakAre che. prakRtti-sthiti-rasa-pradezathI baMdha cAra prakAre che. mithyAtva-avirati-kaSAyayoga ane pramAdathI baMdha pAMca prakAra che. jJAnAvaraNIyAdi mULa bhede ATha prakAra che. karmaprakRtti bhede 158 prakAre paNa baMdha kahevAyela che. (5)saMvara-cha dvArothI carcA nirdezaH- Azrava nirodhane saMvara kahe che. athavA nAma-sthApanA-dravya ane bhAva cAra svarUpe saMvara che. svAmitvaH- saMvarano svAmI jIva che. ane rokavAmAM AvatA karmanI draSTie karma paNa svAmi gaNI zakAya. sAdhana - gupti-samiti-bhAvanA dharma vagere tenA sAdhano che. adhikaraNa-saMvarano AdhAra jIva pote che. sthitiH - saMvaranI jadhanya sthiti aMtamUhurta che. utkRSTa kaMIka nyUna pUrvakoTi pramANa rIvartaka mAM kahI che. vidhAna-saMvara pote eka bhede che. guptithI traNa bheda, samitithI pAMca bhede, gharmathI daza bhede; bhAvanA 12 bhede, parISahajaya-22 bheda, tapa bArabheda,cAritra pAMca bhede, evA pa7 bhede saMvara gaNAvAya che. (6)nirjarA - cha dvAromAM nirjarA tattvanI carcA. nirdezaka-samayanA paripAke bhogavAyAthI ketapavizeSa thakI karmonI phaLadAna zakti naSTa karI karmone kheravI devAte nirjarAnuM svarUpa che. nAma-sthApanA dravya bhAva e cAra svarUpe paNa nirjarAche. svAmitva -bhAvathI AtmAe nirjarAno svAmI che. dravyathI karmae nirjarAno svAmI gaNAya. sAdhanaH-nirjarAnuM sAdhana tapa che ane bIjuM karmavipAka che. adhikaraNaH- AtmA athavA nirjarA pote ja adhikaraNa che. sthitiH-jadhanyathI ekasamaya ane utkRSTathI antarmuhUrta sthiti kahI. bIjI rIte sAdi , sAMta sthiti eTale ke karma baMdhathI karma bhogavAI jAya tyAM sudhI. vidhAna(bheda)karma apekSAe to saMkhyAta-asaMkhyAta ke anaMta bheda che. mULa prakRtti draSTie ATha bheda che. prakRtti bhede 158 bheda che. sAmAnyathI nirjarA eka bheda gaNAya. (7)mokSa - cha dvAra thakI mokSanI carcA. nirdezaH- saMpUrNa karmono kSaya te mokSa che, athavA nAma-sthApanA -dravya-bhAva e cAra svarUpe paNa mokSa nirdeza thAya che. svAmitvaH- parama AtmA ane mokSa svarUpaja teno svAmI che. sAdhana-samyagdarzana samyajJAna ane samyakyAritra molanA sAdhana che. juo sUtra1:1] adhikaraNaH- jIva ane pudgala teno AdhAra che. sthiti -mokSanI sthiti sAdi ananta che. vidhAna-sAmAnyathI mokSano eka ja prakAra che. dravya-bhAva ane bhoktavya dRSTie Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA aneka prakAra thaI zake. samyagudarzana-khAsa noMdha- samagu darzana vizenI carcA alaga vibhAgamAM karI che. chatAM ahIM sAmAnyathI cha dvAra kahyA che. A nirdezaH- tattvArtha zradhdhAn e ja samyagradarzananuM svarUpa che. svAmitva:- teno svAmI AtmA pote che. sAdhana- upazama-kSaya vagere darzana mohanA aMtaraMga sAdhana che. upadezAdibAhya sAdhana che. adhikaraNaH- AtmA e teno AdhAra che. sthiti - darzananI jadhanya sthiti antarmuhUrta che ane utkRSTa sthiti sAdhika 66 sAgaropama che. -aupazamika-kSAyopathamikanIsAdi anaMta sthiti che. vidhAna-samyagdarzanano eka bheda che. bIjI rIte nisarga -adhigama be bheda che. upazama kSaya-kSayozama traNa bhede che. pariNAma bhede to saMkhyAta-asaMkhyAta-anaMta bheda thaI zake. * samyajJAnaH- cha dvAranI carcA. nirdezaH-jIvAdi tattvonI jANakArIne samyajJAna kahe che. svAmitva - teno svAmI AtmA pote che. sAdhana - jJAnAvaraNIya karmono kSayopazama karavo te sAdhana che. adhikaraNaH-AtmA e jJAnano AdhAra che. sthitiH-lAyopathamika evA mati-zruta-avadhi-mana:paryavanI sthita sAdi sAtta che. kSAyika jJAnanI sthiti sAdi ananta che. vidhAnaH- sAmAnyathI jJAnano eka bheda che. pratyakSa ane parokSa bhede be prakAra che. dravyaguNa-paryAya rUpazeya bhedetraNa prakAra che. mati-zruta-avadhi-mana:paryava-kevaLa bhedapAMca prakAra che. zeya paraNitithI to anaMta bheda paNa thai zake. samyaccAritra- cha dvAranI carcA. nirdezaH- karmone AvavAnA kAraNonI nivRttine cAritra kahe che. svAmitvaH- samyaccAritrano svAmI AtmA che. sAdhanA-cAritra mohanIyano kSaya upazama e cAritranuM sAdhana che. adhikaraNa - AtmA pote cAritrano AdhAra che. sthiti -aupazamika ane sAyopathamika cAritranI sthiti sAdi sAtta che. kSAyika cAritranI sthiti Adi ananta che. vidhAna-sAmAnyathI eka bheda che. bAhya ane atyaMtara nivRtti apekSAe be bheda che. sAyika-lAyopathamika-aupathamika e traNa bheda che. sAmayika chedopasthAnIya-parihAra vizudhdhi-sUkSmasaMparAya-yathAkhyAta pAMca bhede che. pariNAma daSTie to anaMta bheda thaI zake. ja samyagdarzana saMbaMdhe cha dvAronI vizeSa carcA (1)samyagdarzananuM nirdeza) svarUpa zuM che? sAmAnya nirdezathI jIva ajavAdi tattvonI zradhdhAne samyagdarzana kahyuM che. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47. adhyAyaH 1 sUtraH 7 samyagdarzana e zudhdha darzanamohanIya karmarUpa kAmarNa vargaNAnA svarUpe pudgala dravya che. darzana mohanIya karmano jemane sarvathA kSaya thayo che. evo varNa gaMdha-rasa-sparzanA abhAvarUpa jIva samyagdaSTivALo jIva kahevAya. te apekSAe tenuM samyagdarzana javarUpa hoI arUpI che tethI te pudgala skaMdha ke pudgala paramANuM rUpe nathI. (2)samyagdarzanano svAmI koNa che. (1)AtmasaMyoge je AtmAmAM samyagdarzana utpanna thAya che te teno svAmI che. (2)parasaMyoge eka ke ekathI vadhu je jIva ke ajIvanI nizrAthI samyagdarzana utpanna thAya che te te jIva ke ajIva paNa svAmI gaNAze. (3)jIvane eka ke vadhu jIva tathA pratimAdi ajIva nizrAe ema ubhaya paNe samyagdarzana thAya che tene ubhayasaMyoge svAmitva gaNyuM. $ bIjI draSTie samyagdarzanano svAmI bhavya jIva ja hoI zake. abhavya ke jAtibhavya samyagdarzananA svAmI na hoya. # indriya apekSAe saMjJI paMcendriya traNe samyagdarzanano svAmI thaI zake. ekendriyathI caurindriyane koI ja darzana hotu nathI. # kAya apekSAe trasakAyane samyagdarzana hoI zake. sthAvarakAyane na hoya. 4 veda apekSAe traNe vedamAM traNe darzana thAya paNa avedIne to kSAyika darzana ja hoya. 4 jJAnanI apekSAe mati AdicAra jJAnamAM traNe darzana hoya zake paNa kevaLajJAnIne sAyikadarzana ja hovAnuM. AvA aneka bhede svAmitva nakkI thaI zake. (2)samyagdarzananA sAdhana kayA? # samyagdarzana nisarga ane adhigama vaDe utpanna thAya che. A A nisarga ane adhigamanI vAta adhyAya 1HsUtraH3mAM kahI che. [adhigama eTale yogya prayatna evo artha atre abhipreta che. $ darzanane AvaratA karmonA kSaya-upazama ke thayopazama vaDe samyagdarzananI prApti thAya che. $ bAhya sAdhanamAM jAtismaraNajJAna-dharmazravaNa-vedanAno anubhava-jinadarzana pratimAdarzana-jinamahimA ke devatradhdhidarzana vagere bAhya nimitto thakI samyagdarzana thAya che. (4)samyagdarzananuM adhikaraNa zuM? 4 AtmasaMnidhAne samyagdarzana jIvamAM hoya che. bAhya saMnidhAne samyagdarzana eka ke vadhAre jIva athavA ajIvamAM hoya che. ubhaya saMnidhAne samyagdarzanano AdhAra AtmatathA bAhya baMne saMnidhAnomAM hoya che. # bIjI rIte samyagdarzananuM atyaMtara adhikaraNa AtmA pote che bAhya adhikaraNa trasanADI che. (5)samyagdarzananI sthiti zuM? samyagdaSTinA be bheda che (1)sAdi sAMta (2)sAdi anaMta. samyagdarzananI sAdi sAMta ja che. te jadhanyathI aMtamUhUrta ane utkRSTathI sAdhika 60 sAgaropama che. sAdi anaMta evA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA samyadRSTimAM 13 me guNaThANe sayogI kevaLI arihaMta, 14mAM guNaThANA vartI ayogI kevaLI ane sidhdha paramAtmA sAdi anaMta sthitivALA che. 48 (6)samyagdarzananA bheda keTalA? " hetunI dRSTie darzana mohanIya karmanA kSayAdikathI utpanna thatuM hovAthI kSAyikaaupazamika ane kSAyopazamika traNa prakAre samyagdarzana che. nisarga ane adhigamathI be bhede che. ...AjJA-mArga-upadeza-sUtra bIjA-saMkSepa-vistAra artha-avagADha-paramAvagADha bhedathI samyagdarzananA daza bheda che. [noMdhaH-svopajJabhASyAdi graMthathIdarzananA bhedano vistAra noMdhyo che. teno vadhu vistAra te-te granthathI samajavo [] [8]saMdarbha: OM Agama saMdarbha: nirdese rise jharaLa di jevu AtuM vid be anuyogadvAra sUtraH151 2-6-7 15-16-18-13 3 [9]padhaH (1) (2) nirdezane svAmitva bIjuM trIjuM sAdhana jANavuM adhikaraNa cothuM sthitine vaLI vidhAna chaThuM bhAvavuM svarUpa adhikAritva ane AdhAra sAdhano kALa sImA prakAro ya sattA saMkhyAya kSetre ja [uttarArdha padya sUtra AThamAM jovuM] ] [10]niSkarSa: A sUtrano niSkarSa sUtra AThamAM Apela che. kema ke baMne sUtra maLIne 14 dvAra vicAraNA thAya che. gu adhyAyaH 1 sUtraH8 [] [1]sUtrahetuH- tattvone vizeSarUpe jANavA mATe ATha anuyogadvAro ne A sUtra jaNAve che. bIjA zabdomAM kahIe to adhigama [bodha] prApta karavAnA padhdhatisaranA zAstrIya sAdhano jaNAve che. [2]sUtraHmULaH- sattaphAkSetra5 navamagantaramAvA5vadutvezva [] [3]sUtraHpRtha-sat - saMnyA - kSetra - sparzana-ja-antara-bhAva-alpavartya: 6 [] [4]sUtrasAraH- sat (vidyamAnatA), saMkhyA,kSetra,sparzanA,kALa,aMtara,bhAva, alpabahutva (nyunAdhikatA) [A ATha dvAro ] vaDe [tattvonuM zAna thai zake che] Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nabApa. 8 D [5] zabdazAnaHsata-vastunuM astittva ke vidyamAnatAne sat kahe che. saMya-vastunA pariNAmonI gaNatarIne saMkhyA kahe che. kSetra-vastunA vartamAna kALanA nivAsane kSetra kahe che. -vastunA traNe kALa saMbaMdhI nivAsane sparzana kahe che. voI vastunI sthira rahevAnI maryAdAne kALa kahe che. aMtara-vastunA viraha kALane aMtara kahe che. bhAva-pazamika kSAyika-kSAyopathamika-audayika pAriNAmika e pAMca bhAva che. enjinAtva-anya padArthonI apekSAe vastunI hInatA-adhikatAnuM varNana te U [6]anuvRtti - (1)pramANa vaidhAma: thI dhAma nI anuvRtti lIdhI che. (2)nIvALIvajhava, sUtra 4 (3)tasvArtha zraddhAna, sUtra 2 thI sagarzanam U [7]abhinavaTIkA-je rIte nirdeza AdichAronuM vivecana karyuM te rIte AATha dvArane paNa jIvAdi tattvomAM carcA zakAya. paraMtu ahIM mAtra samyagdarzananA saMdarbhamAMja A AThe dvAronI vicAraNA karI che. kema ke ahIM tera (cauda) mArgaNAne AdhAre kaI rIte mUlavaNI thaI zake tene mahatva ApyuM che. ja samyagdarzananA saMdarbhamAM AThe dvAronI vicAraNA (1) sata eTale vidyamAnatA. vivalita vastu jagatamAM vidyamAna che ke nahIM? te bAbata vicAraNA mATe A dvAra che. jo kesa zabdano sAdhu-arcita-prazasta-satya-astittvae rIte keTalAMye artho che. temAM ahIM sat no artha astitva svIkAryo che. samyagdarzana jagatamAM vidyamAna che. te cetanano guNa hovAthI cetana (jIva)mAM ja vidyamAna che. ajIva (jaDa)mAM hoto nathI. chatAM dareka jIva samyagdarzanayukata hoya tevuM banatuM nathI. paNa sidhdhanAjIvokekevaLIbhagavaMtomAM niyamA kSAyikadarzanavidyamAna hoya che. bIjA jIvomAM hoya ane na paNa hoya. [gati-Indriya vagere *13/14 anuyoga dvArA thakI tenI vicAraNA AgaLa karI che. A anuyoga dvArone jIvasamAsa tathA mArgaNA kahI che.] (2)saMkhyA-vivakSita vastunI athavA tenA mAlikanI saMkhyA keTalI che? tenI vicAraNA A dvAra thakI thAya che. jeno sadbhAva-vidyamAnatA prasidhdha che teja padArthonI saMkhyAta asaMkhyAta ke anaMta rUpe gaNanA karAya che. mATe ja sat pachI saMkhyAnuM grahaNa karAyuM che. *svopajJa bhASyamAM 13 dvAra che. karmagrantha mujaba 14 mArgaNA dvAro che te taphAvata che. a. 1/4 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 tAvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA samyagdarzananI draSTie vicAro to samyagdarzana asaMkhyAta che. paNa samyagdaSTi anaMta che. kema ke cAregatimAM dravya rUpa samyagdarzana vALA jIvo asaMkhyAta hoI zake che. jayAre cha% stha ane sayogI-tathA-ayogI kevaLI e bhavastha kSAyika sadRSTi jIvo tathA sidhdhastha kSAyika sammadraSTi jIvo maLI anaMtA che. (3)kSetra - vikSita tattva athavA teno svAmI keTalA kSetramAM hoI zake te AddhAra vaDe nakkI karavuM. [jayAM jIvAdi dravyo vase che te kSetra.] je vastunI saMkhyAnuM jJAna thaI gayuM teno upara-nIce AdI rUpathI vartamAnamAM keTalo nivAsachete jANavA mATe saMkhyA pachI trIjuM kSetranuM grahaNa karyuM che. samyagdarzanamAM A dvArane ghaTAvIe to lokanA asaMkhyAtamAM samyagdarzana hoya che. arthAt lokAkAzanAasaMkhyAtamAMbhAge AkAza-rUpa kSetramAM samyagdarzanI jIvo hoI zake che. lokano asaMkhyAta bhAga rUpa343 rAju pramANa lokamAM jeTalo pradeza Ave teTalA loka pradezamAM samyagdarzana prApta thaI zake che [AThamA devalokano deva bAramA devaloka jaI tyAMthI uttara vaikriya zarIrathI trIjI narake jAya te apekSAe ATha rAjaloka kSetra thAya.] (4)sparzanaH-vivakSita kSetra athavA teno mAlika keTalA kSetrane sparze che? tenuM jJAna A dvAra vaDe karAya che.padArthanA vartamAna nivAsane kSetra kahyuM paNa bhUta-vartamAna-bhAvie saikAlika avasthAne sparzanA kahe che. keTalAkanekSetra ane sparzanasamAna hoya che paNasparzanamAM saikAlika avasthAne lIdhe te kSetra karatAM vadhu vistAra dharAve che. . samyagdarzana keTalA sthAnane sparze che? samyagdarzana to lokanA asaMkhyAta bhAgane ja sparze che. paNa samyagdaSTi (kavaLI samudraghAta apekSAe) saMpUrNa lokane sparze che. samyagdaSTi ane samyagdarzanamAM zuM taphAvata che? samyagdarzana apAya abhinibodha rUpa che. matalabake (apAya eTalechUTavuM) samyagdarzana prApta thAya che pachI chuTI jaI zake che. athavA chUTI paNa jAya che. jayAre samyagdaSTimAM (saddavya) teno sadbhAva ja rahe che. kevaLI saddavyarUpa che mATe tene samyakaSTi kahyA che samyagdarzanI nahIM kemake tene (apAya) te chUTavAno yoga nathI hoto. [noMdha:- digaMbaromAM samyagdarzanI ke samyagdaSTi evo bheda paDato nathI. * apAya eTale apAyano bIjo arthamatijJAna (matijJAnAMza) kahyo. tenA yogathI samyagdarzana kahevAya che. te kevaLI bhagavaMtone hotuM nathI. mATe kevaLIne samyagdaSTi kahyAM. , upazama samyagdarzanIne matijJAna tathA upazama mAM rahelA darzana mohanIyanI prakRtti AtmA sAthe hoya che eTale saddavyapaNuM hoya che. kSAyopathamika samakitine apAya (matijJAna) hoya ja che. sAthe samyagdarzana mohanIyano udaya paNa hoya che. tethI te baMne samyagdarzanI ja che. sAyikasamakitane prakRttino kSaya thayo hoya che mAtra apAya (matijJAna) hoya che. tethI samyagdaSTigaNyA che. kevaLIne to apAya paNa nathI tethI sayogiayogi kevaLI ane sidhdho samyagdaSTi ja gaNelA che. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 51 adhyAyaH 1 sUtra: 8 (pa)kALa - vikSita tattva keTalA kALa sudhI rahe? tenI vicAraNA karavI. koI paNa kSetramAM rahelA padArthanI samaya maryAdA nakkI karavI te kALa. samyagdarzananIcarcAkALadvAranAAdhAre karatAM prazna karyo ke te keTalokALaraheche? kALanI parIkSA keprarUpaNA be prakAre thAya che. eka jIvanI apekSAe ane aneka jIvanI apekSAe. ekajIvanI apekSAe samyagdarzanano jadhanyakALa antarmuhUrtamAtra che ane utkRSTa kALa daka sAgaropama karatAM kaMIka vadhAre che. arthAta koI eka jIvane samyagdarzana utpanna thayA pachI ochAmAM ochuM attamUhUrta sudhI avazya rahe che tyAra pachI chUTI paNa jaI zake che. vadhumAM vadhu sAgaropama karatA kaMIka adhika kALa sudhI rahe che pachI avazya chUTI jAya che. aneka jIvonI apekSAe to samyagdarzanano saMpUrNa kALa che. arthAta koipaNa samaya evo che nahIM-hato nahIM kehaze nahIM ke jayAre eka paNa jIvane samyagdarzana hoya nahIM ke thAya nahIM. (6)aMtara-vivalita tattvanI prApti thayA bAda teno viyoga thAya to keTalA kALa sudhI viyoga rahe? tenuM jJAna A dvAra vaDe thAya che. aMtara zabdanA aneka artho nIkaLe che. aMtarano artha chidra-anya-madhya-samIpavizeSatA-bahAra-viraha vagere thAya che temAM ahIM viraha athavA viyoga artha grahaNa karyo che. samyagdarzana no virahakALa keTalo che? eka jIvanI apekSAe jadhanyathI aMtarmuhUrta ane utkRSTathI ardhapudgalaparAvartana sidhdhasenIyaTIkAmAM jaNAvyA mujaba kaMIka nyuna ardhapudgala parAvartana kALa e pramANe utkRSTa viraha kahyo che. paNa aneka jIvanI apekSAe aMtarakALa viraha kadI thato ja nathI. eka jIvanI apekSAe aMtara thaI zake kema ke utpanna thayeluM samakti chUTI paNa jAya ane pharI utpanna paNa thAya. paNa koIne koIjIvatosamakitI hovAnoja, mATe sarvathA virahatokadIna thAya. (7)bhAvaH- audayika-sAyika-lAyopazamika-aupathamika-pAriNAmika e pAMca bhAvomAMthI kayA bhAve vivakSita tattva che tenI vicAraNA karavI. * samyagdarzana A pAMca bhAvomAM kayo bhAva che? audayika ane pAriNAmika bhAvone choDIne traNe bhAvomAM samyagdarzana hoya che. arthAt samyagdarzana aupathamika zAyopathamika sAyika traNe bhAvomAM hoya che. (8)alpabadutva -tattvonA svAmIne AzrayIne nyUna adhikapaNAno vicAra karavo te. samyagdarzana - viSaye sUtrakAra prazna kare che ke traNeya bhAvomAM vartatA samyagdarzanomAM ochA-vadhatApaNuM zuM che? sarvathI thoDuM aupazamika samyagdarzana. tethI asaMkhyagaNuM kSAyika samyagdarzana tethI asaMkhyagaNuM lAyopathamika samyagdarzana. samyagdaSTio to anaMta guNA che. [noMdhaH- jeo samyagdarzana ane samyagdaSTi evo bheda nathI pADatA tyAM pathamika samyagdarzanavALA jIvo sarvathI alpa che. kSAyopazamika samyagdarzanavALA jIvo asaMkhyAta guNA che. ane tenA karatA kSAyika samyagdarzanavALA jIvo anaMtaguNA che.] Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA baMne matonuM arthaghaTana e che ke zreNikAdi chadmastha kSAyika samyagdarzana yukta jIvono samAveza samyagdarzanamAM karyo ane samyagdaSTimAM sidhdha kevalI Adino samAveza karyo che. jayAre bIjA mata mujabayAyikadarzanavALAmAMsIdhojasidhdhabhagavaMtAdino samAveza karyomATe tene anaMta guNA gaNAvyA. tyAMchadmastha kSAyika darzanI ane kvalI kesidhdhone judA pADela nathI. ja mArgaNA dvArane AzrIne vivecana svopallabhASyamAMbhASyakAre gati-Indriya-kAya-yoga-kaSAya-veda-lezyA-jJAna-darzanacAritrasiMyama-AhAraka-upayogasamyakta e tera dvArA kahyA che. karmagraMthamAM 14 mArgaNA kahI che temAM bhavya dvAra ane saMsI dvArA be vadhAre che ane upayoga' nAmanuM dvAra nathI. A cauda mArgaNAnA kara uttara bhArgaNA dvAra che. (1)gati-4 deva-manuSya-tiryaMca-naraka. (2)indriya-pa eka-be-traNa-cAra-pAMca. (3)kAya-pRthvi-apa-tela-vAyu-vanaspati-trasa. (4)yoga-3 mana-vacana-kAya. (5)veda-3purUSa-strI-napuMsaka. ()kaSAya-4 krodha-mAna-mAyA-lobha. (7)jJAna-8 mati-zruta-avadhi-mana:paryava-kevaLa matiajJAna-zruta ajJAna-virbhAgajJAna. (8)saMyama-7 sAmAyika-chedopasthApanIya-parihAravizudhdhi-sUkSmasaMparAya thakhyAta dezavirati-avirati. (9)darzana-4 cakSu-acalu-avadhi-kevaLa (10)lezyA - kRSNa-nIla-kApota-tejo-padra-zukla (11)bhavya -2 bhavya-abhavya (1rasamyakta- vedaka-sAyaka-aupathamika-mithyAtva-mizra-sAsvAdana (13)saMjJI :- 2 saMzi-asaMzi (14)AhAraka - 2 AhArI-aNAhArI [A rIte 14 mArgaNAnA dvAra bAsaTha thAya] 4 bhASAra "upayoga" nAmaka tAra gaNAve che tenA sAkAra ane nirAkAra e pramANe be bheda che. # samyakatvanA sat dvAra saMbaMdhe 14 mArgaNAnI carcA prathama samyakatva utpanna thayeluM sAthe laI janArA jIvo pUrva pratipana kahevAya che. ane jayAM jAya tyAM navuM utpanna thAya tene pratipadyamAna kahevAya che. gatimArgaNA-naraka-tiya-manuSya ane deva e cAre gatimAM pUrva pratipanna ane pratipadyamAnasamyakta hoya che. narakadevatathatiryaMcagatimAM zAyika ane lAyopathamikathAya che. manuSya gatimAM kSAyika lAyopathamika ane aupathamika samyakta hoya che. . (2) indriya mArgaNA -ekandriyane pUrva pratipannakepratipadyamAna bemAMthI eke samakita hotuM nathI. beIndriya te Indriya caurindriya ane asaMzipaMcendriyane sAsvAdananI apekSAe pUrva pratipananI bhajanA hoI zake paNa pratipadyamAna thatuM nathI. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 8 pa3 saMjJI paMcendriyane baMne samakita hoya che. prakAra bhede zAyikAdi traNe hoya che. (3)kAya mArgaNA:-pRthvi-a, teu-vAyu-vanaspati e pAMca kAyamAM bemAMthI eke samakita nathI. jayAre trasakAyamAM be-traNa-cAra Indriya ane asaMgni paMcendriya trasakAyane pUrva pratipanna hoya che. paNa pachI utpana thanAruM samati hotu nathI. saMjJi paMcendriya trasakAya pUrvapratipanna ane pratipadyamAna baMne svarUpe che. (4)yogamArgaNA - pRthvi thI vanaspatikAyane AzrIne kAyayoge baMnemAMthI eke samakita nathI. kAyA ane vacana baMne yoge saMyukatapaNe be-traNa-cAra indriya tathA asaMzi paMcendriyane pUrvapratipanna samakita evuM kSAyopathamika tathA sAyika samakita che. kAyA vacana tathA manoyogamAM pUrva pratipanna thayeluM) ane pratipadyamAna thatuM) baMne samakita che. (5)vedamArgaNA:- sAmAnyathI puruSa strI napuMsaka traNevedepUrva pratipanna thayeluM) ane pratipadyamAna thanAruM) baMne samakita hoya che. vizeSathIjaNAvatAnapuMsakavedamAMekendriyathImAMDIasaMzI paMcendriya sudhI pUrvapratipannakoIka hoya pratipadyamAna samakita koIne hotuM nathI. saMjJI paMcendriya napuMsakamAM nAraka-tiryaMca-manuSyamAM utpanna thayeluM ane thanAruM baMne samakti saMbhave che. devatAmAM napuMsaka veda ja nathI. (6)kaSAyamArgaNAH-anaMtAnubaMdhI kaSAyanA udaye pUrva pratipana ane pratipadyamAna be mAMthI eke samakitanathI bAkI traNe kaSAya apratyAkhyAna-pratyAkhyAnI-saMjavalananA udayamAM utpanna thayeluM ane thanAruM baMne prakAranuM samakita hoya che. (7)jJAna mArgaNA -nizcayanayathI jJAnIne pUrva pratipanna hotuM nathI paNa pratipadyamAna (utpanna thanA) samakita hoya che. vyavahAra nathI ajJAnIne pUrvapratipana (utpanna thayeluM) samakti hoya che. paNa pratipadyamAna hotuM nathI. (8)cAritra mArgaNAH- cAritrIne pUrva pratipannasamakti hoya che. pratipadyamAna hotuM nathI. jayAre acAritrIne pUrva pratipanna ane pratipadyamAna baMne samakita hoya che. (9)darzana mArgaNA - cakSudarzanIne pUrvapratipanna ane pratipadyamAna baMne samakti che. mAkhI vagere tathA asaMzI paMcendriya sudhI pUrvapratipanna hoya che. pratipadyamAnahetuM nathI. saMgni paMcendriyacakSu darzanIne baMne hoya che.jayAre acAritrIne pUrva pratipanna ane pratipadyamAna nahIM saMzi paMcendriya cakSudarzanIne baMne che. pRthvikAyAdi ekendriya acalu darzanIne eka paNa samakita nathI. be indriyathI asaMzi paMcendriya sudhI pUrva pratipanna hoya che. jayAre saMjJi paMcendriyathI paMcendriya acakSudarzanIne pUrva pratipanna ane pratipadyamAna baMne che, avidha ane kevaLadarzanamAM baMne samakita hoya che. (10)lezyA mArgaNA:- kRSNa nIla ane kApota legyAmAM pratipanna samakita che paNa pratipadyamAna nathI jayAre tejo-paDadha ane zukala e traNe lezyA dvAre baMne samakita che. (11)bhavyamArgaNA - bhavyadvAre pratipana ane pratipadyamAna baMne samakita saMbhave che. abhavine eke saMbhavatuM nathI. (12)samyatvaH- nizcayanaya samyagdaSTine pratipanna nathI hotuM paNa pratipadyamAna Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa4 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA hoya che. vyavahAranaye mithyASTine pratipanna nathI hotuM paNa pratipadyamAna hoya che. (13)saMzI mArgaNA - saMjJIne pratipana ane pratipadyamAna bane hoya che. asaMzI ne pratipanna eka ja samakita hoya che. (15) AhAraka mArgaNAH- AhArIne pratipanna ane pratipadyamAna baMne samakita che paNa aNAhArIne mAtra pratipanna ja hoya. bhASyakAramate je "upayogadvAra che temAM sAkAravALAne pratipanna ane pratipadyamAna baMne samakita che. jayAre anAkAra upayogIne pratipanna samakita ja hoya che. [A rIte ATha dvAranI vivecanA karavI.] # sUtramAM 2 kArano artha sUtrakAre sUtramAM mUkela 2 kAra samuccayArthaka che. eka artha evo paNa chekesUtraH7nI sAthesUtraH8nosaMbaMdha joDela che. adhigamanA upAyo sUtra7 mujabanA nirdezAdi che tathA A sUtra 8 mujabanA kula sata vagere ATha ema cauda che. bIjo artha evo grahaNa karavo ke adhigama mAtra vAsa-pramANa ke nayathI ja thAya tema nathI paNa A cauda dvArA thakI paNa thAya che. ja nirdezAdika7 ane sat saMkhyAvALA sUtra 8 vacce taphAvata zo che.? nirdezAdinI adhigama padhdhatine vyavahArika gaNAvI che. satasaMkhyAnI padhdhatine zAstrIya gaNAvI che. joke pramANa ane naya dRSTie to baMne satramAM rahelAdvArono samAveza pramANa-nayamAM thaI jAyuM che. chatAM ahIM je bhAga karyA che te ziSyonA abhiprayAnusAratattvArtha dezanA che. keTalAMka ziSya saMkSepa rUcivALA hoya keTalAMka vistAra rucivALA hoya. keTalAMkane ati saMkSepamAM samaja nathI paDatI to keTalAMkane ati vistRta samajAtuM nathI. AvA badhAM jIvone mATe ahIM bheda pADela che ja nirdeza ane sata no taphAvataH nirdeza ane sata baMne prathama dRSTie samAna lAge che, paNa sat kAramAM gati-indriya kaSAya vagere cauda mArgaNA kayAM che? kayAM nathI? vagere rUpe samyagdarzanAdinuM astittva sUcita karAya che. vaLI adhikRta jIvAdinuM grahaNa nirdezathI thAya che paNa anadhikRta krodhAdi tathA ajIva paryAya varNAdinA astittvanuM sUcana karavA mATe "sa"" dvAra jarUrI che. 4 vidhAna ane saMkhyAno taphAvataH "vidhAna'' dvAra samyagdarzanAdinA prakAro gaNatarI thAya che. jayAre "saMkhyA' dvArA tenA pratyeka prakAronI saMkhyAnI gaNatarI thAya che. jemakepizamasamyagadRSTiATalA. kSAyika samyagu dRSTi ATalA vagere peTA bhedanI gaNatarI paNa saMkhyAmAM thAya che. TUMkamAM kahIe to prakAranI gaNanA "vidhAnamAM thAya che ane peTA bhedonI gaNanA "saMkhyA mAM thAya che. ja kSetra ane adhikaraNamAM taphAvataH adhikaraNa'' (AdhAra)thI thoDI jagyA sUcavAya che tethI te vyApya che. "kSetra zabda vyApaka hovAthI adhika jagyAne sUcave che. ja kALa ane sthitino taphAvata - "sthiti" zabda vyApya che. te keTalAMka padArthonI kALamaryAdA batAve che. "kALa' zabda Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 adhyAyaH 1 sUtraH 8 vyApaka che. te badhA padArthonI kALamaryAdA darzAve che. $ bhAva zabda nyAsa (sUtra 5) mAM che chatAM ahIM alaga grahaNa kema? nyAsamAM "bhAva" no artha vartamAna avasthA lIdho che. jemakesidhdha avasthAmAM bhAva tIrthakarapaNuM gamyu paNa bhaviSyamAM A avasthA thavAnI hoya to "davya''nikSepa gaNe che. jayAre A sUtra bhAvano artha aupazamika vagere bhAvo mATe grahaNa karela che. baMne sthAne bhAva zabdanuM juduM juduM prayojana che. # kSetra ane sparzanamAM taphAvataH kSetra zabda adhikaraNathI vizeSatA sUcave che. to paNa te eka dezano viSaya kare che ane sparzana zabda sarva dezano viSaya kare che. jema ke koI pUche ke "rAjA kayAM rahe che' uttara Avaze "amuka nagaramAM rahe che tethI rAjAno nivAsa saMpUrNa nagaramAM nathI hoto paNa nagaranA eka dezamAM hoya che. tene kSetra kahe che. paNa "tela kayAM raheche?" ema puchatAtela talamAMke magaphaLImAM rahe che. tema uttara maLaze. ahIM sarvatra tela rahevAnA kAraNe tela ke magaphaLI e telanuM sparzana che. vaLI bIjI rIte taphAvata jotA "kSetra" e vartamAnakALano viSaya che. jayAre sparzana" trikALa gocara viSaya che. [8] saMdarbhaH$ Agama saMdarbhaH se kiM taM aNaNugame ? navavihe paNNatte taM jahA saMtapayaparuvaNayA 1 davva pamANaM ca 2 khitta 3 phaisaNA ya 4 kAlo ya 5 aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appAbaDaM ceva-9 ja anuyogadvAra sUtra 80 ja anyagrantha saMdarbha(1)karmagraMtha cotho cauda mArgaNAnA 2 dvAromAM A aMge keTalAka ullekho che. (2)navatattva gAthA-43 U [9]padhaH [baMne padyono pUrvArdha sUtra7 mAM padyavibhAgamAM noMdhyo che.] (1) sAtamuM satpada prarUpaNA AThamuM saMkhyA kahyuM kSetra sparzana kAla aMtara, bhAva teramuM sahyuM alpa bahuta caudamuM che, jJAna samyaga jANavA pramANane nayanA pramANe sarvabhedo bhAvavA A cauda prazna jJAna sAcuM meLavI mukitavare jubhAve jIva bhAvo bhAvatA meLavI mukitavare. (2) sparzana kALane bhAva AMtaro dvArA teramuM cauda che bAraNA jemAM alpa bahutva caudamuM. U [10] niSkarSa:- sUtra 7 ane sUtra 8 baMne thakI cauda dhAro darzAvyA. te thakI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA samyagdarzana tathA jIvAdi tattvonuM svarUpa atIva spaSTa bane che. samakita prApti mATe kevA prayAso karavA Avazyaka che athavAjIvakaI kaI sthitimAM samyagdarzananI hoI zake tenA jJAna dvArA sva-Atma vikAsa mATenuM mArgadarzana A caude dvAromAMthI maLI rahe che. sAmAnya abhyAsamAM A dvArA kaLAkuTavALA ke tAtvika lAgaze paNa samyagdarzanAdi prAptinA icchuka AtmA mATe A sUtra dvArA pote kaI kakSAe rahevuM kaI rIte rahevuM-kevo puraSArtha karavo tenI suMdara doravaNI apAI che. jema ke anaMtAnubaMdhI kaSAya ne choDavo, kRSNa nIla ke kApota lezyAmAMthI mukata thavuM-bhavyakatva pakAvavuM vagere mumukSu AtmAo A dvArA samajI tenI ciMtavanA karI vairAgya mArgamAM AgaLa vadhavA A jJAnano upayoga karI zake. prathamasUtramAM mokSamArganI prarUpaNA karI, bIjA sUtramAM samyagdarzananuM svarUpa jaNAvyu. trIja sUtramAM samyagdarzana prAptinuM svarUpadarzAvyuM te mujaba adhigamane jaNAvavA sUtrapa-67-8 cAre mukayA. adhigama karavAnA mukhya sAdhano tarIke nAmAdi nikSepA pUrvaka tattvono adhigama A cauda dvArA thakI karavA jaNAvyuM. A rIte samyagdarzana saMbaMdhI muddAnI ghaNI badhI bAbato TUMkamAM ahIM samajAvI. e rIte samyagdarzananI vicAraNAno vibhAga mukhyatayAe ahIM pUrNa thAya che. chatAM sUtra 6-7-8pramANa-naya ane nirdezAditathA satyathaprarUpaNAdi dvArono upayoga to samagra graMthamAM rahevAno ja. kema ke tattvonA adhigamamAM ja graMtha rokAyelo che. mokSamArge samyagdarzana nAmaka prathama avayavanI vicAraNA ahIM samApta thaI have mokSamArganA dvitIya avayava samyajJAna saMbaMdhi vicAraNA AraMbha thAya che. alabatta A jJAnavicAraNA dvAramAM parokSarUpe "pramANa" nI carcA samAviSTa che. te bAbata sUtronA abhyAsathI spaSTa banatI jaze. 'S S S S T U | adhyAyaH 1 sUtraH 9) D [1]sUtrahetu-A sUtrajJAnanA bhedo athavA prakAro jaNAve che. ji sUtra 1:6mAM jaNAvyA anusAra pramANanA bhedo rUpa paNa che.]. D [2]sUtramULa-truitAvavamana:paryAyavanijJAnam DrisUtra pRthaka-mati - zrata - arvArdha - mana:paryAya - vastra jJAnam U [4]sUtrasAra:-mati zrata avadhi mana:paryava ane kevaLa A pAMca jJAna che. U [5]zabda jJAnanati-pAMca Indriyo ane mana dvArA je jJAna thAya te kutarAkzana ane indriyonI sahAyathI zabda ane arthanA paryAlocana pUrvaka thato bodha te. gavigrAindriya ke mananA nimitta vinA Atma zakita vaDe thato rUpI padArthono bodha te mana:paryaverA aDhI dvIpamAM rahelAsaMzi paMcandriyajIvonA mananA vicArono-paryAyono bodhate. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa7 adhyAyaH 1 sUtraH 9 U [6]anuvRtti- A sUtramAM pUrvasUtranI anuvRtti nathI. U [7]abhinavaTIkA-jJAna-jJAti jANavuM te jJAna sAmAnya arthamAM vastu svarUpanuM avadhAraNa te jJAna viSayanA bodhAtmakacaitanya aMza mATe jJAna zabda loka prasidhdha che. jJAna zabdano artha suprasidhdha hovAthI tenuM sIdhuM vivecana karavAne badale tenA lokamAM aprasidhdha ane zAstra prasidhdha nAmo ane bhedo batAvavA pUrvaka vivecana karela che. vaLI sUtramAM chelle jJAna zabda mUkIne mati-zrutAdi joDavAnuM sUcavI dIdhela che. kAraNa ke dvAno kuyamA vaM pratye saMvaMdhyate nyAya mujaba dvanda samAsamAM aMte rahela evuM A jJAna pada mati vagere pAMce zabdo sAthe joDatA matijJAna-zrutajJAna e pramANe samajavuM. (1)matijJAnaH-mati-AvaraNakarmanolayopazamathatAM Indriya ane mananI sahAyatAthI thatuM arthonuM manana te "mati" che. * indriyairmanasA ca yathAsvamartho bhajyate anayA, mananamAtraM vA mati: ja ahIM mana mata: e artha bhAvasAdhana che. * manune ti: e katRsAdhana paNa svataMtravivakSAmAM thaI zake. ja mate ane e karaNa sAdhana paNa mati zabda banI zake che. * indriya ane mane karIne jaNAya ke mAnIe tene matijJAna kahe che. sidhdhAMtamAM tene Abhinibodhika paNa kahe che. kema ke nivRdhyate ti gAminivodhi (sanmukha rahela niyata padArthane jaNAve te matijJAna) - juo karmagraMtha-1 gAthA-4 vivecana. * jJAna zabda sAmAnyano vAcaka che. mati zabda vizeSano vAcaka che. mItikvAsI jJAna va-ti evuM A jJAna te matijJAna. ja mati jJAnanA AvaraNa ADA Ave tyAre kaMI mati sUjhatI nathI. AvA matiAvaraNano kSaya ke upazama thatAM je pragaTa thAya che, te matijJAna. (2)zrutajJAna-zruta: kRtaM-sAMbhaLavuM te zruta zabdArthanuM saMvedana.kRta vata jJAna - zrata evuM te jJAna eTale zrutajJAna. * sAMbhaLavA dvArA je jaNAya te zrutajJAna. * zruta zabda karmasAdhana gaNatAM-zrutAvaraNa karmano kSayopazama thavAthI jesaMbhaLAyate zruta. * kartu sAdhanamAM zruta pariNata AtmA ja zruta gaNela che. karaNa vivAmAM jenA dvArA saMbhaLAya te mRta. * bhAva sAdhanamAM zravaNa kriyA zruta che. * karmatha gAthAnuM vivecanaH-zrutajJAna ADe jeAvaraNo Ave tenA vaDe zruta AvaDatuM nathI. AvA zruta jJAnAvaraNIya karmonAlaya athavA upazama dvArA je pragaTa thAya tene zrutajJAna kahe che. ja zabdo ane pustako bodharUpa bhAvakRtanuM kAraNa hovAthI te dravyazruta che. (3)avadhijJAna - avadhi eTale maryAdA. avadhi evuM te jJAna te avadhi jJAna. amUrtine choDI sAkSAt mUrta viSayamAM indriyonI apekSA rahita mananA praNidhAnapUrvaka thatuM jJAna te avadhijJAna. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA ' maryAdA mujaba rUpI dravyanuM jANavuM te avadhijJAna. 4 gava pUrvakathA dhAtuthI karma Adi sAdhanomAM madha zabda bane che. bava zabda adha: vAvI che. te mujaba avadhijJAna nIcenI tarapha ghaNA padArthono viSaya grahaNa kare che. avadhazabda maryAdAno paNa sUcaka che arthAt dravya ane kSetra vagerenI maryAdAthI sImIta evuM jJAna te avadhijJAna che. 4 avadhijJAna ADA AvaraNane lIdhe avadhijJAna thatuM nathI. tethI AvA avadhi jJAnAvaraNIya karmanA kSaya ke upazamathI pragaTa thAya tene avadhijJAna kahe che. (4) mana:paryavajJAna-manano paryAya temana:paryAyamana:paryAya evuMjejJAna temana:paryavajJAna. # manaciMtita arthanuM jANavuM te manaH paryavajJAna. # manogata arthane mana kahe che. manamAM rahevAne kAraNe te artha mana kahevAya che. manovicAra viSaya vizudhdhivaza jANI levo te mana:paryava che. che bIjAnA manogata arthane mana kahe che. saMbaMdhathI tenuM parigamana karavAvALA jJAnane mana:paryava jJAna kahevAya che. $ mana:paryava jJAnanAM AvaraNa ADA AvatA mana:paryavajJAna upajatuM nathI. AvA mana:paryava jJAnAvaraNIya karmano kSaya thatAM je jJAna utpanna thAya te mana:paryava jJAna. (pa)kevaLajJAnaH- kevaLa eTale eka. svabheda rahita athavA zudhdha,saghaLA AvaraNathI rahita, saMpUrNa ke asAdhAraNa, sarva vyabhAvane jaNAvanAruM jJAna te kevaLajJAna. $ kevaLa akhaMDapaNe lokAlokanuM tathA rUpI arUpI sarvadravyanuM ane sarva jIvAjIvanA sarva paryAyonuM samakALe jANavuM te kevaLajJAna. kevaLajJAna ADe AvatA AvaraNone kAraNe baMdhAyela kevaLa jJAnAvaraNIya karmano kSaya thatAM upajatuM jJAna ke je sarva AvaraNathI rahita che. zudhdha ane saMpUrNa che. matijJAnAdi rahita asAdhAraNa che. sarva dravya-paryAyono bodha karAvanAra che. 4 bAhyenAbhyantareNa ca tapasA yadarthamarthinI mArga kevante sevante tatkevalam athAnanemATevA ane abhyattara tapa dvArA mArganuM kvana arthAta sevana kare che.te kevaLajJAna kahevAya che. ja mati Adi jJAnonA kamanuM rahasya (1)mati zabda dhi saMzaka che almAkSara che ane matijJAna alpa viSayaka che mATe tenuM grahaNa sarva prathama karyuM che. (ra)zrutajJAna matipUrvaka hoya che. vaLI parokSathI jJAnanA mAtra be bheda ja che mATe zrutanuM grahaNa matipUrvaka karyuM che. vaLI mati ane zruta baMne sahabhAvI hovAthI tenI pAse nirdeza karyo che. (3)parokSajJAna anya sAdhananI apekSA rAkhe che. temaja dareka jIvamAM alpAMze paNa tenuM astittva rahetuM hoI prathama nirdeza karyo, jayAre pratyakSa jJAna mana ane IndriyanI sahAyathI rahita hoya teno pachI nirdeza karyo. AvA pratyakSajJAnanA traNa bhedomAM sarvaprathama avadhijJAna lIdhuM kema ke traNemAM te jJAna sauthI alpa vizudhdhivALuM che. (4)avadhi jJAna pachI ane kevaLajJAna pUrve mana:paryavajJAna grahaNa karyuM.avadhijJAnathI te vizudhdhatara che. saMyamI AtmAone ja utpanna thAya che. vaLI A jJAnanI utpatti pachI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 adhyAyaH 1 sUtraH 9 niyamA kevaLajJAna thAya ja che. tethI cothA krame mana:paryava jJAnanuM grahaNa karela che, kevaLajJAnanI najIka mana:paryava jJAna grahaNa karavAnuM eka kAraNa e paNa che ke te baMne jJAnamAM yathAkhyAta cAritrasamAna adhikaraNa che. paNa kevaLajJAnanI prApti sauthI chelle thAya che. mATe tene aMte levAnuM hovAthI A jJAna te pUrve mUkyuM. (5)kevaLajJAnanI prApti sauthI aMte thatI hovAthI tenuM grahaNa chelle eTale ke pAMcamekaryuM. vaLI kevaLajJAnathImoTuMbIjuMkoIjJAnanathI. AjJAna prApti pachI bIjAkoija jJAnanI AvazyaktArahetI nathI. kevaLajJAna prApti bAda nirvANa thavAnuM ja che mATe tene aMtima sthAne mUkayuM. vividha zaMkAo - (1)mati-zruta eka kema nahIM? mati ane zruta bane sahacArI che. eka vyakitamAM sAthe jovA maLe che. to pachI te baMnene eka ja kema nathI gaNatA? # mati ane zruta baMne mana ane indriyonI sahAyathI thatA hovA chatAM zrutamAM zabda ane arthanuM paryAlocana hoya che. matijJAnamAM te hotuM nathI. # mati jJAna vartamAnakALanA viSayane grahaNa kare che. jayAre zrutajJAna traNe kALanA viSayane grahaNa kare che. 4 matijJAnanI apekSA e zrutajJAna vizudhdha che. tethI zrutajJAna vizeSa bodhadAyI che. viSaya eka hovAthI baMne jJAna eka gaNI zakAya nahIM. kema ke ghaDAnuM darzana ane sparza baMne ghaDAnuM ja jJAna karAvatA hovA chatAM jema bhinna che tema mati ane zrutano viSaya samAna hovA chatAM jANavAnA prakAra judAjudA che mATe baMne jJAna bhinna che. noMdhaH-sUtra-20mAM pharI mati-zrutanI bhinnatAnI vizeSa carcA AvavAnI ja che te noMdha levI. (2)jJAne ekavacanamAM kema? pU.harIbhadrasUrijI kRta TIkAmAM jaNAve che ke mati vagere pratyeka alaga jJAna che. jJAna ekajanathI. ekavacana nirdezathI odhathakI badhAnuM samAna jAtIyatva jaNAve che. tethI badhAM ja (mati vagere) viSayanA avabodhamAM jJAna ja che tevo sUtrano samudAya artha nIkaLe che. (3)samyagdarzana mAphaka samyajJAnanuM lakSaNa kema nahIM? ahIMsUtramAM "jJAna" zabda mukyo che. samya jJAna nahIM. tArkikakhulAso karatA paMDita sukhalAlajI jaNAve che ke jIvasamyagdarzana rahita hoya che paNa jJAna rahita kayAreya hoto nathI. koIne koI jJAna tenAmAM avazya hovAnuM. e ja jJAnamAM samyaktano avirbhAva thatA samyagujJAna banI javAnuM. bIjo mahatvano muddo e noMdhyo che ke samyajJAna samyakta sahacArI hoya che. asamyajJAna samyakta rahita hoya che. A zAstramAM adhyAtma dRSTi ja mahatvanI hovAthI je jJAna saMsAranI vRdhdhi ke AdhyAtmika patana karAvetene asamyajJAna gayuM ane je jJAna mokSamArga bane arthAta mokSanA sAdhanarUpa bane te samyajJAna samajavuM. tethI zradhdhA ke samya darzanano pAyo jJAna mATe Avazyaka gaNyo. Ama samyagdarzana hovuM teja tenuM lakSaNa gaNavuM. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (4)pramANa-jJAnanI vicAraNA kai rIte? pramANanavairadhiAma: sUtramAM je pramANanAbheda joyAtebhedohavejJAnanA bhedo tarIke paNa varNavAyelA jovA maLaze. kemake pramANa vizeaneka guMcoukelIne ''pramANanaya''mAM zrIvAdidevasUrijIepramANa jJAna svarUpa che te sAbita karI ApyuM che. jainadarzana paNa jJAna vizenI samajUtI ApatA pramANanA bheda-prabheda spaSTa karI ja Ape che. e rIte pramANanI vicAraNA thai ja javAnI che. [] [8]saMdarbhaHAgama saMdarbhaH paMcavihe jANe paNNate, taM jahA AmiNibohiyaNANe suyanANe ohiNANe, maNapajjavaNANe jevALe- jai (1)sthAnAMga sUtra sthAna-5 uddezo-3 sUtraH 463. nANaM paMcavihaM paNNataM, taM jahA AmiNibohiyanANaM, suyanANaM, ohinANaM maNapajjavanANaM, vanA. * anuyoga dvAra sUtra-1 tathA jai naMdi sUtra-1 tathA hU~ bhagavatI sUtra zataka 8 udeza-3 sUtra 318 tattvArtha saMdarbha: to pAMce jJAnanA bhedo sUtra 1:14 thI 1:24 mAM jaNAvelA che. anya graMtha saMdarbha: (1)karmagraMtha-pahelo,prAraMbhamAM pAMca jJAnanuM svarUpa. ] [9]padyaH (1) matijJAna paheluM zruta bIjuM trIjuM avidha jANavuM. mana:paryavajJAna cothuM chelluM kevaLa mAnavuM. mati zruta ane trIjuM avadhi mana:paryava. ne kevaLa maLI pAMca jANavA jJAnanA bheda. (2) * ] [10]niSkarSa:-zrI jinezvara paramAtmAe prarUpelA A pAMca jJAna ne jANanAro jIva jJAnanA samyag svarUpane samajI-pAmI ane avadhi Adi tarapha gati karanAro thAya to prAnte kevaLa jJAna pAmI zake che. tema samajI samyagdarzanayukata thai jJAnane dhAraNa karavA prayatna karavo joie tevuM A sUtrathI phalita thAya che. adhyAyaH 1 sUtraH 10 [] [1]sUtrahetu:-sUtraH6mAM pramALanavaidhima: kahyuM hatuM. te pramANa eTale zuM teaMge sUtrakAra A sUtra banAvIne pramANano khulAso kare che. [] [2]sUtra:mULa:-tat pramAne [] [3]sUtra:pRthaH- tat pramANe (dvivacana) [] [4]sUtrasAraH-te [pAMca prakAranuM jJAna] be pramANa [rUpa] che. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 10 I [5]zabda jJAnaHtate. te jJAna jenA dvArA vastu svarUpanuM jJAna thAya tene pramANa kahe che. U [6]anuvRtti - maskRitArvAdhamana:paryAyavanisAnam sUtra ahIM anuvarte che. I [7]abhinavaTIkA-padArthanuM svarUpa nakkI karavA mATe prathama-jJAnanI jarUra paDe che. "jJAnamAnuM pramANapaNuM paNa jJAnanuM ja eka svarUpa che.' arthAta jJAna pramANarUpa che ane tenI vaheMcaNI A sUtra jaNAve che. - jJAnanA mati zrata Adi je pAMca prakAro kahyA che. te parokSa ane pratyakSa ema be pramANamAM vibhakata thAya che. pramANano artha-svarUpa ane prakAronI vistRta carcA pUrve sUtraH nI abhinavaTIkAmAM thayelI ja che. chatAM sAmAnya arthane ahIMpunaHjaNAvela che. pramANa aMge kapile traNa bheda kahyAM che. pratyakSa, anumAna, Agama akSapAde upamAna sahita cAra pramANo kahyA. mImAMsake arthapatti ane abhAva sahita cha pramANo gaNAvyA che. mAyA sUnavIye pratyakSa ane anumAna be pramANa kahyA. kANabhUje be athavA darzana bhedathI traNa pramANa kahyA. A badhA bhedonuM nirasana karIne jaina darzanakAra jJAnane ja pramANa rUpa gaNAvI pratyakSa ane parokSa be pramANo jaNAve che. pramANanuM svarUpaH- prayoganene ti pramANama jemAM mIyoganena ti mAnama kahI mAna eTale jenA vaDe mapAya te evo artha karyo ano artha pravRSTa karyo che. A zabda ane mana zabdano upapada samAsa karyo che. prakRSTa mApana eTale pramANa. che jenA vaDe vastunA nitya-anitya Adi aneka dharmono nirNayAtmaka bodha thAya tene pramANa kahevAya che. - 4 yutpatti artha-miti pramIyone pramiti mArga vA pramANam je sArI rIte mAnakarI zake che (mApI zake che, jenA dvArA sArI rIte mApana karAya che. athavA pramiti mAtra pramANa che. * sUtramAM AgaLa kahevAnArA laMdanI apekSAe dvivacana [pramANemukela che tenA mAthe parokSa ane pratyakSamata evAbe bhAvi sUtromAM kahevAnArabe pramANano nirdeza prApta thAya che ane AvA dvivacananA upayoga thakI pramANanA bhedonI anya saMkhyA ke prakAronuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che. $ mata kRtA. sUtrAmAM pAMca jJAnone darzAvI A sUtramAM tenI pramANatA darzAvI che. anya darzanakAro jJAnane badale sanikarSa ane indriya vagerene pramANa mAne che te mAnyatAnA nivAraNa sAthe jJAna ja pramANa rUpa che tema A sUtra sAbita kare che. ja keTalIka zaMkAoH(1)jo jJAnane pramANa mAnazo to phaLa zuM thaze? ahIM evI zaMkA kare che ke phaLano arthAdhigama arthAtajJAna che. jo jJAna ja pramANarUpa gaNazo to phaLa zuM thaze? mATe (indriya ane pradArthanA saMbaMdha rUpa) sannikarSa athavA indriya ne ja pramANa mAnavAthI jJAna e pramANanuM phaLa banaze. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62. tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA samAdhAnaH- jo sanikarSane pramANa ane arthAdhigamane phaLa gaNAvazo to sanikarSato be vastumAM rahe che. Indriya ane dhaDo vagere padArthamAM. tethI phaLa paNa be vastumAM rahevuM joIze. jo tema svIkArazo to ghaDA vagerene paNa jJAna thavA mAMDaze. vaLI sannikarSa ja pramANa mAnatA sUkSma arthanuM, vyavahita arthanuM (bhUtakALamAM kahevAela rAma-rAvaNa vagerenuM ane viprakRSTa arthanuM (maru vagerenuM) prahaNa thaI zakaze nahIM kema ke IndriyonI sAthe A padArthono saMbaMdha thato nathI. vaLI A padArtho pratyakSa na thavAthI koI sarvajJa paNa banaze nahIM. jJAnane pramANa mAnavA mAtrathI phaLano abhAva thato nathI. arthanA jJAnathI AtmAmAM eka prakAranI prIti utpanna thAya che athavA ajJAnano nAza thAya che te ja jJAnanuM phaLa che. rAgadveSano abhAva thavo te paNa pramANa-jJAnanuM phaLa che. (2)prameyane pramANa vaDejANazoto pramANane zenA vaDe jANazo' ahIMevI zaMkA kare che ke prameya (padArtha) pramANa vaDe jANI lIdhA paNa pramANane jANavA mATe paNa anya pramANa Avazyaka banaze. # samAdhAna -pramANa dIvAnI mAphakasva-paraprakAzaka che. jemadIvo prakAze tyAre ghaDovastra Adi anya padArthone prakAzIta kare che paNa dIvAne jovA mATe kaMI bIjA prakAzanI jarUra paDatI nathI. dIvAnA prakAzamAM dIvo paNa jaNAya ja che. temapramANane jANavA mATe anya koI pramANanI AvazyakatA nathI te sva-para prakAzaka ja che. jo pramANa potAne nahIM jANato svAdhigamanAabhAveskRtino ja abhAvathaze. smRti abhAve loka vyavahAra ja khatama thaI jaze. mATe AvI zaMkA yathArtha nathI. (3) sUtramAM ta kema mukayuM? tat pada thakI eka to pUrvasUtranI anuvRtti levI che mATe mukayuM. bIjuM indriya athavA sannikarSane pramANa mAnatA lokonA te bhramanuM nirasana karavA mATe tat zabda mukayo che jethI spaSTa thaI jAya te mati vagere jJAna ja pramANa che. bIjuM koI pramANa nathI. (4)sannikarSa ke Indriyane pramANa mAnavAmAM zo doSa? samAdhAnaH-prathama praznamAM A vAtane vaNI lIdhI che chatAM vistArathI ahIMsamAdhAna karatA jaNAve che ke ja sannikarSane pramANa mAnavAmAM nIce mujaba doSa che. (1)sUkSma,vyavahita bhUtakALanI],viprakR[meru vagere zAstrIya padArtha nuM jJAna thatuM nathI tethI sarvajJatAno abhAva thaze. (2)cahyuM ane manathI jJAnanI utpatti thaI zakatI nathI kAraNa ke te aprApyakArI che. (3)pratyeka Indriyano alaga alaga viSaya mAnavo ucita nathI. kema ke cakSu Indriyano rUpanI sAthe saMbaMdha prApta thatA jema te rUpanA jJAnanuM janaka che. e ja rIte teno rasanI sAthe paNa saMbaMdha prApta thAya che to tene rasanuM paNa jJAna thavuM joie ne? (4)sanikarSa mAtra ekano thato nathI paNa Indriya ane artha e be ke tenAthI vadhuno hoya che. tethI saknikarSanuM phaLa je jJAna che te paNa indriya ane artha baMnemAM thavuM joIze. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH 1 sUtraH 11 . 1 indriyane pramANa mAnatA nIce mujaba doSa Ave che - (1)indriyo badhA padArthono eka sAthe jANavAmAM asamartha che tethI sarvajJatAno abhAva thAya che. (2) IndriyathI sUkSma-vyavahita ane viprakRSTa padArthonuM jJAna saMbhava na hovAthI paNa sarvajJatAno abhAva thAya che. (3)anumAna vagere jJAnanI utpatti nahIM thAya kema ke te indriyathI thatuM nathI. A rIte saknikarSa ane indriyane pramANa mAnatA aneka doSa AvI zake che, mATe pU.umAsvAtIjI vAcake pramANe padathI pratyakSa ane parokSa be pramANo jaNAvI anya darzananI mAnyatAvALA pramANonA sarva doSonuM nivAraNa karyu che. 0 [B]saMdarbhaH4 Agama saMdarbhaH vide nA paumtta taM nahIM-vyakra veva parove veva- sthAnAMga sUtra sthAna-2 uddezo-1 sUtraH71/1 te samasamo suvi voutta taMgI vyakravaM parolaMva ja naMdi sUtra-sUtra 2. 4 tatvArtha saMdarbha 1 pramANa nA be bhedaH sUtra-11 ane sUtraH12 mAM jaNAvela che. ane prabhedo sUtraH14 thI jaNAvela che. 4 anya graMtha saMdarbhaHpramANa naya tattvAlo kAlaMkAramAM pramANanI vyAkhyA ane svarUpa che. U [9]padya' (1) sUtra 10-11-12nuM padya sAthe che. (2) gaNAya jJAna ajJAna samyakta pragaTayA vinA. jJAna pramANa rUpe to pratyakSa ke parokSa be. U [10]niSkarSa-AsUtrano mukhyasArache, kepramANa jJAnasvarUpe ja che. A jJAnane sva-para prakAzaka gayuM che. mumukSu AtmAe pramANa svarUpa evA A jJAnanA prAmANyane svIkArI samyakajJAna prApti mATe prayAsa karavo ane anyadarzanInA pramANonI mithyAprarUpaNA jANI teno parihAra karavo. 0000000 adhyAya-1 sutraH11 U [1]sUtrahetu-sUtraH10mAM je pramANa zabda mUkayo che. te pramANamAM parokSa pramANa kayuM che? te A sUtra thakI darzAvAyuM che. U [2] sUtramULa-mAdhe paroNAma 0 [3]sUtra pRthakA-gAve ro sim Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SX tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA A visUtrasAra-pAMca zAnAmAMnAprathamabe[zAnamati aneRtaparova pramANa che. [BzabdazAnaHA prAraMbhanA be, mati ane zruta polama-parokSa, Indriya nI madadathI thatA jJAna U [6]anuvRttiH- (1)truitAvadha mana:paryavani sAnam (ra)tamALe baMne sUtronI ahIM anuvRtti levAnI che. U [7]abhinavaTIkA-sUtrakAra maharSie vyAkaraNa padhdhatithI nAnakaDuM sUtra mUkI dIdhuM che. prathama padamUkayuM rAdhe. bIjuMpadamUkyuM parokSa. tethI bAghe evA dvivacanapadane laIne prathamanA be" evo artha lIdho. parINam eTale parokSa che tevo artha thayo. mAtra zAbdi arthamAM kaMI ja spaSTatA thaI zakatI nathI. vyAkaraNanuM jJAna hoya te A paddhatita saraLatAthI samajI zake. pUrvasUtranI anuvRtti levAthI ja artha spaSTatA thaze. ja Aghe je Adi (prAraMbha)mAM hoya tene bAda kahevAya Adya zabdanuM dvivacananuM rUpa mAdhe thayuM mAdhe eTale "pahelAnA be evo artha grahaNa karavo. mAdhe prathamanAbe. jJAnanI vAta cAle che mATe baMne jJAna lIdhA. prathama be mati ane zruta che mATe matijJAna ane zrutajJAna parokSa pramANa che tevo artha karyo. bIjI vAta pramANanI cAle che. eTale te sUtranI anuvRtti letA A baMne jJAna parokSa pramANa che tema samajI zakAze. uparokata pAMca jJAnamAMthI matijJAna ane zrutajJAna ebe prAraMbhanA jJAno parokSa pramANa che tevo artha grahaNa karyo. A baMne jJAna Indriya ane mananI sahAyatAthI utpanna thAya che tethI tene parokSa pramANa gaNyA. # nyAyazAstramAM liMga-hetu tathA zabdAdijanya jJAnane parokSa kahevuM che paNa ahIM te lakSaNa svIkArela nathI. ahIM to AtmasApekSatA ja mahatvanI gaNelI che tethI AtmAnI sahAya vinA indriya tathA mananI apekSA rAkhatuM jJAna te parokSa jJAna kahyuM. # je jJAnanI utpattimAM AtmAthI bhinna para vastunI apekSA hoya tene parokSa gaNyuM che. matijJAna ane zrutajJAnamAM indriya ane mana ke je AtmAthI bhinna pudgalarUpa che te nimitta hoya che tethI A baMne jJAna parokSa gaNelA che. vizeSatA e che ke matijJAnamAM to indriya ane mana baMne nimitta che. paNa zrutajJAnamAM manaja nimitta bhUta che. tema chatAM matijJAna pUrvaka te thatuM hovAthI upacArathI temAM indriyo paNa nimittabhUta che. jema ke paropadeza sAMbhaLavAmAM kAna (zrotrendriya) nimitta che. ahIM sAMbhaLavuM te matino viSaya che paNa te zabdonA viSayamAM athavA tenA avalaMbana pUrvaka arthAntaraviSayamAMvicAra karavo te zrutajJAna che. ahIMmukhyabAhya nimittatomanache. paNa sAMbhaLyA vinA vicAranathaI zake mATe upacArathI zravaNa-indriya paNa nimitta kahI zakAya che. $ nimittanI apekSA rahetI hovAthI A baMne jJAnone parokSa pramANa kahyA che. te sAthe zAstrIya rIte bIjI paNa vAta mahatvanI che te apAya ane saddavya paNuM. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 11 gAya chuTuM paDavuM ke dUra thavuM [nizcaya artha paNa kare che] saddavya-samyaktvanA daLiyA pa A apAya ane sadvyapaNuM te matijJAna che. ke je [sUtra 1:14mAM kahevAze te mujaba] indriya ane anindriyanimittaka che. temaja zrutajJAna paNa matijJAna pUrvaka ane bIjAnA upadezathI utpanna thatuM hovAthI parokSa ja che. Ave:- AvI mavam AghuM pahelA hoya tene Adya kahevAya. jenAthI pachI kaMika hoya paNa pUrvekazuMna hoya tene Avi kahevAya. A imAM hovuMte'' AiviAta sUtrathI pratyaya lAgI JAdya banaze. Adya 6 Adya 6-dvivacana rUpa Aghe thayuM. Ama viziSTa kamathI vyavasthita evo Adyanovyapadeza jaNAya che. jema ke A yati viziSTa kramamAM Adya che. tema ahIM paNa amUrta evA jJAnomAM kramathI mati e Adya che. vaLI kramanA prAmANyathI nikaTavartI grAhya bane te sanniveza bhAvathI mati sAthe zrutanuM ja grahaNa bIjA Adya tarIke thaze mATe Aghe zabdathI matijJAna ane zrutajJAnane grahaNa karavA. vi zabda prathama-prakAra-vyavasthA-samIpatA-avayava vagere aneka arthomAM vaparAya che. chatAM ahIM vivakSAthI teno ''prathama'' artha grAhya che. jema ke gabharAvyo vaLa: ahIM maiM kArane prathama varNa gaNyo.tema mati-zrutane prathamanA be gaNavA tevo artha thaze. * parokSa (1)akSAt athavA akSamya: para: kRti parokSam ahIM akSa no artha AtmA thAya che. AtmAnI sAkSAt madadathI para te parokSa samajavuM. (2)jaina paraMparAnusAra para arthAt bIjAnI sahAyatA vaDe arthAt AtmAnuM jJAna thAya che te parokSa jJAna kahevAya che. matijJAna ane zrutajJAna paNa evA che ke je mukhyatayA Indriyamana-upadeza vagere sivAya thai zakatA nathI tethI te baMnene parokSa mAnelA che. kadAca koi ema kahe ke jJAna to jJAnAvaraNIyanA kSayopazamathI thAyache. teno khulAso karatAM jaNAve ke mati zrutAvaraNanA kSayopazama thavA chatAM paNa Indriya ane mana rUpa evA paradvAro nA nimitta thakI ja jJAna thAya che. parokSano arthaajJAna ke anavabodha nathI paNa parAdhIna jJAna evo karyoche. mati ane zruta paradvArothI thatA jJAna hovAthI para AdhIna che ane para AdhIna hovAthI te baMne parokSa che. saMkSepamAM kahIe to jainadarzana pramANanA be bheda gaNAve che. temAM parokSa pramANa zuM? te praznano uttara che ke matijJAna zrutajJAna e parokSa pramANa che. keTalIka zaMkAH (1)A jJAnane pratyakSa kema nathI gaNyuM? OM dArzanika graMtho nyAya graMthomAM indriyajJAnane sAMvyavahArika pratyakSa gaNAvela che. lokamAM paNa cakSu Adi indriya thakI bodha arthAt matijJAnane pratyakSa pramANa gaNe che. ''naMdisUtra''praznaH57mAM paNa yi padmavuM kahI tene Indriya pratyakSa kahyuM che. pramANanayanA pariccheda H 2 sUtraH 4mAM paNasAMvyavahArika pratyakSa gaNyuM. : a. 1/5 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $$ tavArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA samAdhAnaH- AvA pramANa graMtho svAbhAvika ema mAnavA prere che ke Indriya nimittaka jJAna pratyakSa jJAna che. paNa sUtrakAre tene parokSajJAna gayuM tenuM sAmAdhAna Ape che. (1)jeo akSano artha indriya kare che te mate indriya nimittaka jJAna pratyakSa gaNAya. ahIM dareka viSayanI vicAraNAno pAyo mokSamArga che tethI ahIMmakSa no artha AtmA grahaNa karyo che. kevaLa AtmA thakI thAya te pratyakSa ane je jJAna indriyonI madadathI thAya te AdhyAtmika dRSTie to parokSa ja jANavuM. (2)jaina nyAyaMgranthomAM paNa mati vagerene je pratyakSa gaNAvyA che te Indriya pratyakSatAthI che. temaja loka vyavahAranI draSTie tene sAMvyavahArika pratyakSa samajavA. (3)naMdisUtramAM jemanvaya pacceve kahyuM che tema ejanaMdisUtra prazna 15/1mAM pUchayuM che ke?? vitaM parovanA ? parokkhanANaM duvihaM pannataM taM jahA AmiNibohiyanANa parokkhaM ca sUyanANa parokkhaM va parokSajJAna be prakAre kahyA. Abhinibodha (mati) jJAna parokSa ane zrutajJAna parokSa (2)mati-zruta baMne parokSa kema kahyAM? nimitta apekSAnekAraNe baMnene parokSa kahyAM che. indriya ane manonimitta apekSA rahetI hovAthI tene parokSa gaNyA che. koI evI paNa zaMkA kare ke avadhi vagere jJAnamAM paNa viziSTa kSayopazama Adi nimittanI apekSA to rahe ja che ne? tenuM zuM? AvI zaMkA TALavA mATe apAya-padravya tathA matijJAnam evuM vacana mUkI parokSa mATe bIjo muddo jaNAve che. gAya eTale nizcaya artha karyo. sa dravya no artha suMdara dravya arthAt samyaktanA daLIyA karyo che. A sapaSya sat dravyALi 2 no je bhAva tene apAya dravyam kahayuM. apAya:-Indriya janya ane anindriya janya che. temAM Indriya nimittamAM kahyAgRdig ane tirita-grahaNa karavA yogya grahaNa karanAra ane anya padArtha nimittanI apekSAe matijJAnane parokSa gaNela che. vizeSa spaSTatA mATe zrImAn harIbhadrasUrijI AgaLa lakhe che ke te matijJAna zrotravagere pAMca Indriya ane anindriya evuM mananA kAraNe thatuM jJAna che. ja zrutajJAnanA parokSatva mATe vizeSa kAraNa jaNAve che ke te matijJAna pUrvaka hoya che temaja tIrthakarAdinA upadeza pUrvaka utpanna thAya che. mATe tene paNa parokSa kahyuM. (3)mAgha be kaI rIte thaI zake? paheluM mukhya kalpanAthI prathama che. bIjuM upacAra kalpanAthI prathama che. matijJAna to pAMca jJAnamAM prathamache te spaSTa chemAna paribhASA mujabanikaTanAne ja sAmarthyabaLathI levAya che mATe mati sAthe zrutanuM grahaNa karyuM. - dvivacana hovA mAtrathI to kayA be jJAna levA te prazna thAya ja. vaLI avadhinI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 12 67 apekSA e Adi paNuM gaNo to to kevaLajJAna apekSAe cAre jJAna Adi ja gaNAze tenA samAdhAna mATe ja uparanAsana paNAno ullekha karyo. patinI samIpavartIkenikaTapaNuM sthAnane AzrIne to che ja. taduparAMta samAna viSaya ane sama svAmitva hovAthI paNa nikaTa che. dvivacana nirdeza sAmarthyAt gauNasyApi zrutajJAnasya Adyatvena veditavyam. 0 [B]saMdarbhaH$ Agama saMdarbha(1) parokkhe NANe duvihe paNNatte taM jahA AmiNibohiyaNANe ceva sUyaNANe ceva. ja sthAnAM sthAna 2 udezo 1 sUtra:71/17. (2) parokkhanANaM duvihaM pannattaM, taM jahA AmiNibohiya nANa parokkhaM ca, suyanANaM parokkhaM ca - * naMdIsUtra sUtraH 22. # tattvArtha saMdarbhaH(1)dritikriya. - sUtra 114 (2)kRtanidriyastha - sUtra 1:21 (3)mati-zrutanA peTA bhedo sUtra 1:15 thI 120 je anya saMdarbhaH-vizeSAvazyaka sUtra gAthA 90 G [9padya(1) sUtraH10:11:12 nu padya sUtra 12 mAM mUkela che. (2) sUtra 11:1ranuM padya sUtraH 12 mAM mUkela che. U [10] niSkarSa - ahIM parokSapramANa rUpe mati ane zrutajJAna baMnenI carcA karI temAM bAhya nimittanI mukhyatA jaNAvI. tenA AdhAre jo AvuM jJAna meLavavuM hoya to tIrthakarAdi bAhya upadeza prApta karavo tevuM phalita thAya che. chatAM mahatvanI vAta e che ke temAM mati jJAnAvaraNa ane zruta jJAnAvaraNa karmano thayopazama Avazyaka che. mumukSu AtmAoe karmanA yopazama dvArA AvIyogyatA prApta karavI joIe te A sUtrano niSkarSa che. OOOOOOO adhyAya-1 sUtraH12) U [1]sUtrahetuHsUtra 10mAM pramANa zabda mUkayo te pramANamAM pakSapramANa che. je sUtra:11mAM darzAvyuM. bIjuM pratyakSapramANanuM svarUpa zuM che? te A sUtra thakI darzAvAyela che. [2] sUtramULa pratyakSamacandra 0 [3]sUtra pRthaka pratyakSam gacar U [4] sUtrasAra-mitizruta sivAyanA bAkInA[avadhi-mana:paryava ane kevaLa e traNe zAno pratyakSa pramANa che] 1 " Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA [] [5]zabdazAnaHpratyakSa-pratyakSa,indriyanI madada vinA thato bodha. anyat-anya,sivAyanA,avadhi-manaparyava-kevaLa [] [6]anuvRttiH (1)mativrutAdhimana:paryayaovani jJAnam (2)tatvamALe (3) Aghe parokSam e traNe sUtranI anuvRtti A sUtramAM pravarte che. [] [7]abhinavaTIkAH-sUtraH11mAM jaNAvyAnusAra A sUtra paNavyAkaraNa padhdhati AdhAre racAyeluMche. aSTAdhyAyInA abhyAsI A anuvRtti krama sahelAithI samajI zake. kema ke ahIM anyat zabda lakhyo paNa anya eTale kyAM? te saMbaMdha uparanA sUtrone AdhAre ja spaSTa thai zake che. pUrve pAMca jJAna kahyA che. temAMnA prathamanA be jJAna, tene parokSa pramANa gaNyA mATe anya bAkInA traNa pratyakSa pramANa thAya. anyat-bIjA [A zabda uparokata 10 ane 11 mAM sUtranA saMdarbhamAM che. 10 mAM sUtra mujabanA pAMca jJAnamAMthI be parokSa kahyA te sivAyanA te anyat samajavA. * avadhi-mana:paryava ane kevaLa e traNajJAno pratyakSa [pramANa] che. A jJAnane pratyakSa eTalA mATe kahyA che ke te Indriya tathA mananI madada vinA phakata AtmAnI yogyatAthI sAkSAt AtmAne ja utpanna thAya che. akSa:- aoti vyAkhoti jJAnati kRti kSa AtmA. [vyApa ane haiM dhAtu ekArthaka che] je AmokSa mArgadarzAvatuM zAstra che tethI temAM AtmasApekSatA ja mahatvanI gaNI che. JakSa no AtmA artha ja grAhya karI, ''AtmAnI yogyatAnA baLathI utpanna thatA'' evA avadhi Adi traNane pratyakSa kahyAM. Indriya tathA manojanya jJAnane kayAMka pratyakSa kahyuM che te nyAyazAstra ke lokAdhAre samajavuM. adhyAtma zAstra to parokSa ja gaNela che. pratyakSa mahaM prati vartate jIvanI ja sAnnidhyatAthI thato bodha tene pratyakSa" kahevAya. * AtmA prati jeno niyama hoya eTale para nimitta evA indriya-mana-upadeza vagere rahita AtmAnA Azraye je upaje che ane temAM anya koi nimitta hotuM nathI evuM jJAna te pratyakSa jJAna che. je pratyakSa jJAnane mATe bhASyakAre lakSaNa bAdhyuM ke te atIndriya che. atIndriya no artha phandriyam atiAnta: evo lIdho che. arthAt cakSu-zrotra-vagere pAMca indriya ane mana ke jene anindriya kahyuM che. te baMnenI sahAyatAnI jemAM apekSA rahetI nathI. vaLI jo indriya jJAnane pratyakSa mAnavA jaizuM to sarvajJatA ja sthira nahIM rahe. kema ke sarvajJa paramAtmAnA jJAnane kivaLajJAnane] pratyakSa mAneluM che have jo tene Indriyajanya mAnazo to Indriyano viSaya to alpa ane niyata che mATe gatIndriya lakSaNa ja sArthaka che. dha sidhdhasenIyaTIkAmAM jaNAvecheke jo pratyakSatAmAM aMtara nimitta evA kSayopazamane kAraNa rUpa gaNIzuM to to mati vagere sarvemAM sAdhAraNa kSayopazama kAraNa rahevAnuM ja. tethI to Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 adhyAyaH 1 sUtraH 12 pAMca jJAna pratyakSa ja gaNAze. [sarvathA jJAnAvaraNIya karmakSayalakSaNa vicArazoto kevaLajJAna sivAya koi pratyakSanahI rahe eTale pratyakSatA mATe pRtha nimittane jaNAvatA lakhyuM ke traNe jJAnanI pratyakSatAne pragaTa karavAmAM atIndriyatva ja mukhya kAraNa che. tikhtama driANi prANIne jJAna-darzana AvaraNanA kSayopazama ke kSayathI indriyaanindriyadvAranI apekSA rahita kevaLa AtmAnI abhimukhatA karIne thatuM jJAnate pratyakSajJAna. pratyakSa jJAnanA bebheda kahyA. (1)deza pratyakSa(2)sakala pratyakSa. avadhi ane mana:paryava deza pratyakSa che. kevaLajJAna sakaLa pratyakSa che. ja vividha zaMkAoH(1)macaMta ekavacana kema mukayuM? jJAnanA vibhAgonI dRSTie madha vagere traNa jJAna che. paNa pramANanI dRSTie mAtra eka ja pratyakSa pramANarUpa hovAthI eka vacana mukayuM hoya tema jaNAya che. (2) Indriya ane mana rUpa sAdhana vinA jJAnanI utpatti ja kaI rIte thaze? jema pAMca-pacIsa sAdhune khIra vahorAvavI hoya to paNa tapeluM bharI khIra banAvavI paDe che. paNa gautama svAmIjI jevA maharSi alINa mahAnasI labdhivaDe 1500 tApasane pAraNuM karAvyuM tyAre mAtra ekaja pAtramAM aMguTho rAkhI badhAne khIra vaparAvI dIdhI hatI. eja rIte karmamaLathI malina AtmAne sAdhAraNatathA indriya anemanano AdhAra jarUrI bane paNa je AtmA jJAnAvaraNanA vizeSa kSayopazamarUpa zakitavALo banI gayo che ke jeNe pUrNapaNe jJAnAvaraNa karmano kSaya karyo che tene bAhya sAdhana vinA paNa jJAna thAya che. karmanA saMpUrNa AvaraNa dUra thatA svazakti vaDe ja padArthone jue che-jANe che. (3)IndriyavyApArajanya jJAnajapratyakSagaNavuM joIe, kemake prAyaH badhAMvAdIomAM ekamata che- indriyajanya jJAnane pratyakSa mAnavAthI AtmAne pratyakSa jJAna thai zakaze nahIM, sarvajJatAno lopa thaI jaze. kemake sarvajJa AtmAne Indriyaja jJAna thatuM nathI. vaLI AgamathI atIndriya padArthonuM jJAna mAnIne paNa sarvajJatAnuM kathana yukitayukta nathI. kema ke Agama pratyakSadarzI vItarAga paruSa dvAra praNIta hoya che, tethI jo atIndriya pratyayane siddha nahI mAnIe to atIndriya padArthomAM AgamanuM pramANya kaI rIte thaze? ane AgamanuM apaurUSayatvato asidhdha che. mATe indriyajanya jJAna pratyakSamAnI zakAya nahIM. [noMdha:-rAjavArtikamAM baudhdha-naiyAyika advaitavAdI vagerenA pratyakSapramANonI mAnyatAnuM suMdara khaMDana karyuM che.] (4)avadhidarzana ane kevaladarzana paNa ala arthAta AtmA prati niyata che to pratyakSa zabdathI A bannenuM paNa grahaNa karavuM joiene? A zaMkA vyAjabI nathI. eka kAraNa to e che ke ahIM jJAnanI anuvRtti cAle che eTale darzananI ApoApa ja nivRtti thaI jAya che. bIjuM avadhijJAna ke kevaLajJAnanI vAtamAM avadhidarzana ane kevaLa darzana aMtarbhata-samAviSTa thaI ja jAya che. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (5)virbhAgajJAnane pratyakSa kema nathI gaNAtA? ahIM sabhyapadano adhikAra samajI levAno che tethI jJAna vizeSya thaI jAya che. jayAre vibhaMga jJAna mithyAdarzananA udayathI viparIta padArthono viSaya karato hovAthI te samyaphanathI. mATe tene pratyakSa gaNI zakAya nahIM. (6)anumAna-upamAna-Agama-arthApatti-saMbhava-abhAva paNa pramANo che tenI noMdha kema nathI lIdhI? . A pramANo aMgenI carcA pramANu , vALA sUtramAM karelI che. chatAM zaMkA nivAraNa mATe ahIM jaNAve che ke A sarve pramANo kAM to matijJAna kezrutajJAnamAM samAvAya jAya che kema ke te indriya ane padArthonA saMbaMdhamAM nimittabhUta che. athavA to temAMnA arthApatti-saMbhavaabhAva vagere pramANo apramANoja che. athavA to pramANa ja nathI. kema ke te mithyAdarzana vaDe svIkArAela athavA viparIta upadeza rUpa ja che. anumAnAdi pramANa karatAM paNa AgaLa vAta karI ke jo mati-zruta-avijJAna paNa mithyA darzanathI joDAelA heya to te ajJAnarUpa cheapramANa che. sUtra 13mAM A aMgenI carcA che.] A rIte pratyakSa ane parokSa pramANanuM svarUpa spaSTa karyuM. pramANano artha sidhdhasenIya TIkAmAM pharI vakhata lakhatA jaNAve che ke "pramIyate martha: taiH ti pramANani pramIyate sataasanitya anitya vagere bhedo vaDe arthane yathAvanizcita karavo tene pramANa gayuM. AvA pratyakSa ane parokSa pramANa rUpa jJAna carcA karI. D 8i] saMdarbhaH$ Agama saMdarbhaH (1)pacvakarave nANe duvihe pannatte taM jahA kevalanANe ceva NokevalaNANe ceva. povALe videpautte taMgahA mahinAmAM vamaLavaMvageva. A sthAnAMga sthAna 2 udezo 1 sUtra 71/2-12 (2)no iMdiya paccakakhaM tivihaM pannattaM taM jahAM ohinANapaccakakhaM, maNapajjavanANa paSyavuM vastranALapacceuM - naMdI sUtra sUtraH5 4 anyasaMdarbha(1)vizeSAvazyaka sUtra gAthA 89. [9]padya sUitra 10 11 12 nuM saMyukata (1) jJAna e ja pramANa che ne bheda che tenA kahyAM. parokSane pratyakSamati zruta, prathama traNa bIje lahyA. tyAM che pramANa pratyakSa, jayAM mAtra Atma yogyatA. ne mana indriyonI jayAM. madada tyAM parokSa te. avadhi - manaparyAya kevaLa jJAna te traNa. jANo pramANa pratyakSa mati zruta parokSa che. (ra) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 adhyAyaH 1 sutra: 13 U [10]niSkarSa-A sUtra pratyakSa pramANane rajU kare che. pratyakSa pramANamAM pAyAnuM tattva che AtmAnI yogyatA ane paranI sahAyatAno abhAva. je AtmA pratyakSa jJAna pAmavA Icchato hoya teNe paranI paMcAta choDI svamAM kendrita thavuM ghaTe. svayogyatA ke Atma vikAsanI kakSA ja sakaLa pratyakSa jJAnane apAvanArI thaze. 0 0 0 0 0 adhyAyaH 1 sUtraH13) [1]sUtrahetu-sUTakAre parokSa ane pratyakSa pramANa evA jJAnanA je bheda jaNAvyA tenA peTA bhedono AraMbha kare che temAM A sUtra matijJAnanA paryAyavAcI samAnArthI zabdone jaNAve che. 0 [2] sUtra mULatiHsmRti saMsAvinAmaniSaDayana thanAra | 0 [3]sUtra pRthaka-matiH - smRti: - vinA - sAmAnavopa ti anartha-naram U [4] sUtrasAramati, smRti, saMjJA, ciMtA ane abhinibodha e pAMce zabdo ekArthaka [paryAyavAcI che [arthAt A pAMce zabdono artha matijJAna ja samajavo] [5]zabdazAnaH(1)mati:-(matijJAna sAmAnya artha budhdhi che. (2)mRti:pUrve anubhavela vastunuM smaraNa. (3)saMjJA:-saMketa-ya saMbaMdhe tadAkAratA. (4)ciMtA:-bhAvi viSayanI vicAraNA. (5)Apanavoka-sAmAnyathI bodha-Indriyo thato bodha. (): e pramANe-makAravAcI (7)manA ekAWvAcaka-arthAntaravajIne. D [6]anuvRtti- A sUtramAM uparanA sUtronA anuvRtti AvatI nathI. U [7]abhinavaTIkA-sUtrakAra ahIM mati zabdanA paryAya vAcI nAmono ullekha karIne loka vyavahAramAM prasidhdha evA anya nAmone jaNAve che. e rIte zabdabheda hovA chatAM arthabhedanathI te vAtanuM sUcana kare che. jo ke temAM abhinibodha zabda kevaLa jaina zAstra prasidhdha ja che. teno Abhinibodhika tarIke paNa Agama zAstramAM ullekha jovA maLe che. mitiAdi zabdo ne bhASyakAre, pU. sidhdhasenagaNijI, pU.haribhadrasUrijI,sarvArtha sidhdhinA kartA zrI pUjayapAda svAmIjI tathA tattvArtha vArtikanA kartA zrI akalaMka deva ke zrI bhAskaranaMdi vagere sarve e enArthaka ane paryAyavAcI ja gaNAvelA che. tattvArthavRttinA racayitA zrI zrutasAgarasUri tenA sAMvyavahArika pratyakSa-smaraNa-pratyabhijJAna vagere artho ghaTAve che chatAM mati Adi ekAWka zabdo che te viSe to teo paNa niHzaMka ja che.] AvA dareka zabdonA sAmAnya arthabhedano khulAso karavA pUrvaka anne mati AdinA arthone suspaSTa karela che. ja matiH-bhASyakAra tene mATe matijJAna zabda vAparyo che. Jain Education. International Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA mananuM mati: je te vartamAna viSayane grahaNa kare che. arthAt Indriyo ke mana dvArA vartamAnamAM vidyamAna viSayano bodha te matijJAna. 72 mana athavA indriyothI, vartamAna kALavartI padArthane avagrahAdi rUpa sAkSAt jANavo te mati che. mati ejajJAnate matijJAna. te indriya-anindriya nimitte vartamAnakALaviSayane jaNAvanAruM che. indriya athavA mananA nimitte koi paNa padArthanuM je Adya jJAna thAya che tene anubhava athavA matijJAna kahe che. (2)smRtiH- bhASyakAra tene smRti jJAna kahe che. ja smaraNaMskRtiH- smRti e ja jJAna te smRtijJAna. indriya vagerethI je jaNAyelA viSayanA rUpa vagere. kAlAntare te nAza thavA chatAM tenuM smaraNa rahe te te smRtijJAna jANavuM. * smRti-bhUtakALanA viSayane grahaNa kare che. pUrve anubhavela vastunuM smaraNa te smRtijJAna. A atItaviSayaka jJAna che. temAM pUrva anubhUta vastunuM smaraNa che. atIta vastunA AlaMbanamAM ekakartRka evI caitanya pariNati-svabhAva athavA manojJAna te smRti. pahelAM jANelA-sAMbhaLelA-anubhavelA padArthonuM vartamAnamAM smaraNa te smRti. kALAntare te jANelA padArthonuM vartamAnamAM AvavuM tene smRti kahe che. (3)saMjJAH- saggAnuM saMjJA-bha bhASyakAre tene saMjJA jJAna kahe che. * bhUtakAlanA viSayane vartamAna kALano viSaya banAve che. pUrve anubhUta vastune vartamAnamAM jotA ''te ja A vastu che'' [jemeM pUrve joi hatI] e pramANe thatuM jJAna tesaMjJAjJAna. * pUrvamAM anubhavelI ane vartamAnamAM anubhavAtI vastunI ekatAnA anusaMdhAnanuM nAma saMjJA che. AthI te vartamAna tathA atIta ubhaya viSayaka che. vartamAnamAM koi padArtha najare paDatA A padArtha te ja che je meM pahelA joyo hato, e rIte smaraNa ane pratyakSanA joDa rUpa jJAnane saMjJA kaheche. * pU.haribhadrasUrijI sameta keTalAMka saMjJA jJAna mATepratyabhijJA athavA pratyabhijJAnaparyAya zabda vApare che. saMjJA eTale anubhava+smRti (4)ciMtAH- vintanuM vinA bhASyakAra tene mATe ciMtAjJAna zabda kahe che. bhaviSyakALanA viSayane grahaNa kare che. bhaviSya mATenI vicAraNA te ciMtA jJAna. te anAgataviSayaka che kema ke te bhAvi viSayaka vicAra grAhI che. jo jJAnAdi traya samanvaya thAya to ja parama sukhanI prApti thAya anyathA na thAya e prakAre jo bhaviSyamAM Ama thaze to tenuM tema phaLamaLaze anyathA nahIM maLe, evI je ciMtA te ciMtAjJAna kahevAya che. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 adhyAyaH 1 sUtraH 13 * sAdhya ane sAdhananA abhinAbhAva saMbaMdha rUpa vyAptinA jJAnane ciMtA kahe che. ahIM sAdhya eTale je sidhdha karAya athavA anumAnano viSaya hoya te-ane-sAdhana eTale sAdhyanuM avinAbhAvI cihna. A ciMtA jJAnane keTalAMka anya loko uha-uhA-tarka ke vyApti jJAna kahe che. paNa te bAbata sidhdhasenIya ke hAribhadriya TakAmAM koI ullekha nathI. (5)abhinibodha-mAnavonama navo: ja bhASyakAra tene abhinibodha jJAna kahe che. ja abhinibodha zabda mati Adi dareka jJAna mATe sarvasAmAnya che. * je viSayajJAna nizcita ke abhimukha che tene abhinibodha kahyuM. ja abhinibodha zabda mati-smRti-saMjJA-ciMtAebadhAMjJAnomATevaparAya che. arthAtmati jJAnAvaraNIya karmanA thayopazamathI utpanna thatAM badhAM jJAnone mATe abhinibodha e sAmAnya zabda che. vaLI atIta viSayaka-vartamAna viSayaka -anAgata viSayaka vagere je bhedo darzAvyA te paNa loka dRSTie che. temAM nimitta ke viSayabhedathI e rIte oLakha ApI che. chatAM matijJAnAvaraNIya karmanolayopazama e ja aMtaraMga kAraNa sAmAnya rUpe vivakSita hovAthI A badhAM zabdo paryAyavAcI ke ekAWka ja samajavA. che AvI rIte keTaleka aMze bheda jovA maLato hovA chatAM tene matijJAna virahita arthamAM vicAravA nahIM. ahIMabhinibodhika jJAnanA jaAtrikALaviSayaka paryAyoche paNa koI arthAntaranathI evo anarthAntara zabdano artha ja grahaNa karavo paNa anya arthamAM vicAraNA karavI nahI. sUtramAM mUkelInatam zabdano artha uparajoyo. tevo bIjozabdata che.ti zabdanA aneka artho che. jemaketieTale tu-eprakAre-prakAravAcI-samApti-vyavasthA-arthaviparyAsa-zabda prAdurbhAva vagere aneka artho che. ahIM vivakSAthI Adi ane prakAra e be artha levA joIe. jo prakAra artha laIe to "e prakAre pAMca ekarthaka zabdo che tema kahevAya. jo Adi artha laIe to budhi-meghA vagere artho paNa thAya. ja artha vivakSAthI mati vagere zabdo bhinna lAgeto paNa tene ekAWka ja kalpavA tevuM spaSTa sucana che. kAraNa ke jema chati ti : evo vyutpatti artha levAmAM Ave to : no artha gAya-ghoDo vagere badhAM cAlavAvALAne grahaNa karavA paDaze. chatAM tema na karatA mo: no artha mAtra "gAya" ja karyo che. te rIte mati-smRti vagereno vyutpatti artha bhinna hovA chatAM paryAyavAcI ja samajavA. vaLI jemaindra-zukra-puraMdara-zacipati vagere zabdomAM zabdabheda che-vutpiti bheda che. chatAM teno artha IndrasarvasvIta che. te rIte mati-smRti-saMjJA-ciMtAvageremAM zabdabheda ane vyutpatti bheda hovA chatAM temAM mananarahyuM hovAthI arthAntara samajavuM nahIM. paNa paryAyavAcI ja samajavA. jema agni eTale? turaMta vicAra Avaze ke uSNa che te. kona uSNa? praznathI agninuM smaraNa thavAnuM. te rIte "samAna praznotara' nyAyathI mati vageremAM paNa ema ja samajavuM jema ke matijJAna zuM? je smRti vagere che te. smRti vagere zuM che? je matijJAna che te. . Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA AgamamAM paNa Abhinibodhaka jJAna zabdanA saMjJA smRti mati ciMtA vagere paryAyo jaNAvelA che. e rIte loko vyavahAramAM matino artha vartamAna jJAna, smRtino artha atIta jJAna, ciMtAno artha tarka, abhinibodhano artha anumAna kare che tenA matanuM khaMDana thai jAya che. vAstavamAM ahIM sUtrakAre smRti vagere nAmono saMgraha vividha jJAnanI apekSAe karyo ja nathI. * loka vyavahArathI sAMvyavahArika pratyakSa vagere artho karAya che te zuM che? (1)keTalAMka naiyAyiko matijJAnane sAvyavahArika pratyakSa gaNe che. (2)smRtine smaraNa ke parokSapramANa jJAna rUpe oLakhAve che. (3)saMjJA ne ''tarka'' tarIke oLakhAve che. hetu ane sAdhyanI eka sthAne vyApti jovAmAM AvavAthI badhe sthAne te vyApti lAguM karavI. jema kelIlA lAkaDA saLage tyAre dhUmADo thato joi jayAM jyAM dhUmADo dekhAya tyAM agni hovAnuM anumAna karAya che to A jJAnane uha athavA tarka kahe che. (4)ciMtAne pratyabhijJAna kahe che. koi guru bhagavaMtane pahelA joyA hoya pharI keTalAMka varSa bAda maLe tyAre ema yAda Ave ke pahelAM meM joyelA te guru bhagavaMta A che. tyAM pratyakSa ane smRti baMne je jJAnamAM bhAse te tepratyabhijJAna. 74 (5)abhinibodhane anumAna gaNAve che. tarkanA jJAnathI thayelI vyAptinA smaraNathI hetune AdhAresAdhyanuM jJAna thAya che tene anumAna kaheche. dhUmADo jotAM agnino nizcaya karavo. sUtrakAre spaSTa paNe kRti anarthAntaram lakhela hovAthI ApaNe AvA koi arthone svIkAratA nathI. ApaNe to mati jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI utpanna thayela matijJAnasmRtijJAna-saMjJAjJAna vagerene paryAyavAcI athavA ekArthaka ja samajavA. [] [8]saMdarbhaHAgama saMdarbha: IhA apohavImaMsA - maggaNA yaM gavesaNA sanA sarpha marphe pannA satyaM AmiLiyoyi anya saMdarbha:- vizeSAvazyaka sUtra gAthA 396 [] [9]padyaH (1) (2) naMdi sUtra 37/gAthA 80 mati taNA paryAya nAmo aneka graMthe pAThavyAM. mati smRti saMjJA ciMtA Abhinibodhika te kahyAM. zabdathI aMtara thato paNa arthathI aMtara nahIM. viSaya cAlu kALano je grahe tehi mati kahI, mati saMjJA smRti ciMtA, abhinibodha pAMca A ekArtha vAcI che zabdo je matijJAna bodhatA [] [10]niSkarSa:- A sUtramAM matijJAnanA paryAyo jaNAvelA che temAM suMdara vairAgyamaya niSkarSa tAravI zakAya che. smRtimAM atita kALa viSayaka smaraNane lIdhuM. Atma smaraNa thatuM nathI, prabhu smaraNa thatuM nathI, vItarAgavANInuM smaraNa thatuM nathI, Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 14 sukRtonuM smaraNa thatuM nathI--kema? kArama smRti to pUrve anubhavela padArthanI hoya. AtmasvarUpanuM yarthAtha jJAna ke ciMtavanA karI hoya to smaraNa thAya ne? prabhunI vaMdanA-bhajanA karI hoya to smaraNa thAyane? vItarAgavANInuM zravaNa manana karyuM hoya to smaraNa thAya ne? A sUtramAM smRtijJAnano Aja niSkarSa grAhya che. jo mokSamArga ne samajayA ho to tene anusaratI pravRtti karavI jethI tenuM smaraNa rahe. Avo ja bIjo zabda che ciMtAjJAna. 'jo Ama haze to tema thaze'' evI ciMtA ja karAtI hoya che. [tyAM pU. sidhdhasenagaNijIe Apela dRSTAnta mananIya che.] jo jJAnAditrayano samanvaya thaze to paramasukhanI prApti thaze anyathA nahI. manamAM ciMtana to thavAnuM ja to zubha ciMtana kema na karavuM? A zAstramAM sUtrakAra maharSie prathama sUtramAM ja mokSamArga mATe darzana-jJAna-cAritra sAdhano batAvyA. joA traNa sAdhanono ekatrita upayoga karazo to mokSa maLaze. mATe A sUtrano niSkarSa che ke zubha ciMtana ja karavuM. ] ] adhyAyaH 1 sUtraH14 [1]sUtrahetuH-A sUtra thakI matijJAnanuM svarUpa athavA matijJAna utpattinA nimitto jaNAveche. 75 ] [2]sUtra:mULa:-tarindriyAnindriyanimitak ] [3]sUtra:pRtha-tad phandriya anindriya nimitak [] [4]sUtrasAraH-te[matijJAna] Indriyaaneanindriya (mana)nInimitte (sahAyatA vaDe) utpanna thAya che. ] [5]zabdazAnaH tat-te, te matijJAna [sUtraH13mAM darzAvyA mujaba] rUndriya-pAMca che. sparzana, rasanA, prANa,cakSu ane zrotra phandriya nimitta-pAMca indriyone potapotAnA viSayanuM je jJAna te indriya nimittaka kahevAya. anindriya nimitta-mananI pravRtti ke oghathI thatuM jJAna te anindriya nimittaka kahevAya. ] [6]anuvRtti- mati:smRti:saMjJAninA'minikoSa [] [7]abhinavaTIkAH tvacA (cAmaDI),rasanA (jIbha),nAka,AMkha ane kAna e pAMce Indriyo che. A pAMca Indriyo dvArA anukrame sparza,rasa,gaMdha,rUpa ane zabdanuM matijJAna [matyAdi pAMce jJAna] thAya che. tene Indriya nimittaka kahyAM. OM anindriya eTale mana. te nimitte je jJAna thAya tene anindriya nimittaka jJAna kahyuM. OM jayAre sparza Adi viSayanuM matijJAna thAya che. tyAre sarva prathama viSaya ke vastunI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wq tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA sAthe indriyano saMbaMdha thAya che. tyAra pachI indriya sAthe joDAelA jJAnataMtuo manane khabara Ape che. mana nimitte AtmAmAM te viSayanuM matijJAna utpanna thAya che. A rIte indriya ane mananI sahAyatA vaDe matijJAna thAya che. * cakSu Adi pAMca indriya bAhya sAdhana che ane mana AMtarika sAdhana che te kAraNe indriya ane anindriya evo saMjJA bheda karyo che. bAkI baMne matijJAnanA nimitta rUpa che. ja pUrve jaNAvela matijJAna mityAdi pAMca jJAna] sAmAnyathI pratyeka jIvane potapotAnA maMtijJAnAvaraNIya karmanA prApta thayela kSayopazama anusAra ane vizeSathI kahIe to nAma karmAnusAre prApta Indriya nA nimitta dvArA upayoga anusAre thatuM hoya che. sparzendriya dvArA sparzanuM. rasanendriya dvArA rasanuM, dhrANendriya dvArA gaMdhanuM, cakSurindriya dvArA rUpa ke AkRttinuM ane zrotrendriya dvArA zabdanuM jJAna thAya che. mana paNa indriya thakI grahaNa karAyela ke nahIM karAyela viSaya saMbaMdhi vizeSa prakAre vicAraNA kare che. * tat zabdathI matijJAnanuM avataraNa karyuM che. matinI anuvRtti tat zabdathI -naleto paNa samajI zakAya tema hatI, chatAM ahIM tat zabdano je prayoga karyo che tenA be hetuo che. (1)anantarapaNuM darzAvavA. Indriya ane anindriyanA vyApAra pachI turaMta matijJAnanI utpattinI mukhyatAe ahIM tat zabdathI matijJAnanI anuvRtti lIdhI che. ja e rIte saMdeha nivRtti ke spaSTatA thaI jAya che. kema ke zrutajJAna paNa indriyaanindriyanI madadathI ja paraMparAe utpanna thAya che. (2) pachInA sUtraH15 mAM paNa matijJAnanI anuvRtti laI javAnI che. che Indriya nimitta kaI rIte? sparzana vagere pAMca indriya) nimitta che jenA tene indriya nimitte kahyuM. A vastunI vizeSa spaSTatA karatA jaNAve che ke ahIMnAmatam kahyuM te zrotraindriyane kAraNe A zabda thayo ke sparzananA saMbadhathI A zIta athavA uSNa ema utpanna thayuM ke dhrANendriyathI sugaMdha durgadha thaI vagere... temanA samajatA jenuM sparzanAdi pAMca nimitta che te indriya nimitta che tevo samudita artha grahaNa karavo. # sparzana-sana-prANa-cakSa-zrotra A pAMce potAnA viSayamAM pravarte che ane anyanA abhAvano niyama kare che. tethI sparzanane sparzanA viSayamAM, rasananuM rasanA viSayamAM, prANanuM gaMdhanA viSayamAM, cakSasanuM rUpanA viSayamAM ane zrotranuM zabdanA viSayamAM e rIte sparzana-Indriyavagere pAMcenuM viSayamAM prarvatamAna thavAthI je jJAna utpanna thAya che te jJAna te-te indriyonA AlaMbanathI utpanna thatuM indriya nimitam jJAna kahevAya che. ja anindriya nimitta kaI rIte? ndriyAt namrUti Indriyam indriyathI anya athavA para tene anindriya kahyuM. mana ane oi. te te baMne) nimittanuM je matijJAna tene anindriyanimittam kahyuM. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 14 jema ke smRtijJAnano hetu mana che. manovRtti-mananuM vijJAna-mananA bhAvo ke vartana, viSayajJAna janya pariNati. AvA koIpaNa zabdothI oLakhavAnI pravRtti ke jenuM nimitta mana hoya. te anindriya nimitta. godharAna - sAmAnyathI jayAM sparzanAdi indriyo nathI ane mananA nimittanopaNa jayAM Azraya karAto nathI paraMtu kevaLa matijJAna AvaraNIyano kSayopazama ja te jJAnanI utpattimAM nimitta che. jema velaDI ke velAonuM upara-caDavuM-temAM sparzana nimitta paNa nathI ane mananuM nimitta paNa nathI. tethI tyAM matijJAnAvaraNa kSayopazama jeeka mAtra nimitta gaNAya che. tene oghajJAna kahyuM. te paNa anindriya nimitte jANavuM. ja indriya-anindriya-ubhayanimitta (1)eka ja Indriyanimitta jJAna ne mati kahyuM. jema ke pRthvi-pANI-agni-vAyu ane vanaspati eka IndriyavALA che. taduparAMta be Indriya, traNa indriya, cAra indriyavALA tathA asaMjJi paMcendriyane manano abhAva che. A badhAMne mAtra indriya nimitta ja che. (2)andriyanimittaka eTale ke mAtra manaviSayaka evuM jJAna smRtijJAna che. vaLI bIjA saMjJA ciMtA e jJAnamAM cakSu vagerenA vyApAranA abhAve Indriya nirapekSa gaNyA che. (3)jAgrata avasthAmAM Indriya anindriyanimitta gayuM. jema ke mananA upayoga pUrvaka mina sahita] sparzIne A uSNa che A zIta che tevuM jJAna thAya. ahIM tenI utpattimAM indriya ane mana baMne nimitta bhUta che. A je bhedo darzAvyA temAM aMtaraMga kAraNa indriya-anindriya nimittagaNyuM paNa pAramArthika kAraNa to matijJAnAvaraNa karmonokSayopazama ja che. Ama chatAM kSayopazama e sarva sAdhAraNa kAraNa hovAthI mukhya vRttie kahevAtuM nathI. paNa bhASyakAre driya nimittam nandriya nimittam 2 ema lakhIne re kAra dvArA kSayopazama nimitta ja gaNAvela che. AM 2 kArano ullekha oghasaMjJA dvArA bhASyakAre pote ja prakArela che. ja keTalIka zaMkA (1)anindriya zabda indriyano niSedha paraka che. to tene "manamAM kaI rIte ghaTAvyuM? ahIM na- samAsamAM nagna "SaT arthamAM svIkArela che. niSedha arthamAM nahIM. rUSa ndriya ta mandriya. jemakavio zRMgArarasanA varNanamAM anukra nyA lakhe che tyAre kanyA kaMI peTa vagaranI nathI hotI. paNa kazodara arthamAM hoya che. athavA garbhadhAraNa karavAne lAyaka nahIM tevI nAnA peTavALI kanyA artha tyAM grahaNa karAya che. (2)nidriya mAM DUta artha levAnI jarUrazI? "mana", cahyu vagerenI mAphaka niyata karelA dezavartI viSayone jANatuM nathI paNa aniyata viSayavALuM che. kALAntare mana avasthita paNa rahetuM nathI eTale tyAM "phakat' bhAva kahyo che. manane guNadoSanovicAratathAsmaraNa karavuM vagere kAryomAMindriyonI apekSAnathI rahetI temaja calu vagere mAphaka bAhya upalabdhi paNa hotI nathI tethI tene ata:karaNa kahe che. (3)indriyonI zakita keTalI? Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA je je IndriyonA je je viSayo hoya che te te viSayone jANavAnI zakita tete indriyomAM hoya che. jema ke kAna suMghI zake nahIM, AMkha sAMbhaLI zake nahIM, nAka joI zake nahIM... vaLI dUranA, DhaMkAyelA, bhUtakALanA bhaviSyakALanA viSayo indriyo sAkSAta jANI zakatI nathI. vaLI zaktihIna kerogayukta Indriyo paNa barAbara jJAna prApta karAvI zakatI nathI. viSayomAM koI viSayanI tIvratA vadhI jAya tyAre paNa bIjI IndriyonA alpaviSaya DhaMkAi jAya. noMdhaH- (1) indriyonAvyA ane bhAva Indriyo nivRtti ane upakaraNa indriya, labdhi ane upayoga Indriyavagere bhedo paNa samajavA jevA che. je adhyAyaH nAsUtra 15thI raramAM varNavAyela hovAthI atre tenI carcA karela nathI. . (2)ahIM thI matijJAna adhikAra zarU thAya che. (3)jJAnanA bhedo sUtrakAre varNavyA te kramathI ahIM noMdhela che ane te naMdisUtra mujaba pariziSTamAM noMdhela che. 0 [B]saMdarbhaH Agama saMdarbhaHse kiM taM paccakkhaM paccakkhaM duvihaM paNNattaM, taM jahA iMdiya paccakkhaM noiMdiya-paccakkhaM - naMdi sUtraH 3 se kiM taM paccakkhaM paccakkhaM duvihe paNNatte, taM jahA iMdiya paccakhe a noiMdiya - pacceve - anuyoga dvAra sUtraH 144 # tattvArtha saMdarbhaH(1) indriyonA bhedo mATe sUtra 215 thI 221 (2)anindriyane AzrIne sutra raH22 (3)jJAnanA bheda rUpe sUtra 1:15 thI 1:33 U [9]padya(1) matijJAnanI utpatti mATe kahyA che be kAraNo. Indriya kAraNa prathama che ne mana te bIjuM sUNo. (2) Indriyone mana dvArA e nimitte thaI jatuM jANavuM te matijJAna parokSa Atma draSTie D [10]niSkarSa-ApaNe AtmAne nimittavAsI gaNAvela che. jayAM sudhI upAdAna [AtmA sarvathA zudhdha na bane athavA zreNI na mAMDe tyAM sudhI nimittanI asaro thatI rahe che. AvA Indriyo ke anindriya nimitto thakI matijJAna thAya che tema A sUtra jaNAve che. A sUtrano niSkarSa evo laI zakAya ke indriyane azubhanimitto maLatA azubha grahaNa thAya che ane zubha nimitto maLatA zubhanuM grahaNa thAya che. tethI nimittavAsI AtmAe indriya-anindriya nimitto thakI zubhamAM-zubha yogomAM pravartavuM jethI A zubha yogo samyakajJAna-darzana thakI samyapha cAritra prati gati karAve. OOOOOOO Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 15 (adhyAyaH 1 sUtra :15) 0 [1]sUtra hetu - A sUtra matijJAnanA bhedo-jaNAve che. bIjo zabdomAM kahIe to jJAnaprAptino krama paNa jaNAve che. 0 [2] sUtramULa pravAhedI pAyaRUTI: 0 tripRthaka-gavaprada rUddA apAya dhAra: [4]sUtrasAra-mitijJAna nA avagraha-IhA-apAya ane dhAraNA ema cAra mukhya bhedo che.] U [5]zabdajJAna :avadhUha-avyakata jJAna, jema ke "A kAMIka che." ha:-vastu dharmanI vicAraNA. avagrahathI gRhita viSayano vizeSarUpe nizcaya apAya-:- nizcaya. IhA dvArA grahaNa karelA viSayano kaMIka adhika nizcaya - pariNA:- dhArI rAkhavuM. avAya rUpa nizcaya karyA pachI ghArI rAkhavuM te. U [6]anuvRtti-mati:skRti:saMvitAmAM parivadhi thI mati: 0 [7]abhinavaTIkA 4 A pUrvesUtramAM matijJAnanI utpatti mATe indriya ane manaebenimitto jaNAvyA. A sparzana vagere pAMca indriyo tathA manaechanA avagraha-hA-avAya-dhAraNA-emacAracAra bhedo che. eTale kula covIsa bhedo thaze. & sparzana avagraha, sparzana IhA, sparzana apAya, sparzana dhAraNA e rIte rasanA vagere badhAnA avagrahAdi cAre bhedo samajavA. (1)gavapra-indriya sAthe viSayano saMbaMdhathatA "kaMIkache evo avyakatabodha. jemakegADha aMdhakAramAM kaMIkasparzathatAM A kaMIkache ema jJAna thAya paNa "zuM che?" e mAlUma paDatuM nathI. AvuM je avyakata jJAna thayuM te avagraha kahevAya. potapotAnAviSaya pramANe IndriyoDeviSayonuMavyakatarUpeAlocana-jJAnateavAha. che avagrahanA grahaNa-Alocana-avadhAraNa evA paryAyavAcI zabdobhAgyakAre jaNAvelA che. vipradAm vadi: sAmAnya arthanuM jJAna. je jJAna sparzana vagere indriya thakI janmela vyaMjanAvagrahathI anaMtara kSaNe thatuM sAmAnya nirdezavALuM arthAta svarUpa kalpanA ane nAmAdi kalpanA rahita vastune jaNAvanAruM jJAna tene avagraha kahe che. teno saMbaMdha avyakata ke askuTa avadhAraNa sAthe che. A avyakata jJAna kone ane kevI rIte samajavuM te jaNAvatA sidhdhasenIyaTIkAmAM lakhe che ke je AtmIya eTale potAnA viSayamAM sparzanAdi sAdhano vaDe je viSayonuM jJAna che tenuM avyakata avadhAraNa thavuM athavA maryAdA pUrvaka thatuM jJAna. *digambara AsnAyamAM navamaherAvAya dhAra: sUtra che. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA che avagrahanA prakAraH (1)vyaMjanAvagraha-upakaraNa indriyathakIte indriyanAviSayanuMviSayaaneviSayanA saMbaMdhathI thayeluM ati avyakata jJAna te vyaMjanAvagraha. saMkSepamAM kahIeto indriyaneviSaya prApta padArthanuMavyakatapaNe jANavuMtevyaMjanAvagraha. A vyaMjanAvagraha cAra bhede che. sparzana-rasana-prANa-zrotra A cAra indriyone vyaMjanAvagraha hoya che. juo sUtraH1-18 ane 19] (2)arthAvagrahaH- indriyane viSayaprApta padArthanuM sAmAnyapaNe jANavuM te arthAvagraha. kaMIka che evuM je jJAna" te arthAvagraha. zabda-rUpa Adi viSayanuM sAmAnya mAtra avyakatapaNe jANavuM te arthAvagraha, A arthAvagraha pAMca indriya ane chaThTha mana, ema cha bheda hoya che. che arthAvagrahanA anya nAma tathA rahasya. [zrI naMdisUtra AgamamAM matijJAna [abhinibodhajJAna nA bhedonA vibhAgamAM arthAvagrahanA cha bhedo bAda A prakaraNa che] paMca nAmadhijjA bhavaMti taM jahA ogeNhaNayA, uvadhAraNayA, savaNayA, avalaMbaNayA mehA (1)avagrahaNatA -jenA dvArA zabdAdipudgalo grahaNa karAyatene avagraha kahevAya pUrve kahela vyaMjanAvagraha antarmuhUrta sudhI hoyache. tenA pahelAM samayamAM avyakata jhalaka grahaNa karAya che te avagrahatA. (2)upadhAraNatA- vyaMjanAvagrahanA zeSa samayamAM navIna navIna pudgalone samaye grahaNa karavA ane pahelA grahaNa karelAne dhAraNa karavA te. kAraNake A jJAna vyApArane AgaLa AgaLanA samayo sAthe joDe che. arthAta avyakatathI vyakatAbhimukha thaI janAra avagrahane upadhAraNatA kahevAya che. (3)zravaNatA je avagraha zrotrendriya thakI thAyate zravaNatA kahevAya che. eka samayamAM thanAra sAmAnya arthAvagraha bodharUpa pariNAma zravaNatA kahevAya che. (4)avalaMbanatA:-arthanuM grahaNa karavuM te. je avagraha sAmAnyajJAnathI vizeSAbhimukha kare tathA uttaravartI IhA-avAya ane ghAraNA sudhI pahoMcADanAra che. (5)meghA- sAmAnya ane vizeSa baMnene grahaNa kare che. temaja ghAraNA sudhI pahoMcaDAnAra che. (2)DyA- "kaMika che' evobodhathayAbAda "te zuM che evI jijJAsA thAya che. "te zuM che?" evI jijJAsAne saMtoSavAarthAta "tevastuzuM che? eno nirNaya karavAmATe thatIvicAraNAte IhA. jema ke koIka cIjano sparza thayo ane avyakata jJAna thayuM te avagraha kahyo. tyAra pachI evI vicAraNA kare ke zuM A sparza doraDAno che ke sarpano? nA nA doraDuM hovuM joIe, sApa to huMphADo mAre AvI vicAraNA te IhA. ja avagraha thayA pachI viSayArthanA eka sAmAnya aMzanA jJAna uparathI bAkI rahelA bIjA vizeSa aMzanA jJAna taraphanI pravRtti arthAtu amuka prakArano cokkasa nirNaya jANavAnI icchA pUrvakano prayatna te IhA. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 adhyAyaH 1 sUtra: 15 - ihAnA uhA-ceSTA-tarka-parIkSA vicAraNA jijJAsA e paryAyavAcI zabdo che. * nizcaya vizeSanI jIjJAsA eTale apAya sudhI pahoMcavAnI IcchA te bahA. ja sparzana AdhAre vicAratA kahyuM ke sAmAnya sparza te avagraha ane tenA uttara bheda saMbaMdhi vicAraNA te IhA. * IhA cha prakAre kahI zrotra-cakSu-prANa-rasanA-sparzana ane mana eTale ke zrotreIndriya IhA, cakSurindriya IhA vagere... ja naMdisUtramAM matijJAna abhinibodhikajJAna) nA ekarthika pAMca nAmo kahyA. * taM jahA AbhAgaNayA, maggANayA, gavesaNayA, ciMtA viMmasA se taM IhA. (1)AbhoganatA-arthAvagraha pachI saddabhuta arthanI vizeSa vicAraNA karavI. (2)mArgaNatA - anyava-vyatireka rUpa dharmanuM anveSaNa karavuM (3) gaveSaNA - asadbhuta dharmanA tyAga pUrvaka anyadharmanuM anveSaNa karavuM. (4)ciMtAH- sadbhuta padArthanuM vAraMvAra ciMtana karavuM. (5)virmaza- kaMIka spaSTa vicAra karavo. (3)mapAya-hA pachI A vastu amuka ja che tevo je nirNaya te apAya. jema ke A kaMIka che te vicAraNA e navaprapachI A doraDuM haze ke sApa haze tevI vicAraNA te hA ane A sApano sparzanathI doraDAno ja che tevo nizcaya te avAya-apAya. , sAmAnya ane vizeSa prakAre avagRhIta thayelA viSaya vizesAro ke khoTo? yogya ke ayogya? eka rIte ke bIjI rIte? e pramANe guNa ane doSanI vicAraNA pUrvaka mAnoH karanAra adhyavasAya te apAya. zrI bhASyakAranA jaNAvyA mujaba apagama,apanoda,apavyAdha, apeta,apagata, apavidhdha ane apanutta e apAyanA paryAyavAcI zabdo che. ja guNa-doSa vicAraNA aMge jaNAvatA sidhdhasenIya TIkAmAM lakhyuM ke sAdhAraNa dharma te guNa. jemake doraDAno guNa dharmate doraDApaNuM che je dharma tyAM saMbhavato nathI te doSa jema ke doraDAmAM doraDApaNuM che paNa sApapaNAno dharma nathI tethI sApapaNu vicAraNA te doSa che. A guNa doSa vicAraNA rUpa adhyavAsaya te apAya kahyuM. apati ti apano tyAga. apAya A ja pratyaya thAya ane bIjo na thAya tevo nirNaya te apAya. bIjA arthamAM jaNAvyuM ke nizcayapUrvaka jANavuM tene apAya kahe che. # avAya jJAna paNacha bhede prarUpeluM che. zrotrendriya avAya, cakSurindriya avAya, prANendriya avAya,jilvendriya avAya, sparzanendriya avAya ane anindriya (mana) avAya. 4 zrI naMdisUtra AgamamAM avAya mATe pAMca paryAyavAcI nAmo jaNAvatA lakhyuM ke ....paMca nAmadhijjA bhavanti taM jahAAuTTaNayA, paccAuTTaNayA,avAe buddhi viNNae settaM avAe. (1)AvartanatAH- IhApachI nizcaya bodharUpapariNAmathI padArthanuM viziSTa jJAna karavuM a. 1/6 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA te AvartanatA. (2)pratyAvartanatA- IhA dvArA arthonuM viziSTa jJAna prApta karavuM te pratyAvartanatA. (3)avAya-sarva rIte padArthano nizcaya te avAya. (4)budhdhiH- nizcayAtmaka jJAna te budhdhi. (5)vijJAna - viziSTatara nizcaya avasthAne pAmeluM jJAna te vijJAna. (4)dhAraNa:- avAya dvArA nirNaya thayA bAda teno upayoga TakI rahe te dhAraNA. # avAyarUpa nizcaya thayAbAdate keTalAMka samaya sudhI rahe che, pachI mane bIjA viSayomAM cAlyuM jatuM hovAthI tenizcaye lupta thaI jAya che. chatAM te evo saMskAra mUkato jAya che ke jethI AgaLa koi nimitta maLatAM te nizcita viSayanuM smaraNa thaI Ave che. A nizcayanI satata dhArAtajanya saMskAra ane saMskArajanyasmaraNa e badhAM mativyApAra tedhAraNaT. ja potapotAnA viSaya pramANe pratipatti, matimAM sthira thavuManeavadhAraNayAdakaravuM te dhAraNA. * dhAraNAnA traNa prakAra batAvyA che. (1)pratipatti yathAsvam arthAt avizrutiH apAya thayA pachI aMtarmuhUrta sudhI te ja viSayano upayoga emano ema cAlu rahe che. vismRta thato nathI. te avismRti dhAraNA. (2)matyavasthApanA arthAt vAsanA - avismRti dhAraNA pachI kSayopazama rUpe saMkhyAtA asaMkhyAtA bhava sudhI rahe che tevAsanA. (3)avadhAraNa arthAt smRti-dhAraNA - smaraNAdika rUpe pAchuM yAda Ave che te dhAraNA. temAM pUrvAnubhUta vastunuM ke prasaMganuM smaraNa nimitta banatAM jAgRta thAya che. * zrIbhASyakAra dhAraNAnA paryAya zabdone jaNAvatAM pratipatti,avadhAraNa, nizcaya, avasthAna, avagama, avabodha e zabdo prayoje che. * ghAraNAnAchabheda che. zrosendriya dhAraNA,cakSurindriya dhAraNA, dhrANendriya dhAraNA, rasanendriya dhAraNA, sparzanendriya dhAraNA, noIndriya dhAraNA. * zrI naMdisUtramAM dhAraNAnA ekArthakaevA pAMcanAmo kahyA ched ga ghara-dhAraVIhavaU-paTTA - choTe ? tuM dhAraVT. (1)dharaNA - jadhanyathI aMtarmuhUrta, utkRSTathI asaMkhyAta kALa vyatIta thavA chatAM paNa yogya nimitta maLatA je smRti jAgI uThe te dharaNA. (2)dhAraNA - jANelA arthane avizruti pUrvaka aMtarmuhUrta sudhI dhAraNa karI rAkhavuM. (3)sthApanAH-nizcaya karela arthanIrdayamAM sthApanA karavI. tene vAsanA paNa kahe che. (4)pratiSThA:-avAya dvArA nirNata arthone bheda-prabheda sahita rdayamAM sthApanA karavA. (5)koSThaH- jema koSThamAM rAkhela dhAnyanajhana thatA surakSita rahe che te rIte hRdayamAM sUtra ane arthane dhAraNa karI rAkhavA. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtra: 15 83 ja avagrahAdino kALa - avagraha Adi kramazaH pravartatA hovA chatAM atIzIghratAthI prarvatatA hovAthI teno khyAla Avato nathI. $ zrI naMdisUtramAM jaNAvyA mujaba arthAvagraha jJAnano kALa-pramANa eka samaya che, IrAno aMtarmuhUrta pramANa samayache, avAyano paNa aMtarmuhUrta pramANa kALa che. dhAraNAno kALa saMkhyAta ane yugaliyAonI apekSAe asaMkhyAta kALa che. 4 arthAvagraha jJAnopayoga eka samaya, IhA ane avAyano upayoga adhamuharta pramANa tathA dhAraNAno kALa pariNAma saMkhyAta asaMkhyAta kALa. ja matinA kulabheda-A rIte cAra prakAre vyaMjanAvagraha,chaprakAre arthAvagraha, cha prakAranI IhA, cha prakAre dhAraNA ema kula 28 bheda matijJAna ke Abhinibodhika jJAna nA jANavA. ja avagrahAdinuM dRSTAntaH- [zrI naMdi sUtra anusAra, (1)zrotrendriyasaMbaMdhaH- koI vyakitanA kAne avyakata zabda athaDAya tyAre te bhASAnA pudgalo tepuruSanAkarNadvArA pravezI zrotrendriyane sparzataanaMtaraA zabdache tevuM te vyakti jANe teavaraha. A zabda kayo che? [amuka puruSano ke strIno ke anya koI] te vicAraNA e IhA. pachI A zabda amukano ja che. jema ke khara svara che eTale amuka purUSano ja hovo joIe tevuM nizcayAtmaka jJAna te avAya. tyAra pachI tene saMkhyAta ke asaMkhyAta kALa sudhI dhAraNa kare che te dhAraNA. (2)cakSurindriya saMbaMdha cheH-koI vyakitae aspaSTarUpa joyuM tene "A koI rUpa che'' tema grahaNa kare paNa konuM rUpa che te jANe nahIM tene arthAvagraha kahyo. pachI A rUpa amuka che tevuM jANe. Ai jaDa rUpa che ke puruSAkRtti. jaDa to sthira hoya.cetana hAlacAle evI vicAraNA te IhA. pachI avAyamAM praveze tyAre te upagata thaI jAya. [A (cetanA kRta) purUSa ja che kema ke hAle cAle che tevo nizcaya te avAya pachI dhAraNAmAM pravezela jJAna saMkhyAta-asaMkhyAta kALa sudhI rahe che. A rIte dhrANendriya-rasanendriya-sparzanendriya saMbaMdhe paNa avagraha-IhA-avAya-dhAraNA samajI zakAya. zrI naMdisUtramAM A vAta gAthAbadhdha rIte samajAvela che. (6)noindriya-manasaMbaMdhe- koI purUSe avyakta svapna joyuM tene svapna che teTalI khabara paDete avagraha. mesvapnamAM zuM joyuM te saMbaMdhivicAraNA tene bahA' kahe che. tadanaMtarate avAyamAM praveze che. tyAre te upagata thAya che [meM amuka ja svapna joyuM tevo nira) tene "avAya' kahe che. tatpazcAta dhAraNAmAM praviSTa thatA saMkhyAta athavA asaMkhyAta kALa sudhI te dhArI rAkhe che. ja A abhinibodhika-matijJAna cAra prakAre paNa nirUpela che [zrI naMdisUtrAnusAra) (1)dravya dravyathI matijJAnI sAmAnya rIte sarvadravyone jANe che paNa jotA nathI. (2)kSetraH- kSetrathI matijJAnI sAmAnyataH sarva kSetrane jANe che paNa jotA nathI. (3)kALaH- ja kALathI matijJAnI sAmAnyatayA traNe kALane jANe che paNa jotA nathI. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (4)bhAva ja bhAvathI matijJAnI sAmAnyapaNe sarvabhAvone jANe che paNa jotA nathI. 0 [B]saMdarbhaH4 Agama saMdarbha (1)se kiM taM suanissiaM? caubvihaM paNNattaM, taM jahA uggaha 1 IhA 2 avAo 3 dhAra 4 naMdisUtra 27 AbhiNibohe cauvihe paNNate taM jahA uggaho ihA avAo dhAraNA * mAtIta 8 udeza-2 sU. 317 (2)matijJAna prakaraNa sUtraH 27thI sUtraH 47 ja naMdisUtramAM # tattvArtha saMdarbhaadhyAyaH 1 gAthA 18-19-20 artha ane vyaMjana-avagraha. je anya grantha saMdarbhaH(1)karmagraMtha pahelo gAthA-panuM vivecana (2)vizeSAvazyaka sUtra gAthA 181 thI 185289-291 U [9]padhaH(1) te jJAnanA che cAra bhedo avagraha ihA vaLI avAyane che ghAraNA je budhdhi sAdhe nirmaLI (2) IhA avAya ane trIjA, ghAraNA arthane aDe avagraha aDe cotho bhaMjana tema arthane [10] niSkarSa - A sUtramAM avagraha-IhA-avAya ghAraNA cAra bheda kahyA. arthonA avagrahaNane avagraha kahyo. vicAraNAne ihA kahI, arthanA-nirNAyAtmaka jJAnane avAya kahyuM ane upayoganI avizruti-vAsanA-smRtine dhAraNA kahI. jIve paNa AptavacanathI-sAdhumukhe zravaNathI AtmAnuM svarUpa sAMbhaLavuM. parapadArtho taraphathI lakSa kheMcI sva sanmukha lakSa karavuM. prathama sthULapaNe sAmAnyathI AtmA saMbaMdhI jJAna thavuM te AtmAno arthAvagraha. pachI AtmajJAna saMbaMdhi vicAraNA karavI tene IhA kahyuM. IhAthakI jANelA AtmA "Ate ja che" anya nathI evuMnizcayatAtmaka jJAna teavAya. AtmA saMbaMdhe kAlAMtare paNa saMzaya tathA vismaraNa na thAya te dhAraNA. A sUtra dvArA AtmajJAna-Atma jAgRti ane chevaTe prazasta zubha dhyAna prati kendrita thavuM ane avagrahathI dhAraNA sudhI pahoMcavuM te ja suMdara niSkarSa nIkaLI zakaze. U J S T U T U Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 16 (adhyAyaH 1 sutra : 16) U [1]sUtrahetu- A sUtra thakI avagraha vagerenA bhedo jaNAve che. bIjA zabdomAM sUtrano hetu viSayabheda ane kSayopazamabhede avagrahAdinA bheda jaNAvavAno che. [2]sUtra mULa "vaduvaviprinnitAsaMvidhAdhuvAsetarANa U [3]sUtra pRthaka-vahu-vahuvidha kSiA nizrita saMvidha-dhuvALa pheMtarAma [4] sUtrasAra-bahu ghaNAM)-bahuvigha (ghaNAM prakAre)-kSipra (jaldI)-anizrita citarahita)-asaMdigdha (saMdeha rahita) dhruva nizrita) [A cha ane A cha thI Itara viparIta) [abahu-alpa,abahuvidha-ochA prakAre akSipra-vilaMbe nizcita-cihnasahita,saMdigdha-saMdehayukta adhuvaeipramANe bAra prakAre avagraha-ihA apAya-dhAraNA evA matijJAnanA bhedo pravarte che.] U [5]zabdajJAna - vahu- eka sAthe ghaNAM padArthonuM jJAna thavuM mahuM- alpa athavA ekAda padArthanuM jJAna thavuM. vividha-ghaNAM prakAranA padArthonuM jJAna thavuM. bahuvidha:-eka athavA alpa padArthonuM jJAna thavuM. pri-zIvratAthI padArthanuM jJAna thavuM. akSi -koI padArthane vicArI vadhu vakhate jANe nizritaH-nizrA, nizAnI ke lakSaNa vinA jJAna thavuM. nitrita:- nizrA ke lakSaNa thakI jJAna thavuM. adhi -saMdeha rahita paNe jJAna thavuM. saMvi-saMdehayukata jJAna thavuM. juvA-eka vakhata grahaNa karyA pachI kadI na visare tevuM jJAna.. mavi:- je kSaNekSaNe hinAdhika thAya tevuM asthira jJAna. -taraitara eTale bIjA. ahIM teno artha vikalpa pakSe thAya. te eTale sAthe. [6]anuvRttiH(1): smRti: saMjJA thI mati: zabdanI anuvRtti (2)vapradAya dhAraNa: 0 [7]abhinavaTIkA:-ahIM bahu-bahuvidha-kSipra-anizrita-asaMdigdha-dhruva echa bheda tathA tenA virodhI evA abahu vagere cha bhedanA avagraha-IhA apAya-dhAraNA rUpa matijJAnanA prakAro atre varNavelA che. avagrahanuM svarUpa sUtra 1:15mAM varNaveluM che. kSayopazamanI vicitratAthI ahI bahu vagere vividha bhedo paDelA che. *digaMbara paraMparA mujaba A sUtra duvavikSiprAni:vRtAnubrata dhuvALA chetaram e rIte che Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA eTale svAbhAvika ja matijJAnanA A badhAM bhedo thaze. te bhedomAM prathama pAMca Indriya ane chaThuM mana e cha sAdhanothakI avagrahAdinI gaNanA karavI. arthAta bahugrAhInA 24 bheda thaze. cha avagraha-cha IhA-cha apAya-cha dhAraNA. A rIte bahu-abahu vagere je bArabhedanI carcA ane karavAnI che tenA pAMca Indriya ane chaThuM mana rUpa kula cha avagraha-cha IhA-cha apAya ane cha dhAraNA ema 24-24 bhedo thaze. kula 24 bhedo X12 bahu-vagere bheda=288 bheda sUitraH18mAM vyaMjanAvagraha nI vAta Ave che te vyaMjanAvagrahanA mana tathA cakSu sivAyanA bIjA cAra bheda(sparzana,rasana, prANa,zrotra) che. tethI bahu-abahu sAthe guNatAM 1ra84=48 bheda thaze.] [A rIte 288+48=336bheda matijJAnanA thayA.] bAra bheda | cha avagraha | cha IhA ! cha apAya | cha dhAraNA paIndriyamanA paIndriyammana | paIndriyammana paIndriyamana 1 bahu 2 alpa 3 bahuvidha 4 ekavidha pa lima akSika 7 anizrita 8 nizrita 9 asaMdigdha 10 saMdigdha 11 dhruva 12 dhruva | (1)bahu grAhI:- eTale ghaNAM athavA aneka. jema ke zayAmAM rahelo purUSa sparzanA baLe tyAM rahelI strI puSpa-vastra-caMdana vagere ekeka vastune jANe. A strIno sparza che ane tenI sAthe rahelA puSpano sparza che. tenI sAthe rahelA caMdanano sparza che. A vastrano sparza che. ema bahula sparzane eka sAthe jANe te bahugrAhI jANavo. A rIte matijJAna thatA anukrame bahugrAhI-avagraha-bahugrAhINI ihA-bahugrAhI apAya ane bahugrAhI dhAraNA kahevAya. ja bahu zabda saMkhyAvAcI ane vaipulyavAcI che. * saMkhyAvAcI bahuzabda no eka-be aneka artha levo. ja vaipulyavAcI bahu zabda ghaNAM-khUba evA jaththAnA sUcaka che. (2)alpagrAhI - bahuno vipakSI zabda che eka athavA alpa. jema ke zayAmAM rahelo purUSa strI-vastra-puSpa-caMdanAdimAM koI ekAdasparzane jANe paNa anya vastunI hAjarI hovA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w) adhyAyaH 1 sUtraH 1 chatAM kSayopazamanA apakarSane kAraNe tenuM sparza jJAna grahI zake nahI. AekanuMke alpanuMjaNahaNa karavuM tene alpAhIjANavuM. ArIte matijJAna thatAMalpagrAhI avagraha,alpAhINI Ila, alpagrAhI apAya ane alpagrAhI dhAraNA kahevAya. ja alpa zabdathI ahIM saMkhyAvAcI arthamAM eka ane vaipulya vAcA arthamAM alpa jaththo ema samajavuM. (3)bahuvidha grAhI - bahuvidha eTale ghaNAM prakAre. ahIM zabda prakAravAcI che. * baDhyo vidhA yasya sa bahuvidhaH jema strI-puSpa-vastra-caMdanAdi je sparzathayo temAM A sparza zIta che-snigdha che-mUdu che -kaThina che uSNa che AdinuM je grahaNa karavuM te bahuvidhagrAhI. A rIte matijJAna thatAM bahuvidhagrAhI avagraha, bahuvidhagrAhINI ihA, bahuvidhagrAhI apAya ane bahuvidhagrAhI dhAraNA kahevAya. ghaNA prakAranA guNo vaDebinasparzane jaNAvanAra evuMjJAnatene bahuvidhAhIjJAna jANavuM (4)ekavidha grAhI - ekavidha eTale eka prakAre strI puSpa vastra caMdanAdimAM game te ekAda sparzane jANe. jema ke-A sparza zIta che athavA A sparza snigdha che athavA A sparza mUdu che evA ekAdanuM ja jJAna thAya tene eka viMdhagrAhI avagraha, ekavidha grAhINI IhA, ekavidha grAhI apAya, eka vidhagrAhI dhAraNA kahevAya. (5)kSipra grAhI:- kSiprA eTale jaldI thanAruM jJAna. Indriya-viSaya vagere bAhya sAmagrI barAbara hovAchatAM paNa phakata kSayopazamanI paTutAne lIdhe koIne e viSayanuM jJAna jaldI thAya che. tene kSipragrAhI kahyuM. jema kyAMya saMgItanA svaro saMbhaLAya ke turaMta ja A zaraNAI sItAra- hAramonIyama - tabalAno avAja che tema potAnA jJAna vaDejhaDapathI jANI le te kSipra grahaNa karanAra gaNAya che. A rIte matijJAna thatA kSipragrAhI avagraha-kSipragrAhINI IhA-lipragrAhI apAya lipragrAhI dhAraNA kahevAya. (6)akSipragrAhI:- akSipra eTale vilaMbathI thanAruM jJAna. jene mATe sidhdhasenIya TIkAmAM virenazabda vAparyo che. vire-ghaNAM kALe karIne jANavuM. jemasaMgItanA sUromAMzaraNAisItAra, tabalA vagerevAgatA hoya paNa potAnA jJAnavaDeghaNAM kALe kevilaMbathI te jANe. kSayopazamanI maMdatAne lIdhe A viSayanuM jJAna vilaMbathI thAya. A rIte matijJAna thatA alipragrAhI avagraha, amigrAhI hA, alipragrAhI apAya ane amigrAhI dhAraNA kahevAya. (7)anizritagrAhI - digaMbara AmnAyamAM ni:zabda che] anizrita eTale nizAnI-liMga ke citrahita paNe jJAna thavuM te. liMga dvArA apramita athavA hetu dvArA anirNAta vastu eTale anizritagrAhI. jemake dhvajAne joyAvinAjaAmaMdiracheemajANI zake athavA zIta-komaLavagere sparzacihno sivAya ja A jUinA sulo che tema jANI zake tene anizritagAhI ke aliMgAhI avagraha Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA anizritagrAhaNI IhAanizritagrAhI apAya ane anizrita grAhI dhAraNA kahevAya. zrI naMdIsUtranI zrImalayagiri TIkA mujaba-"paradharmothI nizritagrahaNa te nizritAvaprada paradharmothI anizratate nizciAtAva uM (8)nizritagrAhI:-nizrita eTale nizAnI cihnake liMga sahita paNe jJAna thavuM te. liMga dvArA pramita ke hetu dvArA nirNita vastu te nizritagrAhI jJAna samajavuM jema dhvajAne joIne ahIM maMdira haze tema jANe athavA zatakomaLa sparza cihna ke amuka prakAranI sugaMdhathI jUInAM phulo che tema jANe tene nizcita athavA saliMgagrAhI jJAna jANavuM. A rIte matijJAna thatAM nizritagrAhI avagraha-nizritagrAhINI IhA-nizritagrAhI apAya-nizritagrAhI dhAraNA kahevAya. taphAvata noMdha:- digaMbara AmnAyamAM ahIM ni:skRta ane niHsRtabheda jaNAvela che. jayAre pUrI vastupragaTa thavAne badale kaMIka pragaTa rahe ane kaMIka apragaTa rahearthAt saMpUrNa rIte Avirbhata nahIM evA pudgalonuM grahaNa te aniHsRtAvagraha ane saMpUrNa paNe Avirbhata pudgalonuM grahaNa tene niHsRtAvagraha samajavo. (9)asaMdigdhagrAhI:-koI jAtanA saMdehavinA cokkasapaNe jANavuM te asaMdigdhagrAhI. kema ke asaMdigdha eTale nizcita ke saMdeha rahita. jema ke A sparza caMdanano ja che phulano nathI tevuM nizcita-zaMkArahita jJAna. A rIte matijJAna thatA asaMdigdhagrAhI avagraha-asaMdigdhagrAhINI hAasaMdigdhagrAhI apAya-asaMdigdhagrAhI dhAraNA kahevAya. (10) saMdigdhagrAhI:-koI saMdigdhapaNe zaMkAsahitapaNe jANe tene saMdigdhagrAhI jANavuM. kema ke saMdigdha eTale anizcita saMdeha yuti. A sparza zItaLa che to te caMdanano haze ke puSpano haze? vizeSa anupalabdhithI saMzayAtmaka sthiti rahe mATe te saMdigdhagrAhI jANavuM. A rIte matijJAna thatAM saMdigdhagrAhI avagraha-saMdigdhagrAhINI ihA-saMdigdhagrAhI apAya-saMdigdhagrAhI dhAraNA kahevAya. # sUtra taphAvata noMdha - digaMbarIya paraMparAmAM ahIM zabda prayojAyo che. . vakatAnA mukhamAMthI nIkaLela zabdamAMnA ekAda zabdane sAMbhaLInekeaspaSTa adhUrA uccAraNa parathI "tame amuka vAta kahevA mAMgo cho' ema abhiprAyathI jANI levuM te anukata ajhaha. vakatA saMpUrNa bolI rahe tyAre ja abhiprAya samajAya te ukata avagraha. naMdisatramAM prati eka ja pATha che paNa hAribhaddIya TIkAmAM sUtramAM sAthe mata evo pATha paNa kauMsamAM lakhela che. vyAkhyAmAM ullekha karyo nathI. anuta mavaprada mAtra zabdanA viSayamAM ja lAgu paDaze. sparzadimAM nahIM. tethI AvI aparNatAne lIdhe nahi ne badale vasaMvidha pATha ja vadhAre yogya lAge che. (11)dhRvagrAhIH- dhruva eTale nizcita, dhruvano artha avazya bhAvI samajavo. indriya ane viSayano saMbaMdha tathA manoyoga rUpa sAmagrIthI koI e viSayane avazya jANI le che tene dhruvagrAhI kahe che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 16 89 jayAre jayAre strI-puSpa-vastra-caMdanAdino sparza thAya tyAre tyAre tene te sparzIne avazya jANI le te dhruvagrAhI kahyo. A rIte matijJAna thatA dhruvagrAhI avagraha-dhruvagrAhINI IhA-dhruvagrAhI apAya ane dhruvagrAhI ghAraNA kahevAya. (12)adhuvagrAhI:- adhruva eTale anizcita athavA kadAcid bhAvI. indriya ane viSayanosaMbaMdha tathA manoyoga rUpa sAmagrI chatAM koIe viSayane kadAcit jANe ane kadAcit na paNa jANe. sAmagrI prApta thavA chatA kSayopazamanI maMdatAne lIdhe viSayane koivAra rahe ane koivAra na rahe. A rIte matijJAna thatA adhuvagrAhI avagraha- adhdhavagrAhINI IhA-adhRvagrAhI apAya-adhuvagrAhI dhAraNA kahevAya. che Indriyo thakI bahu-bahuvidha Adi bAra prakAranA [12xavagrahAdi 4=48] matijJAnanA bhedo no khulAso:| mukhyatAe sparzanendriya thakI48 bhedono khulAso karyo. eja rIte zrotrendriyathakI jANIetojema saMgIta saMbhaLAya tyAre AmAM vAMsaLI-zaraNAI-trAsA-Dhola-Dama vagere sarvenA avAjo jANe athavA koI eka avAja jANe te zrotrendriya ne AzrIne bahu-abahu avarahAdi samajavA. cakSu-indriya nuM udAharaNa laI e to eka samaye-dhoLA-lIlA kALA-rAtA vagere sarve varNone jANe te bahugrAhI ane ekAda varNane ja jANe te abahugrAhI avagrahAdi samajavA. rasanA-Indriya - mukhamAM mukela padArthamAM tIkho-khATo-khAro badhAM svAdane jANe te bahugrAhI ane ekAda svAdane ja jANe te abahugrAhI avagrahAdi jANavA. ja keTalIka zaMkA (1)A bAra bhedomAM viSaya vaidhidhyatA ne lIdhe keTalA ane kSayopazama nI paTutA maMdatAne lIdhe keTalA bheda thaze? $ bahu-abahuane bahuvidha-abahuvidhae cArabheda viSayanI vividhatA upara avalaMbita che. bAkInA kSipra vagere ATha bhedo thayopazamanI paTutA ke maMdatA para AdhAra rAkhe che. (2)bahu-bahuvidhamAM zo taphAvata che? ghaNA padArthonI jANakArI te bahugrAhI che paNa padArthonA peTA bhedonI mAhitIne bahuvidha grAhI gaNI che. arthAta bahugrAhImAM prakArabheda ISTa nathI paNa bahuvidhAgrAhImAM prakArabheda ISTa gaNela che. jema phuTa zrIkhaMDa khAnAro rasanA IndriyanA avagrahathI dareka phaLane jANe te bahugrAhI ane dareka phaLane jANavA sAthe kayuM phaLa khATuM che? kayuM mIThuM che. ema svAdo paNa sAthe jANe te bahuvidha grAhI kahevAya. (3)sUtramAM SaSThI vibhakita kema prayojI? sUtraH1-15jhavaprahAyathAra: mAM prathamAvibhakita che tyAM vabavi kRdanta che. kRdantanuM karma SaSThayatta thAya che. tethI avagrahAdi kRdantanA karma evA bahubahuvidha ne SaSThI thaI che. jo ke artha to karma hovAthI dvitIyA vibhakita mujaba ja thavAno che. jema ke SaSThI hoya Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA to -"tene avagraha kare" artha thAya ane dvitIyAnusAra "tene avagrahI" thAya, ahIM bahu-alpa Adizabdo viSayanA vizeSaNarUpe vaparAya che jema ke bahuarthane dhArealpa arthane avagraha vagere. (4)dhruvAvagraha ane dhAraNAmAM bheda zo? dhruva-avagraha e atyaMta bhAvi arthamAM che. kSayopazamanI tIvratAne lIdhe pahelA samaye jevo avagraha thayo tevo ja bIjA-trIjA Adi samaye thAya te dhruvAvagraha. paNa vizudhdha ane saMkalezayukata pariNAmanA mizraNathI jayAre avagraha thAya tyAre bahu ke abahu-bahuvidha ke ekavidha game te thAya paNa dhruvagrAhI na thAya tevo niyama nathI. jayAre dhAraNA e to grahaNa karelA arthane nahIM bhUlavAnA kAraNabhUta jJAnane kahe che. Ama dhruvAvagraha ane dhAraNAmAM ghaNo bheda che. U [8] saMdarbhaH4 Agama saMdarbha (1)chavhiA uggahamatI paNNattA, taM jahA-khippamogiNhati, bahumogiNhati, bahuvidha mogiNhati, dhuvamogiNhati, aNissiya mogiNhai, asaMdiddha moginnhii| chavvihA IhAmatI paNNatA, taM jahA khippamIhati...jAva asaMdiddhamIhati / chabdhiA avAya matI paNNattA / chavidhA dhAraVT JUpatta-taM gahIvaTuM dhAre... sthAnAM sthAna 6 uddeza-3 sUtra 510 # anya graMbha saMdarbha(1)vizeSAvazyaka sUtra-gAthA 307 thI 310 [9]padya(1). alpa bahu bahuvidha eka vidha kSiprane akSipra che. anizrita nizcita saMzaya-yukatane viyukata che. dhruva ne adhuvagrAhI ema bAra bhedane chathI guNI guNo cAra thAze bheda be aDhAsIe che. (2) bahu bahu vidha likha anizrita ane dhruva asaMdigdha ne bIjA che virodhIya tema ja. [10] niSkarSa - A sUtramAM je bahu-abahu vagere bAra bheda jaNAvyA temAM pUrve kahyA mujaba kSayopazamanI vicitratA mukhya che. kSayopazamane paTutA ke maMdatAnusAra A jJAna thAya che. je AtmA A bhedane barAbara samajIne avadhAraze tene samajAI jaze. ke mAre je ochuM hatuM jJAna thAya che temAM kAraNabhUta mArA ja karmone kSayopazama che. jo temAMthI chUTavuM hoya to jJAnAvaraNIya karmonI nirjarA karatA kSayopazamamAMthI sAyika jJAna tarapha gati karavI joIe. _ _ _ _ _ _ Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 17 (adhyAyaH 1 sUtra : 10) U [1]sUtrahetu- A sUtra sAmAnyathI avagraha vagereno viSaya jaNAve che. 0 [2] sUtra mULa:-arthaya 0 [3]sUtra pRtha spaSTa ja che. 0 [4]sUtrasAra-avagraha ihA, avAya ane dhAraNA e cAre matijJAnanA arthane grahaNa kare che. arthAt tene arthAvagraha,arthaiartha-avAya ane artha-dhAraNA kahe che. mATe te cAre arthanA peTA prakAra rUpa gaNAya che. I [5] zabdajJAnaartha- arthanA artha-indriyono viSayarUpa artha [6]anuvRttiH(1)ti:kRti saMjJavantA thI matiH (2)gavapradehApAyadhAra : I [7]abhinavaTIkA - A sUtranI spaSTatA pachInA sUtraH18 ne AdhAre thaI zake tema che kema ke zrI naMdisUtramAM jaNAvyA mujaba avagraha nA be bheda che. se kiM taM uggahe ? uggahe duvihe paNNatte taM jahA atthuggahe ya vaMjaNuggaheya avagraha be prakAre che (1)vyaMjanAvagraha ane (2)arthAvagraha. jemAM vyaMjanAvagrahanI vAta sUtra 1-18 mAM che. A sUtramAM arthAvagrahane jaNAve che. pharkamAtra e che ke zrI naMdisUtra avagrahanA ja be bhedo darzAvI hA-avAya-dhAraNAnA bheda sIdhA ja jaNAve che. jayAre ahIM artha-avagraha sAthe IhA avAya dhAraNA joDI dIdhA che. ja artha:- cakSu-vagere indriyonA viSayabhUta padArthane artha kahe che. je bAhya ane abhyattara nimittothI samutpana paryAyono AdhAra che te dravya artha che. artha zabdanA loka prasidhdha artha to ghaNA che. jema ke artha eTale (1)ghana (2)prayojana(3)zabdano vArtha (4) indriyono viSaya rUpa artha (5)jJAnano viSayarUpa artha-zeya ()dravya ke paryAya rUpa koipaNa bhAvavastu (7)artha paryAya-vyaMjana paryAya vagere. # ApaNe varSa mATe sUtra raH21 ane raramAM sUtrakAre pote sUcavyA mujaba sarasa vaLa zAdSArthI 2-21NutamanidriyasthA ra-rarasUtrathI ahIM indriyonA viSayarUpaarthaneja grahaNa karavAno che. tethI sparzana-rasanA-praNa-cayuane zrotrae pAMca IndriyonA viSaya-sparza-rasagaMdha-varNaane zabdaeja artho che tathA noIndriya eTale temanA echaThuMlevuM kemake manavaDezrutajJAna rUpa arthanA viSayanA-avarahAdika rUpa matijJAnopayogI pravarte che. pAMca prakAranA varNAdika arthonA ane chaThThA zrutajJAna rUpa arthanA avagrahAdika upayogo-pAMca indriyo ane chaThThA manathI utpanna thAya che. 3 ahIM zaMkA thAya ke zuM pAMca indriyonA viSayabhUta rUpAdika ane tenA AzrayabhUta Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA OM pudgala dravyo ane zAstrarUpa dravya zruta sivAyanA bIjA artho jagatamAM che ja nahIM? A zaMkAnA nirasana mATe jaNAve che ke jagamAM padArtho to aneka che paNa te sarva dravyo ane sarvaparyAyono samAveza sUtra 1:30sarva dravya paryAyeSu jevasya mAM samAveza thai jAya che. ahIM to artha zabdathI pAMca indriyo ane mananA viSayabhUta banI zakatA sparzadine tathA te sparzAdi jemAM hoya te padArtha ne tathA zrutane ja grahaNa karyA che. arthasyaH- zabda zabdamAM ekavacana mukyuM che. teno hetu e che ke ''te te indriyonA vyApAra vakhate-potapotAnA ja te vakhatanA eka ja viSayane jANavAmAM indriya madadagAra thatI hoya che teno ja jJAnapayoga AtmAmAM thAya che''. eTale eka samayamAM eka ja upayoga pravarte che. artha:- zabda sparzavagere sAmAnya nirdezathI svarUpa ane nAmAdikalpanA rahita evA avagrahane gAhaka che. (1)teno ja sparza vagere te avagraha. (2)zuM A sparza che ke nahIM te jaNAvanArI ihA. 4 (3)nAnA A "te sparza ja che'' e pramANe jaNAvanA2 arthanuM jJAna te apAya. (4)te ja spAdi arthano apAya thayA bAda pachInA kALe je avismRti te dhAraNA. A pramANe rasa-gaMdha-rUpa-zabda vagere nA arthanA paNa avagrahAdi samajI levA. sUtrano samagra artha-e che ke pAMca indriyonA ane mananA viSayabhUta varNAdi rUpa ane te jemAM hoya te dravyorUpa arthone jANavA mATe pAMca indriyo ane chaThThuM mana pravRtti kare che te vakhate AtmAmAM anukrame avagraha -ihA-apAya-dhAraNA upayoga rUpa mati jJAnoyapoga bahu-bahuvidha Adi bAra bhede prarvete che. keTalIka zaMkAH (1)artha eTale vastu. dravya ane paryAya baMne vastu kahevAya, to indriya-anindriya avagraha -ihA-apAya dhAraNA jJAna dravyarUpa vastune viSaya kare che ke paryAya rUpa vastune? samAdhAnaH- ukata avagrahAdi jJAna mukhyapaNe paryAyane grahaNa kare che. saMpUrNa dravyane nahIM. dravyane e paryAya thakI jANe che kema ke indriya ane manano mukhya viSaya paryAya ja che. paryAya dravyano eka aMza che. pariNAme avagraha -ihA vagere jJAna dvArA jayAre indriyo ke mana potapotAnA viSayabhUta paryAyane jANe che tyAre te te paryAya-rUpathI dravyane paNa aMzataH jANe che. kema ke dravyane choDIne paryAya rahI zakato nathI. jema ke cakSuno viSaya rUpa ane AkAra che ke je pudagala dravyanA amuka paryAyo che. jayAre cakSu kerI vagerene grahaNa kare che tyAre bhAvArtha eTalo ja ke te kerInA rUpa tathA AkAra vizeSane jANe che. ahIM sthUla dRSTie to cakSu thakI kerInuM grahaNa thayuM tema lAge paNa kharekhara kaMi AkhI kerInuM grahaNa thayuM nathI. kerImAMtosparzarasa-gaMdha badhuM ja che netrathakI A paryAyo jaNAtA nathI. are! koipaNa eka Indriya eka vastunA saMpUrNa paryAyone jANI zakatI nathI. tethI samAdhAna eTaluM thai zake ke Indriya-anindriyajanya avagrahAdi cAre jJAno prathama paryAyane ja mukhyapaNe viSaya kare che ane te paryAya thakI dravyone jANe che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 17 (2)pUrvasUtraH-16 ane A sUtraH17 vacce zo saMbaMdha che? arthasya sUtra sAmAnyanuM varNana kare che. jayAre pUrvasUtra naduvidha vizeSane grahaNa kare che. arthAt A sUtramAM paryAya athavA dravya rUpa vastune avagraha Adi jJAnanA viSaya tarIke je sAmAnya rUpe batAvI che. tene ja saMkhyA jAti vagere thakI pRthakkaraNa karI bahu alpa Adi vizeSa rUpe pUrvasUtramAM batAvI che. (3)arthe evuM saptamyanta sUtra hovuM joie. kema ke arthanA hovA upara matijJAna thAya che? Avo ekAnta niyama nathI ke artha hovAthI ja jJAna thAya che. AphrikAmAM ucharela bALakane ahIMnI navarAtrinA garabA jotAnI sAthe A garabA che tevuM kaMi jJAna thatuM nathI. bIjuM kAraka vibhakita vivakSAnusAra thAya che. ahIM adhikaraNa vivakSA na rahevAthI saptamI thatI nathI. paNa saMbaMdha vivakSAne lIdhe SaSThI vibhakita thai che. (4) vadu vagere sAthe sAmAnAdhikaraNya hovAthI arthAnAm evuM bahuvacana kema nathI? A praznanuM be-traNa rIte samAdhAna thAya. (1)athaeN no saMbaMdha avagrahAdi sAthe karavo. kema ke savaprAvi konA? A praznano uttara che arthasya arthanA. 93 (2)vadu vagere badhA jJAnanA viSaya hovAthIrtha che. eTale sAmAnya dRSTithI ekavacana nirdeza karI dIdho che. (3)vadu vagere eka-ekanI sAthe ekavacanavALA arthe no saMbaMdha karavo joie. [] [8]saMdarbha: Agama saMdarbhaH taM yuga ? atyug chavvihe pannatte taM jahA soindiya atyuggahe cakkhiMdiya atthuggahe, dhAniMdriya adyumnahe, nimiMtriya ahyuke, siviya asthuLade. nondriya aNuhe / ja naMdisUtra 30 anyagraMtha saMdarbha: (1)karmagraMtha pahelo gAthA- 5 no pUrvArdha [][9]padyaH (1) sUtra 17-18-19 traNenuM pagha sAthe sUtraH 19mAM (2) pAMca indriyane chaThThuM mana e cAra rUpa che. prakA2ne bA2 guNye baso aThThAsI bheda che. [] [10]niSkarSa:- A sUtranirdiSTa athaeN zabda kevaLa indriya-anindriya grAhya paryAya tathA te thakI dravyane jANe che. paNa samagra dravya-paryAyone jANatuM nathI. kema ke koipaNa indriya mAtra tenA viSayabhUta paryAyone ja jANe che. anya indriyanAM viSayabhUta paryAyone jANatI nathI. jema cakSu thakI kerIno raMga-rUpa jaNAya paNa svAda to rasanA indriyathI ja jANI zakAya che. Ama jayAM sudhI arthAvaprada, garvettA arthApAya ane arthadhArA haze tyAM sudhI saghaLA paryAyo ane dravyonI jANakArI prApta thatI nathI kema ke te sarvemAM nimitta to indriyonuM tathA mananuM ja rahevAnuM che. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA jo saghaLA paryAyotathA tethakI dravyone jANavA haze to indriya anindriyathI para javAnuM raheze. kevaLa Atma sApekSa jJAna ja Avo mAhitI prakAza ApI zake, te mATe matijJAnane badale kevaLajJAnanI prApti jarUrI che. OOO OOOO (adhyAyaH 1 sUtra : 18 U [1]sUtrahetuH- A sUtra nA avAntara bhedane jaNAve che. athavA avagrahaupayoga viSayanI vizeSatA jaNAve che. U [2] sUtra mULaH-vya%nAvaBE: U [3]sUtra pRthaka-vyaMgastha mavaprada: U [4] sUtrasAra-upakaraNendriyaaneviSayano paraspara saMbaMdhathatAM atyaMta avyakata jJAna thAya che tene vyaMjanAvagraha kahe che. bIjuM vyaMjanano avagraha ja thAya che. IhA-apAya ke ghAraNA thatA nathI. U [5] zabdajJAnaHvyAnAWda - avyakata-apragaTa arthanA avagraha ne vyaMjanAvagraha kaheche. avaprAM-sUtraH1pamAM A zabda kahevAI gayo che. [6]anuvRtti-koI spaSTa anuvRtti nathI. [7]abhinavaTIkA-avagraha be prakAre kahelA che. (1) arthAvagraha (2)vyaMjanAvagrAha. jemAM arthAvagraha pUrvasUtramAM joyo A sUtra vyaMjanAvagAhanAmaka bhedanuM varNana kare che. sidhdhasenIya TIkAmAM tenI vyAkhyA karatAM lakhyuM ke "jenA vaDe artha prakAzIta thAya che. vyamte te vyaMjana" kahevAya che. jema dIvA vaDe (dIvAnA prakAza vaDe) ghaDo jaNAya (oLakhAya) che tema ahIM vyaMjana vaDe artha prakAzIta thAya che. vyaMjananI bIjI vyAkhyAsaMzleSarUpakahI che. upakaraNa indriyaspazanaAdino sparzAdi AkArathI pariNata pudgala dravyonI sAthe je paraspara saMzleSa" te vyaMjana. teno ja avagraha te vyaMjanasyAvagrahaH ja vizeSAvazyaka bhASya gAthA 194mAM kahyuM vaMjijjai jeNatyo ghaDovva dIveNa vaMjaNaMtaMca uvakaraNiMdiaddAi pariNao davva saMbaMdho pUrve vyAkhyA karyA mujaba ja A zlokano artha pragaTa karatAM zrImA haribhadrisurijI jaNAve che ke-jema dIvA vaDe ghaDo prakAze che (oLakhAya che) tema vyaMjana vaDe artha prakAzAya che. bIjI vyAkhyAmAM vyaMjana eTale upakaraNa indriyano zabdAdi viSayamAM pariNata dravya saMbaMdha. ja sparzanAdi upakaraNa indriya sAthe saMbaMdhita sparzanAdi AkAra pariNata yugalone vyaMjana kahe che. tenuM grahaNa karavuM te vyaMjanAvagraha. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 18 95 vyaMjanAvagraha mAM arthanuM avyakata paNuMchejayAre arthAvagrahamAM arthanuM vyakta ke pragaTapaNuM che.tene dRSTAnta thI joie-aMdhakAramAM athavA bedhyAnapaNAmAM pustakano sparza thAya tyAre kSaNavAra te vastunuM jJAna pragaTapaNe thatuM nathI. pustakanA sparza vize A avyakata jJAna te vyaMjanAvagraha. paraMtu jayAre pragaTarUpe pustakanuM sparza jJAna thAya tyAre tene arthAvagraha kahevAya. je avyaktano artha:- eka mATInuM koruM vAsaNa hoya tene pANInA chAMTA nAkhI bhIMjavavAnuM zarU karavAmAM Ave tyAre thoDAka chAMTA paDavA chatAM te sukAi jAyache jonAra ne to te vAsaNa koruM ja lAgaze chatAM yukitathI to te bhInuM che e vAta mAnavI ja paDaze. ahIM jayAM sudhI mATInuM vAsaNa pANI cUsI jAya che. tyAM sudhI temAM pANI dekhAtuM nathI. chatAM te vAsaNa pANI vagaranuM to na ja kahI zakAya. pANI che paNa avyakata rUpe che. [pANI vyakatarUpe tyAre ja kahevAya jayAre vAsaNa bhInuM dekhAvA lAge.] A rIte kAna-nAka-jIbha ane tvacA e cAra indriyono potAnA viSayo sAthe saMzleSa thatA jJAna utpanna thai zake che, paNa thoDA samaya sudhI viSaya sAthe indriyano maMda saMbaMdha raheto hovAthI pragaTa jJAna jaNAtuM nathI. yukitathI to mATInA vAsaNanI bhInAza mAphaka ahIM paNa jJAnano AraMbha thayo te vAta mAnavI ja paDaze. A avyakata jJAna te vyaMjanAvagraha. [noMdhaH-vyaMjanAvagraha viSayanuM svarUpa ja spaSTa nathI to pachI ihA-apAya-dhAraNAnuM jJAna to thavAnuM ja kayAMthI? tethI avyakata evA A vyaMjanAvagrahane ihAdika hotAM ja nathI.] vyakatano artha:- je rIte uparokata dRSTAntamAM mATInuM vAsaNa bhInuM dekhAya tyAre tene vyakata ke pragaTa jJAna kahyuM, tema pragaTa paNe sparzadi jJAna thAya tene vyakata kahevAya. vaLI sUtra 1:19 mAM jaNAvaze te mujaba mana ane cakSu dvArA je jJAna thAya te vyakata jJAna ja thaze. kema ke avyakata jJAna A baMnemAM thatuM nathI. A vyakata jJAna te arthAvaprada A arthAvagraha pAMce indriya ane mana thakI thAya che. jayAre vyaMjanAvagraha sparzana-2sana-prANa ane zrotra e cAra indriya thakI ja thAya che. * jenAthI arthanuM jJAna thAya tene vyaMjana kahyuM. upakaraNendriya ane viSayanA saMbaMdhathI ja arthanuM jJAna thAya che.[cakSu ane mana sivAyanI indriyo levI] tethI upakaraNendriya ane viSayanA paraspara saMbaMdhane vyaMjana kahe che. A saMbaMdhamAM thatuM atyaMta avyakata jJAna te vyaMjanAvagraha. pachI ''kaMika che'' evuM sAmAnya jJAna te arthAvagraha. ahIM eka niyama khyAlamAM rAkhavo ke vyaMjanAvagraha thAya to arthAvagraha thAya ja tevo koi niyama nathI. jJAnadhArA AvirbhAvakramaH-AtmAnI nI AvRtta jJAnadhArAneAvirbhUta thavA mATeprAraMbhamAM to indriya ane mananI bAhya madada jarUrI banaze paNa jJAnadhArAno AvirbhAvakramasamAna hoto nathI. A krame be prakAra cheH (1)maMdakramaH- grAhya viSayanI sAthe te te viSayanI grAhaka upakaraNendriyano saMyoga vyaJana- thatAM ja jJAnano AvirbhAva thAya che. prAraMbhamAM jJAnanI mAtrA eTalI alpa hoya Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA che ke tethI "A kaMIka che' evo sAmAnyabodha paNa thato nathI. dhIme dhIme jJAnanI mAtra vadhatI jAya che pachI ""A kaMIka che' tevo bodha thAya che. A sAmAnya bhAna karAvanAra jJAnAMza 3maryAvaprada kahevAya che. A arthAvagraha e jJanAvaBha no chello puSTa aMza che. A maMdakramamAM je upakaraNendriya ane viSayanA saMyoganI apekSA batAvI che te vyaMjanAvagrahanA aMtima aMza arthAvagraha sudhI ja che. (2)paTukamaH- A kramamAM upakaraNendriya ane viSayanA saMyoganI apekSA nathI. dUradUratara hovA chatAM paNa yoga saMnidhAna mAtrathI indriya e viSayane grahaNa karI le che.ane grahaNa thatAM ja e viSayanuM e indriya dvArA zarUAtamAM ja arthAvagraharUpa sAmAnya jJAna utpanna thAya che. pachI kramapUrvaka IhA-apAyAdi jJAna vyApAra thAya che. A rIte maMdakramanI jJAnadhArAmAM prathama aMze avyaktarUpa vyaMjanAvagrahache ane aMtima aMze arthAvagraha rUpa jJAna che jayAre pahukamanI jJAnadhArAmAM prathama aMza arthAvagraha che ane aMtima aMza smRti rUpa dhAraNA che. vyaMjanIya mAM SaSThI vibhakita kema? vyaMjana-viSayarUpa padArthono avagraha batAvavA mATe vyaMjana zabdane sUtramAM chaThThI vibhakita lagADI che. * keTalAMka prazno - (1) matijJAnanA keTalAM bheda thayA? ja matijJAnanA 33 bheda thayAM. pAMca indriya ane cha mana, e cha ne arthAvagrahaarthehA-arthApAya-arthadhAraNA e cAra bhede guNatAM [4] 24 bheda thaze. A 24bhedamAM prApya kArI indriyo[sparzana-rasana-prANa-zrotra] nAcAra vyaMjanAvagraha umeratA kula [24+4] 28 bheda thaze. A 28 bhedane bahu-bahuvidha-vagere 12 bhede guNatAM [2812] 336bheda thaze. (2)bahu alpa vagere je bhedo kahyA te viSayonA vizeSamAM ja lAgu paDe che jayAra arthAvagrahano viSaya to sAmAnya che AthI te arthAvagrahamAM kevI rIte ghaTI zake? # arthAvagraha be prakArano che (1)vyavahArika (2) naizcayika. bahu alpa vagere je bAra bhedo kahyA che te vyavahArika arthAvagrahanA ja samajavA naizcayikanA nahIM. kema ke naizcayika arthAvagrahamAM jAtiguNa-kriyA zunya mAtra sAmAnya pratibhAsita thAya che. AthI temAM bahu-alpa Adi vizeSonA grahaNano saMbhava ja nathI. (3)vyavahArika ane naizcayika avagrahamAM zo taphAvata? je arthAvagraha prathama ja sAmAnya mAtranuM grahaNa kare che te naizcayika ane je je vizeSa grAhI avAyajJAna pachI navA navA vizeSonI jijJAsA ane anyAya thatAM rahe che te badhAne sAmAnya vizeSagrAhI avAyajJAna vyavahArika arthAvagraha kahe che. Ama chatAM vyaMjanAvagraha pachI naizcayika arthAvagraha pachI vyavahArika arthAvagrahaevA traNa bhinabhedone badalenaizcayikaarthAvagrahanIkhAravivakSA karAtI nathI tethI ahIM vyaMjanAvagrahaane arthAvagata evA be bhedo ja prasidhdha che. zrI naMdisTamAM paNa Aja bebhedonI vivalA karI che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtra 18 (4) viveda nI anuvRtti cAlu hatI chatAM A sUtra kema banAvyuM? ahIM je mavaprada zabda sUtrakAre mukayo te pUrvanI anuvRtti aTakAvavA mATe che. pUrva sUtramAMthI viprada sAthe dAM-bAya-dhAraNA nI anuvRtti cAluM hatI. tene badale ahIMgavaprada ja eka grahaNa karavAno che. phrAti nahIM.mATe juduM sUtra banAvyuM. (5)sUtramAM pravaprada ja levo hato to vada chava ema kema na lakhyuM? $ va lakhavAnI jarUra nathI kema ke vyAkaraNanI paribhASAmAM eka nyAya che. siddha sati gAramo niyamArthama koI kArya sidhdha hovA chatAM punaH vidhAna karIe to te niyamane mATe ja hoya. tethI dava kAra na kare to paNa vada ja levo te niyama thaI jaze. U [saMdarbha# Agama saMdarbhaH (1)sunividepa taMgI matyadevevavaMmova pade reva. * sthAnAMga sthAna ra udezo-1 sUtra 71/19. (2)rUpade suvidde paUDre te nahIM gayo pade ya vaMnaLode ya bhagavatI zataka 8 udeza-2 sUtra 317 (3)A saMdarbha sUtra 18 tathA 19 baMneno che. se kiM taM vaMjaNuggahe ? vaMjaNuggahe cauvvihe paNNatte, taM jahA soIndiya vaMjaNuggahe, dhAviya vaMnapupade nimaeNviya vaMnapuNade, viya vaMnapade ja naMdisUtra 29 anyagrantha saMdarbhaH(1)karmagraMtha pahelo gAthA-4 uttarArdha. [noMdha - A saMdarbha paNa sUtra 18+19 no che] (2)vizeSAvazyaka sUtra gAthA-204. U [9]padya(1) sUtra 17-18-19nuM padya eka sAthe sUtraH19mAM che. (2) sUtra 18-19nuM padya sAthe ja sUtraH19mAM che. U [10]niSkarSa - vyaMjanAvagrahamAM mULabhUta vastu che upakaraNa indriyonoviSayanI sAthe saMyoga thavo. AtmAnI AvRta cetanAzakitane parAdhInatAne lIdhe jJAna utpanna thavAmAM madadanI apekSA rahe. Indriya ane mananI bAhya madada joIe. ahIM vyaMjanAvagrahamAM paNa cahu sivAyanI cAra indriyonoja viSaya sAthe saMbaMdha e jJAna utpatti che. jayAM sudhI karmanA AvaraNo rahelA che tyAM sudhI to matizruta jJAna vaDe ja tene dUra karavA paDaze. tyAre kevaLajJAna sudhI pahoMcAze ane matinA bhedo rUpe ja ahIM indriya janya jJAnanI vAta karI che. to A sUtra thakIe janiSkarSavicAravo ke A Indriyone prazastamAM pravartAvavI. sparzathI vItarAganI pUjA kema na karavI? rasanA prabhunA guNagAnamAM kema na pravarte? zrotra thakI vitarAga vANI ja kema na sAMbhaLavI? a. 17 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA jo indriyo zubhamAM ja pravartaze to tenA IhA-apAya-dhAraNA thatA saMkhyAta-varSa sudhI te dhAraNA AtmA karI zakaze. I J S T U T US (adhyAyaH 1 sUtraH 19) I [1]sUtrahetu- vyaMjanAvagraha kaI IndriyamAM thAya che ane kaI IndriyamAM thato nathI te A sUtra darzAve che. || [2] sUtra mULa - vadhunikriyAma 0 [3]sUtrapRthaka- va: manadriyAmyam U [4] sUtrasAra:-cakSu ane mana vaDe [vyaMjanAvagraha thato nathI. I [5]zabdajJAnaHvadhu: AMkha athavA netra nAmaka indriya. nidriya-mana -nahIM nakAra artha sUcave che. U [6]anuvRtti vaijJAvAda: [7]abhinavaTIkA* cakSurindriya ane anindriya[eTale ke mana nAviSayabhUtadravyone-padArthone te be indriya sparyA vinA ja potapotAnA viSayone jANI zake che. tethI cahyuM ane manano vyaMjanAvagraharUpa matijJAnopayoga hoto nathI. paNa arthAvarahAdika rUpacAra matijJAnopayoga ja pravarte che. cakuM ane mananA paNa ghaNA avyakata viSayo jJAnopayogamAMthI pasAra thAya che ke jenA spaSTa bahA-apAya-dhAraNA thatA nathI. paraMtu ahIM indriyo sAthe sparza pAmatAviSayadravyoneja vyaMjanakahyA che. tethI mana ane cakSanA vyaMjanAvagraho saMbhavatA nathI. jo A be indriyono avAha thAya to sIdho arthAvagraha ja thAya. ka A rIte sparzana-rasana-prANa ane zrotrane pAMca upayoga pravarte che paNa cahyuM ane manano vyaMjanAvagraha nahIM thato hovAthI A be indriyone to cAra-cAra upayoga pravarte che. ja judI judI indriyonI be prakAre judIjudI zakita hoya che. (1) prApyakArI viSayo prahaNa karavAnI (2)aprApyakArI viSayo grahaNa karavAnI. aprApyakArI padArthane avagrahavAnI zakitavALI indriyone vyaMjanAvagraha thato nathI jayAre prApyakArI padArthane avagrahavAnI zakitavALI cAra Indriyono vyaMjanAvagrahathAyache. * cahyuM ane mana e baMne aprApyakArI indriyo che kema ke cakSune drazya padArtho sparzI zakatA nathI ane manane ciMtanIya padArtho sparzI zaktA nathI. baMne indriya dUrathI ja te padArthonuM jJAna meLave che. jema ke saLagatA aMgArA jevA garama padArthe sparzIne ja jo AMkha joI zakatI hota ane mana e rIte ja vicArI zakatuM hoya to to cakSu ane mana baMne baLI ja javA joIe. paNa tema banatuM nathI. kAraNa ke arIsAmAM paDatA pratibiMbanI mAphakatebane dUrathI ja potAnA viSayone Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 19 jue che ane vicAre che. A rIte A baMne indriyo aprApyakArI viSayane ja avagrahe che. tethI sIdho arthAvagraha thAya che paNa vyaMjanAvagraha thato nathI. * tRtIyA vibhakita - sUtramAM tRtIyA vibhakti karaNa athavA sahArthe prayojelI che. karaNa eTale sAdhana. jema ke cakSu ane manarUpa sAdhana vaDe vyaMjanAvagraha thato nathI. tyAM karaNa tRtIyA thaI. cakSu tathA mana sAthe eTale upakaraNa cakSu indriya sAthe athavA noIndriya arthAta mana keogha jJAna sAthe te rUpAkAra pariNata pudgaloke cittvamAna vastu vizeSano saMbaMdha[saMzleSa thato nathI ahIM sahALe tRtIyA thaI. zrI bhASyakAranA jaNAvyA mujaba matijJAna bhedomatijJAna be prakAre cAra prakAre aThThAvIsa prakAre-168 prakAre ane 33 prakAre che. ja be prakAraH- tattvArthasUtrAnusAra be prakAre matijJAna eTale (1) indriya nimittaka (2)anindriya nimittaka [adhyAyaH1 sUtra 14 juo tadriyanidriya nimittama zrI naMdisUtra mujabanA matijJAnano be bhedaaabhinnibohiynaannN duvihaM paNNattaM taM jahA suyanissiyaM ca, assuyanissiaMca Abhinibodhika [matijJAna] be prakAre che. (1)zruta nizrita (2)azruta nizcita # prAya: zrutanA abhyAsa vinA saheje ja viziSTa kSayopazamane vaze mati nIpaje tene azruta nizcita matijJAna jANavuM 4 zratane abhyAsa-IndriyArthathakI vyavahAra saMpaje te zruta nizcita matijJAna jANavuM ahIM sUtra 15 thI sUtra 1sudhInI carcAmAM jaNAvelA 336 bhedo zruta nizcita matijJAnanA che. * cAra prakAre matijJAnaH- sUtra 1:15 pravapradAyadhAra-mujaba zrita nizrita matijJAnanA cAra bhedo che. avagraha ihA apAya dhAraNA. * zrI naMdisUtramAM jaNAvyA mujaba azrutanizrita matijJAnanA paNa cAra bhedo che- asuya nissiyaM cauvvihaM paNNattaM taM jahA uppattiyA 1 veNaIyA 2 kammiyA 3 pariNAmiyA 4 (1)autpAtikI -prasaMgopAta jarUriyAta mujaba saheje potAnI meLe jaje budhdhi upaje aneudbhavela samasyAnuM nivAraNa karI zake te autpAtikIbudhdhi.jema kebIrabala abhayakumAra ke rohakanI mati. (2)vainAyikIH-guruno vinaya suzruSA AdinI sevAthI prApta thatI mati-budhdhi jema ke nimittajJa ziSyanI mati (3)kArmikIH- karma karatA abhyAsa pUrvaka ke upayoga pUrvaka kAryonA pariNAma jovA vALI mati-budhdhi jema ke kheDutanI citrakAranI mati. (4)pAriNAmikIH- anubhavothI prApta thatI athavA dIrghakALanA pUrvApara arthanA avalokana vALI mati-budhdhi. jema ke vajasvAmI- uditodita rAjAnI mati. cha prakAre matijJAna - sparzana-rasanA-dhrANa-cakSu-zrotra mana e cha Indriya (pAMca Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA indriyamana) thI je upayoga pravarte che te. ja 28 bhede matijJAnaH 4 IndriyonA 4 vyaMjanAvagraha. da IndriyonA 6-6 avagraha ihA apAya dhAraNA [xzx=24] kula 24+4=128 indriya vyaMjanAvagraha arthAvagraha | IhA ! apAya | dhAraNA ! kula sparzana rasanA prANa zrotra - - Ta - Ta - Ta - 4 cahyusa - - A | - mati jJAnanA 336bhedoHIndriyabheda-336. avagrahAdi bhede 336 bAra bheda sparza rasana prANa zrotra cala mana | kula laM. arthA. ihA avAya dhAraNA kula < < < < < abahu pa 5 bahuvidha pa ]5 lima 5 | alipra nizrita 5 anizrita pa saMdigdha aMdigdha 5 < chchchchchchchchchchi < ichimchichchicho < < prava < adhruva pa 5 | 5 5 5 [4 < 334 kula 160 0 0 0 48 | 48 | | _ 48 72 | 72 72 72 | 33 * matijJAnanA 336 bhedo -28 bhedane bahu-abahu vagere 12 vaDe guNatA [28412] 336 bheda.upara mujaba thayA ja matijJAnA 340 bheda-azruta nizritanA cAra bhedane A zruta nizritanA 336 bhedamAM umeratA kula 340 bheda matijJAnanA thayA. A rIte sUtra 1:14 thI 1:19 mAM matijJAnanA bhedo purA thayA. U []saMdarbhaH$ Agama saMdarbha-(1)sUtra 18 mAM sUtraH19no saMdarbha Apela che. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 adhyAyaH 1 sUtraH 20 $ anya graMtha saMdarbhaH(1)sUtra 18mAM sUtra 19 no saMdarbha Apela che. G [9]padya sUtra 17-18-19 sAthe (1) A sarvebhedo arthanA che, suNo vyaMjananA have nayanane mananA vinA te thAya ema jJAnI kahe bahu Adika bArane indriya cAre guNatA pacAsamAM be bheda uNa vyaMjana avagrahanA thatA AMkha ne mana choDI je bAkInI cAra indriyo vyaMjana avagrahe ema aDatAlIsa bheda to Ama kulle thayA bheda matijJAna taNA badhA traNaso ane chatrIsa jANavA nitya ghAravA. U [10] niSkarSa-AsUtramAM mukhya vAta e che ke cala ane manano vyaMjanAvagraha thato nathI bAkI A sUtra ane sUtra 18 baMne saMyukta hovAthI ahIM koI bhinna niSkarSadazavila nathI. sUtraH 18mujaba Indriya ane manane zubhabhAva athavA prazasta pravRttimAM ja pravRtta karavA jethI te prazasta rAgAdi vitarAgata tarapha gati karAvanAra bane. ahIM mati jJAnanA bhedonuM prakaraNa pUrNa thayuM have zrutajJAnanA bhedonI carcA karAze. 'S S S S S T U (adhyAyaH 1 sUtraH 20) [1]sUtrahetu- A sUtra zrutajJAnanuM svarUpa tathA prakAro jaNAve che. U [2]sUtra mULa kutamatipUrva dayanezamelam 0 [3]sUtra pRthakakRta pati pUrva dri - ane vimem U [4]sUtrasAra- zrutajJAna matipUrvaka thAya che te be prakAranuM che [aMgabAhya ane aMgapraviSTa][jemAM aMgabAhya aneka prakAranuM che ane aMga praviSTa bAra bhedavALuM che. [5]zabdajJAna - kRta:- (zrutajJAna) sAMbhaLavuM te, zAstra. matipUrva-matijJAna pUrvaka [mati zabdano artha :913 mAM juo mane - ghaNAM, anirdhArIta saMkhyA za:- zrutanA 12 bheda. A saMkhyA nizcita jANavI. parama - bheda athavA prakAro. U [6]anuvRttiH-A sUtramAM koI sUtranI anuvRtti nathI. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA I [7]abhinavaTIkA - zruta ane mati jJAnonI carcA pUrva sUtra 9mAM thayelI ja che chatAM zrutajJAnano vibhAga A sUtramAM zarU thato hovAthI ahIM pharIthI zrutanuM sAmAnya svarUpa noMdhela che. (1)zrutano artha- zruta zabda sAmAnyathI zrutajJAnaarthamAM ja vaparAya che chatAM kevaLa zratanI vyutpatti karatAM jaNAve che suyata ma ta kRtam "je saMbhaLAya te mRta" ja zrotrAdi nimittanuM zabdArtha jJAna te zruta. zabdAtmaka upacArathI ane jJAnano hetu hovAthI je saMbhaLAya tene zruta kahyuM che. temAM zabda rUpa sAthe Apta vacanane mahatvanuM gayuM. tethI Apta vacana rUpa aMgapraSTiaMgabAhya e baMnene ahIM mukhya rUpe zruta gaNyAM che. * zrutajJAnAvaraNa karmano kSayopazama thavAthI nirUpyamAna padArtha jenA dvArA saMbhaLAya tene zruta kahevAya che. (2)zrutajJAnanuM svarUpa:-bolAyelo zabda sAMbhaLIne, pustaka vageremAM rahelo zabda cakSu dvArA joIne athavA prANa vagere indriyothI prApta thatA akSaro ne jaNAvanAra vijJAna vaDe jANIne je jJAna thAya tene zruta kahe che. evA e mRta vaDe je jaNAvAya che te zrutajJAna. * zrI vizeSAzyakamAM jaNAvyA mujaba "mana ane indriyonI sahAyathI zabda ane arthanA paryAlocana pUrvaka thato bodha te zrutajJAna [zabdo ane pustako bodharUpa bhAva zrutanuM kAraNa hovAthI dravya zrata che] * zabda ane arthanA saMbaMdha vinA ja viSayanuM jJAna te matijJAna. AvuM jJAna thayA pachIte viSayane amuka zabdathI oLakhavAmA Ave che, te viSayanA lAbhAlAbha vicArAya che, te viSayano upayoga thavAna thavAnI rIta vicArAya che. AvA aneka prakAranA jJAnane zrutajJAna kahevAmAM Ave che kema ke AvuM jJAna sAMbhaLIne ke vAMcIne vizeSa prakAre thatuM hoya che. s A rIte zrutajJAna thavAmAM sAMbhaLelA zabdonuM matijJAna nimitta che. taduparAMta upalakSaNathI bIjI indriyo thakI thayelA vAcyonA matijJAna uparathI thatA te te padArthonA te te zabdonuM jJAna paNa zrutajJAna ja che. (3)zrutajJAnamAMnimitabhUta evA-athavA jene zruta gaNe che tevAmAmi vagereno artha kuyate ApaNe zrata rUpe zabdane oLakhAvAya che. te zabdone jaNAvanAruM evuM ke jJAna tene zrutajJAna kahyuM temAM Apta vacanAdino samAveza karyo che. mAtarAga vagerethI rahita evA vItarAganA vacanane Aptavacana kahe che. kemake tIrthaMkara paramAtmA kevaLajJAna kevaLadarzananA prabhAve badhuM ja jANe che-jue che. arthasvarUpe prakAze che. tethI prAptavacana kahyuM. gaNadhara paramAtmAe gayela dvAdazAMgIne ja artha rUpe prakAzatA hovAthI gaNadhara bhagavaMtonA vacanane paNa vacana mApta gaNela che. gA-gAchita gAvAyaM paramparaya AcAryanI paraMparAthI vAsIta thayela te Agama. rUpareza-3parite ugvAti ta. je uccArAya athavA nIkaTathI kahevAya te upadeza. ti-"e pramANe vRdhdhoe kaheluM saMbhaLAya che." tene aitihya kahe che Ano Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtra: 20 103 vyavahArika artha paraMparAgata AveluM-jANeluM samajavo. mAnAya mAnAyate -mAkhyasthati nirnarathami: ti manAya-nirjarAne icchatA evA nirjarArthI dvArA paLAto ke abhyAsa karatone AmAnya vyavahArathI Ane keTalAMkaguruparaMparA paNa kahe che. paNa te artha apUrNa lAge che pravacana-prakRSTapaNe-mukhyarItie nAmAdi nikSepa tathA nayapramANa nirdeza vagerethI je jIvAdi tattvonuM vyAkhyAna tene pravacana kahe che. pravacana-prakRSTa rIte raheluvacana athavA prazastavacanaathavApradhAnavacana,jenejinavacanakahe che pravacana. * AbadhA zabdoekArthakagaNyA che arthAtuarthArane pragaTa karatA nahIMtevAparyAyavAcI zabdo che te badhAne dvAdazAMgI athavA gaNipiTaka kahevAya che. A badhAne zrI bhASyakAra zrutanA paryAya gaNAve che. kRta atipUrva-matipUrvaka zruta kaI rIte? ahIM "mRta' e lakSya che ane matipUrvaka e lakSaNa che. matijJAna pUrvaka zrutajJAna thAya che ema kahevAno mukhya bhAva che. mati vaDe karAyela jJAnane jaNAvanAra te matijJAna-jenA vize pUrve sUtra 119 tathA 1:13 mAM kahevAI gayela che. matijJAna pUrvakane tapUrva kahyuM che. (1)kaNendriyaH- zabda sAMbhaLe pachI te zabda je artha mATe vaparAyo hoya te arthanuM jJAna thAya. ahIM karmendriya thakI zabdanuM zravaNa thayuM te matijJAna. pachI zabda zravaNathakI arthano bodha thayo te zrutajJAna. jema ke ghaDo zabda sAMbhaLe temAM avagrahathI dhAraNA thakI matijJAna thayA bAda bAjumAM paDelo pANI bharavAno ghaDo evuM padArtha jJAna thAya te zrutajJAna. (3)cakSurindriya-AMkhathI phaLa joyuM. ahIpadArtha dekhAya che tyAM sudhI matijJAna. A padArtha phaLoephaLane kerI kahe che evuM zabda joDANa ane mananA vyApAranI madadathIthayelobodhatezrutajJAna. (3)anindriya-mana-manadvArA prathama matijJAna thAya che pachI zrutajJAna thAya che. jemakekerInuM smaraNa thAya tyAre pahelAM to kerInI AkRtti AMkha sAmeudbhavepachI "AvI AkRttikarUparaMgavALo padArtha te kerI" emasmaraNamAM Ave je AkRtti te matijJAna ane kerI che tevo nirNaya te zrutajJAna. ArIte manamAM koI paNa vastu yAda Ave te mAnasa matijJAna che ane tenA para vicAraNA cAle ke vAcakatAno nirNaya thAya te te zrutajJAna kahyuM. A rIte kRtamatipUrva samajavuM mati pachI ja zruta pravarte che. chatAM te eTalI jhaDapathI thAya che ke baMne sAthe ja pravartatA hoya tema lAge. jema AMkha sAme ghaDo AvatAMja "A ghaDo che" temasamajAya che. paraMtu A koI padArtha che ane te ghaDo che evo alaga-alaga bodhathato nathI. AnuM kAraNajJAnanI gatinI zIvratA che. mati ane zrata ekendriyathI paMcendriya sudhI badhA jIvone hoya che. jemakaDInuM dRSTAnta prasidhdha che. goLanI gaMdhanA aNuonI sAthe dhrANendriyanosaMbaMdhathatAM "kaMika che' tevuMmatijJAna kIDIne thAya che. pachI A mArAkhAvAlAyaka che evuM jJAna thatA turaMta pravRtti zarU thAya che te zrutajJAna che. zabdathI tene koIejJAna Apela nathI paNa AtmAnetathA prakAranuMRtabaLa[arthAtabhAvakRta temAM madadagAra Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 tattvArthAdhigama sUtra abhinava8. bane che. A ja rIte ekendriya thI paMcendriya badhAne mATe samajavuM zrI naMdisUtramAM jaNAve che ke mAruM purva ne suye, ne mAyaputri zruta jJAnamatipUrvaka hoya che paNa matijJAna zrutapUrvaka hotuM nathI. sidhdhasenIya TIkAmAM jaNAve che ke matijJAna e zrutajJAnanI utpattimAM labdhi rUpa che. arthAt zrutajJAna thAya tyAre pUrve matijJAna avazya hoya paNa mati hoya tyAM zruta hoya athavA na paNa hoya. (5)mati zrutamAM taphAvata zo? [A taphAvata pahelAM sUtraH 9mAM kahevAyela che, chatAM ahIM pharIthI noMdhela che.] # mati-zruta taphAvatanI bhUmikA matijJAna kAraNa che ane zrutajJAna kArya che. kema ke matipUrvaka zruta utpanna thAya che chatAM matijJAna e zrutajJAnanuM bahiraMga kAraNa che. aMtaraMga kAraNa to zrutajJAnAvaraNano kSayopazama che. kema ke kSayopazama na hoya to matijJAna thavA chatAM zrutajJAna na thAya. mAnasika ciMtanathI thatA mati-zrutamAM paNa noMdhanIya taphAvata zabda-Atopadezakazruta che. A traNe rahita ciMtana matijJAna che. tenA sahitanuM ciMtana zrutajJAna che. zrutakevaLI paNa jANelA padArthonuM ciMtana zratagraMthonI sahAyarahita kare tyAre te matijJAna che. zratagraMtha sahAyapUrvaka kare tyAre zrutajJAna che. e ja rIte sAmAnya jIvo zabdAdi rahitapaNe je ciMtana kare te matijJAna che ane zabdAdipUrvaka kare te zrutajJAna che. # mati-zruta taphAvataH (1)vidhamAnatA -matijJAna vartamAnakAlIna che. utpanna thainAzana pAmyA hoya tyAM sudhInA padArthane jANe che jayAre zrutajJAna atita-vidyamAna tathA bhAvi saikAlika viSayomAM pravRtta thAya che. (2)zabdollekha -matijJAnamAM hoto nathI zrutajJAnamAM zabdano ullekha hoya che. (3)vyApa- baMne jJAnomAM indriya ane mananI apekSAtulya hovA chatAM mati karatA zrutano viSayavyApaadhikache ane spaSTatA paNa adhika che. kema ke zrutamAM manovyApAra pradhAna che ane pUrvAparanuM anusaMdhAna paNa rahe che. . (4) paripakavatA-je jJAna bhASAmAM utArI zakAya evuM paripakava na hoya te matijJAna ane bhASAmAM utArI zakAya tevA paripAkane prApta thayela jJAna te zrutajJAna. (5)prAthamikatA -zrutajJAnamativinAnajathAya. jayAre matijJAna zrutajJAnavinA hoI zake athavA thAya. ()utpatti-matijJAnanI utpattimAM nimitta indriya ane mana che jayAre zrutajJAnanI utpattinuM nimitta mati che. tenI sAthe AptapuruSano upadeza paNa che. (6)zrutajJAnanA bhedoHzrutajJAnanA mukhya be bheda tattvArtha sUtrakAre darzAvelA che. (1) aMgabAhya (ra)aMga praviSTa. ja aMga bAhya aneaMga praviSTano arthavakatA athavA jaNAvanAranA bhedanI apekSAe A baMne bhedo kahyA che. praviNa tIrthaMkara paramAtmA thakI prakAzIta jJAnane gaNadharo thakI je rIte sUtramAM guMthAyuM te sUtrabadhdha dvAdazAMgIne praviSTa kahyuM che. temAM AcArAMgAdi bAra aMgono samAveza thAya che. Jain Buucation international or Private & Personal use only jainelibrary.org Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 adhyAyaH 1 sUtraH 20 gopu bAvAgi pvaSTamUnatam AcArAMga Adi antargata te aMgapraviSTa. * maMDa vAI-jhaDapAI mAvAya: tegya: vAdyam AcArAMga vagere [bAra] aMgo che tenAthI bAhya eTale ke te sivAyanuM te aMgabAhya gaNyuM. samayadoSathI budhdhibaLa temaja AyuSane ghaTatAM joI sarvasAdhAraNa hitane mATe dvAdazAMgImAMthI bhinna bhinna viSayo upara gaNadhara bhagavaMta pachInA zudhdha budhdhi AcAryoe karelI racanA te saMvIzuM. kALadoSa-saMghayaNa doSa ane AyudoSa joIne alpazakitavALA ziSyonA bhalA mATe AgamanAvizudhdha jJAnI-parama uttama vANI mati-budhdhi ane zakitadhArI [gaNadhara bhagavaMto sivAyanA AcAryoe kahyuM te vAhya zruta. saMkSepamAM kahIe to be mukhya bheda kahyA che. | (1)vakatA-gaNadhara racita dvAdazAMgI te praviSTagaNadhara sivAyanA viziSTa jJAnI AcAryoe kahyuM te vIhya. (2)aMgaH- AcArAMga Adi te maM praviNa te sivAyanuM vAhya khAsa noMdhaH- A baMne bheda khuda zrImAnuM bhASyakAra maharSie prakAzelA che. temaja sidhdhasenIya Adi TIkAmAM paNa vyAkhyAyIta karAyela che. zrI sidhdhasenIyaTIkAmAM to eTale sudhI spaSTatA karI che ke "gaNadhara sivAyanA eTale jabUsvAmI-prabhAsvAmI vagere AcAryo' arthAta sudharmAsvAmInI prathama pATa paraMparAthI je AcArya bhagavaMtoe kahyuM te saMvAhyamAM samAvela che. aM praviNa nA 12 bheda tathA samaja:(1)AcArAMga- temAM AcAra-jJAnAdinuM varNana che. 18000 pada . (2)sUtratAMga-padravyAtmakaloka-alokajIva-ajIva vagerenuM varNana che. 36O0 pada che. (3)sthAnAMgara-e-be-traNa AdisthAnarUpe arthonuM varNana che. 72000padaUpachI darekamAM bamaNAM. (4)samavAyAMga- jIva-ajIva-samIcIna bodha svadarzana paradarzana bodha vagere. (5)vyAkhyA prajJapti - jIvAdi gatinI naya dvAra vaDe prarUpaNA. (6)jJAtAdharma kathAga - dRSTAnta kathAnakone AzrIne dharmakathana. (7)upAsaka dazAMga - daza upAsaka zrAvakonA kathAnaka thakI zrAvaNakAcAranuM varNana. (8)annakRtudazAMga-vardhamAnasvAmInAtIrthamAM maraNAnta upasargapUrvakamokSa pAmelA daza AtmAnI kathA. (9)anuttaropapAtikadazAMga-upasargone sahana karIne anuttara vimAne gayelA daza muninI kathA. (10)prazna vyAkaraNa - jIvAdi saMbaMdhi prazno ane tenA bhagavAne ApelA uttara. (11)vipAka sUtra - zubhAzubha karmonA vipAka anubhavonuM darzana temAM varNavela che. (12)daSTivAdaH- samasta bhAvonuM tathA cauda pUrva vagerenuM varNana. aM vAI nA aneka bhedoangg bAhyam aneka vidham tadyathA sAmAyikaM caturvizatistava: vandanaM, pratikramaNaM, kAya Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA vyutsargaH, pratyAkhyAnaM dazavaikAlikaM, uttarAdhyAyAH dazA: kalpa vyavahArau, nizitham RSi bhASitAni Adi - zrIbhASyakAra maharSinA jaNAvyA mujaba sAmAyikacartuviMzatistava-vaMdana-pratikramaNakAyotsarga-pratyAkhyAna dazavaikAlika uttarAdhyayana dazAkalpa vyavahAra nizitha RSibhASita vagere aMgabAhya zruta che. [A aMge zrI hAribhadriya TIkA zrI sidhdhasenIya TIkAmAM sAmAyikAdinI saMkSipta vyAkhyA karAyelI che. ane saMvAdya svarUpe ja svIkArI TIkA racelI che. vizeSAvazyakamAM che Avazyaka sUtro gaNadhara kRta hovAnuM jaNAvela che paNa ukata TIkAomAM Avo koI ullekha nathI. temaja bhASyakAra maharSie paNa sAmAyikAdine aMgavAI mAM ja gaNAvelA che] zrI naMdisUtra tathA pAkisUtratathA sthAnAM sthAna 2/71-22 mAM paNa A aMge evo khulAso che ke maMgavANa be prakAre che (1)Avazyaka (2)Avazyaka sivAyanA. Avazyaka sivAyanA aMgabAhyanA paNa be bheda pADayA (1)utkAlika (2)kAlika temAM zrI utkAlikanA sUtra dazavaikAlika vagere 28 bheda tyAM kahyAM che ane zrI kAlika sUtranA uttarAdhyayana vagere 37 bheda kahyAM che. ati vistAra bhaye te badhAnI noMdha atre karI nathI. 4 zrI naMdisUtrapATha:-se tiM vahi ? saMvAdi vadaMpaUUtta taMgadA vismaya ca, AvassayavairittaM ca / se kiM taM AvassayaM ? AvassayaM chavvihaM paNNattaM sAmAiyaM Adi se kiM taM AvarassayavairataM Avassaya vairataM duvihaM paNNattaM taM jahA kAliyaMukkaliyaM ca * zrutanA cauda bheda-karmagraMtha pahelAnI gAthA mAM tathA zrI naMdi sUtramAM ane jJAna paMcamInA devavaMdanamAM zruta jJAnamAM duhAmAM cauda bhedo varNavyA che. cauda prakAre zrutajJAnanA bhedonI sAmAnya oLakha. (1)akSara zrutaH - sAmAnyathI akSara zrata eTale a-A vagere svaro ane ka-kha-gathI ha sudhInA vyaMjano e akSara zrata. (2)anakSara zruta - ucchavAsa niHzvAsa, ghUMkavuM, khAzI, chIMka, suMghavuM, satkAra karavo vagere ceSTA anAra zrata che. (3)saMjJi zrataH- jene manojJAna saMjJA hoya te saMzI kahevAya. AvA saMzInuM je zruta saMgIzruta (4)asaMjJikRtaH- jene manojJAna saMjJA na hoya te jIvo asaMzI kahevAya che. AvA asaMjJInuM je zrutatene asaMjJI zruta kahevAya. (5)samyakazruta-lokottara evuMaMgapraSTi ane aMgabAhyane mukhya vRttie samyaphakRta gaNela che. (6)mithyA zrutaH- laukika evA zAstrone mithyA kRtamAM gaNelA che. (7-8) sAdi paryavasita zrataH- paryAyAstikanayanA abhiprAye gati Adi paryAyo vaDe jIvanI peThe zrutane sAdi saparyavasita kahyuM che. bIjI rIte kaho to eka jIvane AzrIne zruta sAdi hoi zake sAMta paNa hoI zake. (9-10) anAdi aparyavasita zruta-vyAstika nayanA mate paMcAstikAyanI peThe zruta e anAdi aparyavasita che. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 20 107 bIjI rIte aneka jIvane AzrIne zrata anAdi che, ane anaMta aparyavasita paNa che. (11)gamika zrutaH- jemAM bhAMgA-gaNita vagere vizeSa hoya athavA kAraNavazAt samAna pATha jemAM vadhAre hoya te gamika zruta kahevAya. (12)agamika zruta - gAthA-zloka vagere rUpa asaza pAThAtmaka hoya te agamika zruta che. (13)aMga praviSTa kRtaH- AcArAMgAdi je aMgonuM varNana bAra bhede karela che te aMga praviSTa zruta kahyuM. (14)aMgabAhya zruta-Avazyakacha bhede ane Avazyaka ittaranA kAlika utkAlika be bheda kahyA [te badhuM varNana je A sUtranI TIkAmAM che.] te aMgabAhya zruta kahyuM. * zrutanA vIsa bheda:- karmagraMtha pahelAnI gAthA 7mAM zruta jJAnanA vIsa bheda. (1)paryAyazrutaH- paryAya e jJAnano sUkSma aMza che. avibhAga paliccheda che. (2)paryAya samAsa zrutaH- be traNa pramukha jJAnAMza vadhe tene paryAya samAsa kahyuM. (3)akSara zrutaH- HkArAdi labdhi akSara te akSara zrata (4)akSara samAsa zruta- be-traNa ke vadhu akSaranuM jANavuM teakSara samAsa zruta. (5)pada zruta-AcArAMgAdine vize 1800 pada kahyA che temAMnuM eka padanuM jJAna te pada. (6)pada samAsa zrutaH- padano samudAya ke ghaNAM pado te pada samAsa zrata. (7)saMghAta kRtaH-gati-Indriya vagere gAthAmAM koI paNa eka bhAga jemake gati-teno paNa ekadeza jema ke deva gati tenI mArgaNAnuM je jJAna te saMghAta . (8)saMghAta samAsa zrutaH- ekathI vadhu saMghAto maLIne thAya te saMghAta samAsa zruta. (9)pratipatti zrutaH-mukhya mArgaNA, jemake gatimArgaNAnAbadhAsaMghAtapurA thAya tyAre eka pratipatti bane. (10)pratipatti samAsa zrutaH- ekathI vadhu pratipatti thAya tyAre pratipatti samAsa bane. (11)anuyoga zruta-badhI pratipAttiono satapa AdimAMno koI eka anuyoga bane. (12)anuyogasamAsa zrutaH- be-traNa anuyogono eka anuyoga samAsa bane. (13)prAkRta prAbhRta zruta- AvA badhA anuyogo purA thAya tyAre prAbhRta prAbhRtazruta bane. (14)prAkRtaprAbhRtasamAsakRta-ekathI vadhu prAbhRta prAbhUtanuM jJAna prAbhRtaprAbhRtasamAcabane. (15)prAkRta zruta-vastuno aMtarvati adhikAra athavA badhAM prAbhRta-prAbhUtapurA thAya tyAre prAbhRta bane. (16) prAbhRta samAsa zruta - ekathI vadhu prAbhRta thAya tyAre prAbhRta samAsa bane. (17)vastuzruta-pUrvano aMtarvirti adhikAra te vastu zrata [badhA prAbhUta purA thAya te vastu (18)vastu samAsa zruta- ekathI vadhu vastunuM jJAna te vastu samAsa. (19)pUrva zrutaH- badhI vastuo pUrNa thAya tyAre thatuM utpAdana vagere eka pUrvanuM jJAna cauda pUrvomAnuM eka] te pUrvazruta. (20)pUrva samAsa zrataH- ekathI vadhu pUrvono pUrva samAsa zruta bane. cauda pUrve bhegA thatA pUrvagata nAmano bAramA draSTivAda aMgano eka bhAga bane. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA ja dravya-kSetra-kALa-bhAva bhede zrutajJAna. zrutajJAnI dravyathI upayogavaMta thaI sarvadravyane jANe dekhe... kSetrathI upayogavaMta banI sarvakSetra-lokAloka jANe-dekhe...kALathI upayoga vaMta banI zrutajJAnI sarvakALane jANe dekhe.... ane bhAvathI upayogavaMta banI zrutajJAnI sarvabhAvane jANe-dekhe. U [saMdarbha4 Agama saMdarbhaH(1)maDuM punna ne , na ma yuga puvaka-naMdi sUtra-sUtra 24 (2)sunALe vide pautte taM gaThThA naM pavidde va aa vAhire veva, sthAnAMga sthAna 2 uddeza 1 sUtra 71/1 (3)naMdisUtra 44mAM viSTa tathA (mana praviSTa) maMgAvI bhedonuM varNana che. aMgabAhyo ma Avassaya AvassayavaIrattaM / Avassaya 17 me samAiyaM cauvisatthao vagere.mAvayavarad nA be bhAga 3jayiM trimaM-A samagra varNana sUtra 44mAM che. 4 tatvArtha saMdarbha(1)adhyAyaH 2 sUtra 22 kutamandriyastha 4 anya graMtha saMdarbhaH(1)karmagraMtha pahelo gAthA ane gAthA 7 (2)vizeSAvazyaka gAthA 86 U [9]padya(1) zrutajJAna bIjuM matipUrvaka jANavuM be bhedathI aMga bAhyane aMgavALuM sarva e dUra doSathI aneka bhedo che prathamanA ne bIjAnA bAra che. A cAra Adi aMga uttarAdhyayana Adi bAhya che. che be aneka vaLI bAra prakAra bhede aMga praviSTa gaNajo mRta mukhya rUpe je zAstranI gaNadhare racanA karI te AcArya anyakRta aMgabahAra rUpe U [10]niSkarSa-AsUtramAM mukhya vAta che ke zruta jJAnamatipUrvaka thAya che. A zruta jJAnamAM sahAyaka paribaLa tarIke Apta upadeza ane AgamAdi zAstrane gaNAvyA che. A sUtranA niSkarSa rUpe A paribaLa mahatva ApavA jevuM che. jo samyapha zrutanI jhaMkhanA hoya-yathArtha AtmAjJAna prApti mATe lakSya hoya to jinavANI -pravacana-zAstra zravaNa thakI satata zratanI prApti karavI. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 21 adhyAya :1 -sUtraH21 [1]sUtrahetuH- A sUtra thakI avadhijJAnanuM svarUpa ane bhedane jaNAve che. [] [2]sUtra:mULa:-*ddhiviSovadhi: [] [3]sUtra:pRtha-dvividha: adhi: [] [4]sUtrasAraH- avadhi [jJAna] nA be bheda che. [bhavanimitte ane kSayopazama thavAthI] ] [5]zabdazAnaH dvi-be. avadhijJAnanA bhedanI saMkhyA sUcavato AMka che. vizva-prakAra athavA bheda. 109 avadhi-avadhijJAna (sUtraH9 mAM kahevAi gayuM che) [] [6]anuvRttiH-koi sUtra ahIM anuvartatu nathI. [7]abhinava TIkAH-A sUtramAM avadhijJAnanuM svarUpa tenA bhedane AzrIne rajU karyuM che te pUrve avadhijJAnano artha ahIM noMdhela che. avadhijJAna:- pramANanA be bheda-parokSa ane pratyakSa pratyakSa pramANanA traNa bhedomAM eka che avadhijJAna. ahIM avadhi zabdano artha maryAdA che. eTale ''maryAdA pUrvakanuM jJAna'' evo artha thaze. arUpI dravyano parihAra karIne kevaLa rUpI dravyono bodha karAvatuM jJAna hovAthI tene maryAdA pUrvakanuM jJAna gamyuM. bIjI rIte kahIe to rUpI ane arUpI be prakAranA dravyomAMthI [indriya ane mananI apekSA vinA kevaLa Atmazakita vaDe] mAtrarUpI dravyone joi zakAya tevA prakAranI maryAdAvALuM A jJAna che. temaja kSayopazama janya hovAthI manuSya ke tiryaMcane jeTalo kSayopazama hoya teTaluM ja urdhva-adho ke tichuM te joi zake che. tethI vadhAre maryAdAmAM joi zakato nathI. * avadhijJAnanA bhedaH- sUtrakAre sUtramAM to mAtra eTaluM ja jaNAvyuM ke ''avadhinA be bheda che.'' tethI vizeSa kaMi ja jaNAvela nathI. paNa tenA bhASyanI racanA karatAM lakhyuM ''bhava pratyaya: kSayopazama nimita~ arthAt. avadhinA be bheda (1)bhava pratyaya (2)kSayopazama nimitta. pratyaya eTale nimitta athavA kAraNa, bhavanA nimitte avazya thAya te bhava pratyaya ane avadhi jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI thAya te kSayopazama nimittaka jANavuM. bhava pratyayaH- je avadhijJAna janmatAnI ja sAthe pragaTa thAya che te ''bhava pratyaya''kahyuM. arthAt jenA AvirbhAvane mATe vrata-niyama Adi anuSThAnanI apekSA nathI evuMjanmasidhdha avadhijJAna te bhava pratyaya. sUtraH22 mAM jaNAvaze te mujaba deva ane nA2ka nAme oLakhAtA-lakSaNavALAne te bhavane pAmIne ja jJAna thAya che. ahIM deva-nAraka bhava e lakSaNa che ane jJAna e lakSya che. * A sUtra digaMbara AmAnyAmAM nathI. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA temAM jIvAtmAo devapaNA ke nAraka paNAnA zarIrane pAme che tene bhava kahyo che ane te bhavane AzrIne je avadhijJAna thAya che te "bhava pratyaya' kahyuM. kSayopazama nimitta - je avadhijJAna-janmasidhdha nathI. paNa janma lIdhA bAda tapadhyAna-vratAdi anuSThAnanA baLathI pragaTa thAya che tene "kSayopazama nimitta" athavA ""guNa pratyaya' avadhijJAna kahyuM ahIM kSayopazama e lakSaNa che ane jJAna e lakSya che. avadhijJAnAvaraNIya karmano kSaya ke upazama thavAthI A jJAna pragaTe che, temAM udayamAM AvelAno kSaya ane nahIM udayamAM AvelAno upazama thAya che. mATe kSayopazama nimitte kahyuM. kSayopazama ja mukhya kAraNa che pachI bhavapratyaya ane kSayopazamanimitta bheda kema? kSayopazama e sAmAnya kAraNa jarUra che ane apekSita paNa che, kema ke koipaNa jAtanuM avadhijJAna yogya kSayopazama sivAya thaI zakatuM ja nathI, chatAM ahIM je bheda pADela che. te nimitta janya che. nimitta nA vaividhyane AzrIne ahIM bhinnatA darzAvI che. nahI ke layopazamane gauNa karIne. dehadhArIonI keTalIka jAti evI che jemAM bhava nimitte arthAta janma letAM ja yogya kSayopazamano AvirbhAva ane te dvArA avadhijJAnotpati thaI jAya che. te jIvone nyunAdhika rUpamAM janmasidhdha avadhijJAna avazya thAya che ane te jIvanaparyata rahe che. bIjA keTalAMka jAtivALA evA che. jemAM janma sAthe ja avadhijJAna prAptino niyama nathI. paNa avadhijJAna yogya kSayopazamano AvirbhAva thavA mATe tapavagere guNonuM anuSThAna karavuM paDe che. tethI evI jAtivALA badhA jIvomAM avadhijJAnano saMbhava nathI. A rIte kSayopazama aMtaraMga kAraNa hovA chatAM koI jAtimAM janma sAthe ja juo sUtra 22mAM prApta thAya che ane koI jAtimAM tapa Adi guNonI apekSA rahe chejuo sUtra 23] mATe bhava pratyaya ane kSayopazama nimitta evA be bheda kahyAM che. je dehadhArIomAM keTalAMkane janma sAthe ane keTalAMkane guNa apekSAe avadhijJAna thAya evA be bheda kema? sUtra 22 mujaba deva ane nArakane janma sAthe ane manuSya-tiryaMcane kSayopazamAnusAra avadhijJAna thatuM hovAthI Avo saMzaya jarUra thAya ke badhAM ja dehadhArI hovA chatAM A bheda kema? tArkika rIte samajAvI zakAya ke kAryanI vicitratA anubhavasidhdha che. pakSI paNa paMcendriya che. chatAM te pakSI hovA mAtrathI uDI zake che. paNa paMcendriya mAnava AkAzamAM uDI zakato nathI. mAnavImAM paNa keTalAMka sidhdhahastalekhaka hoya paNa pravacana prabhAvanA karI zake nahIM. pravacana prabhAvaka hoya paNa tapa sAmarthya nahoya tema ahIM paNa dehadhArI avadhijJAna mATebheda paDeto navAI zI? noMdha hAlamAM bharata kSetramAM avadhijJAna thatuM nathI. U [8] saMdarbhaH4 Agama saMdarbha(1)se kiM taM ohinANaM paccakkhaM ? ohinANaM paccakakhaM duvihaM taM jahA bhavapaccayaM Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 adhyAyaH 1 sUtraH 22 7, ravamaya ra ja naMdisUtra-sUtraH (2)ohiNANe duvihe paNNatte taM jahA bhava paccaie ceva khaovasamie ceva* sthAnAMga sthAna 2 uddezA-1 sUtra 71/13 4 anya saMdarbha(1)vizeSAvazyaka sUtra gAthA 568. U [9padya(1) sUtra 21-22-23nuM pada sAthe che. (2) sUtra 21-22nuM padya sAthe che. U [10]niSkarSa-sUtra 21-22-23no viSaya eka ja hovAthI teno niSkarSa sAthe ja sUtra 23 mAM rajU karela che. A sUtramAM mukhyatve avadhijJAnanA be bheda che te vAtano ullekha che. te kaI rIte? e vAta pachInA be sUtro dvArA kahI che. (adhyAya :1 -sUtraH22) U [1]sUtrahetu- A sUtra bhavapratyaya avadhijJAnanA mAlika che te jaNAve che. U [2] sUtra mULa (tatra) vipatyiyonIravavAnAm U [3]sUtra pRthaka-tatra bhava - pratya: nAra - devAnAma [4]sUtrasAra-nArakone ane devone bhavapratyaya bhava-nimittaka avadhijJAna hoya che. U [5]zabdajJAnatatra-te be bheda je upara sUtraH 21 mAM kahyA te. navapratyaya:-bhavanimitte-janmatAMnI sAthe. nArI:-narakamAM utpanna thayela jIva. tevo devo [6]anuvRtti-dividhovRdha: sUtra thI vadha: zabda levo. [7]abhinava TIkA-sUtramAM koIka tatra zabda lakhe che. ane koIka tatra zabdano ullekha nathI karatAM mATe tene kauMsamAM mukela che. zrI bhASyakAre pote tatra zabda mukela nathI. * nArako ane devone saMbhava pramANe bhavanimittaka avadhijJAna hoya che tema kahyuMahIM mULa zabda mava pratyaya: mukyo. A nava pratya: no arthabhavanimittabhavahetuka bhavanekAraNe emasamajavo. sAmAnya bhASAmAMto eTaluM ja kahevAyakadevakanArakarUpe janma dhAraNa karyoeTaleketeonuM tetebhavamAM Utpanna thavuM e ja teonA avadhijJAnanuM kAraNa cheH ja jo ke avadhijJAnAvaraNa karmano kSayopazama thavAthI avadhijJAna utpanna thAya che chatAM deva ane nArakIone avadhijJAna thavAmAM kSayopazamane badale bhavanimittaka ja kahyuM tenuM *digaMbara AmnAyamAM navA prayogathardeva nArANA ema sUtra che. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA kAraNa tyAM bhavanI pradhAnatA gaNI che.je jIvAtmA deva ke nAraka svarUpe janma pAme tene niyamA avadhijJAnAvaraNa karmano kSayopazama thai ja jAya che. , jema pakSIone janmathI ja AkAzamAM uDavAnosvabhAva che. te mATe kaMi zikSaNa levuM paDatuM nathI. bhavane AzrIne cakravartI ke vAsudevane teTaluM baLa hoya che tema deva ke nArakane avadhijJAna hoya ja che. ja yathAzrvam-''saMbhava pramANe' ' A zabda bhASyakAre mukayo teno artha e che ke dareka deva ke nArakInuM avadhijJAna samAna hotuM nathI. paNa jenI jeTalI yogyatA hoya tene teTaluM avadhijJAna thAya tema samajavuM. * avadhijJAnanA phelAvAno AkAra tappAgAre pallaga paDaha jhallarI muiMga pupphajave tiriya- maNusa ohI nANA vihasaMThio bhaNio vizeSAvazyaka gAthA 702 (1)trApAne AkAre nArakonuM avadhijJAna hoya che. (2)pyAlAne AkAre bhavanapationuM avadhijJAna hoya che. (3)DholanA AkAre vyaMtara devonuM avadhijJAna hoya che. (4)jhAlaranA AkAre jayotiSI devonuM avadhijJAna hoya che. (5)mRdaMganA AkAre vaimAnika devonuM avadhijJAna hoya che. (6)phuladAnInA AkAre navapraiveyaka devonuM avadhijJAna hoya che. (7)javanA AkAre anuttaravAsI devonuM avadhijJAna hoya che. manuSya tathA tiryaMcane tamAma AkAroe avadhijJAna hoya che. * avadhijJAna nuM kSetra jayotiSa vaimAnika devonuM avadhikSetra adhyAya 4 nA sUtra :21mAM jaNAvela che. avadhikSetra bhavanapati vyaMtara utkRSTa tiryak traNemAM jemanuM ardhA sAgaropamathI nyuna AyuSa hoya temane saMkhyAta yojana traNemAM jemanuM ardhA sAgaropama ke tethI vadhu AyuSa hoya temane asaMkhyAta yojana. saMkhyAta yojana utkRSTa urdhva saudharma sudhI saMkhyAta yojana utkRSTa adho trIjI naraka sudhI saMkhyAta yojana saMkhyAta yojana urdhva -adho- ane 25 yojana saMkhyAta yojana tiryakmAM jadhanya ja. nArakonuM avadhikSetra: nArakI utkRSTa jadhanya 1 4 gA adhikSetra-gAumAM 4 ra 3 35 | 3 3 25 yojana vizeSAvazyaka gAthA 695-696-697 5 5 2 15 2aa2 15 1 7 1 aa vizeSAvazyaka gA 89 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 adhyAyaH 1 sUtraH 23 0 [B]saMdarbhaH$ Agama saMdarbhaH(1)okhuM mava pravrupa pavje, nahIM tevA veva reDDA veva. je sthAnAMga sthAna ra uddezA-1 sUtra 71/14 (2)se kiM te mava ? taMgadA sevA ane vALa ka ja naMdisUtra7. # anya saMdarbhaHvizeSAvazyaka sUtra gAthA 569-70-71 [9]padya (1) sUtra 21-22-23 nuM padya sAthe che. (2) avadhijJAna kahevAya janma sidhdha te jage bhava pratyaya che nAma nAraka devane vize 10]niSkarSa-A sUtra mukhyatve eka ja vAta rajU kare che ke devo ane nArakone janmatAnI sAthe ja avadhijJAna joDAyeluM hoya che. sUtra 21-22-23no viSaya ekajovAthI badhAMno niSkarSasUtra ra3mAM aMte sAthe ja Apela che. |_ _ _ _ _ _ _ (adhyAya 1 -sUtraH23) I [1]sUtrahetuH A sUtra kSayopazama avadhijJAnanA svAmI koNa che te darzAve che. U [2] sUtra mULa-yojatanimitta: pazvikoSAgAma 0 [3]sUtra pRthakod nimitta: pavitra: zephAma U [4]sUtrasAra-bAkInA [arthAtumanuSya ane tiryaMcane sUtramAM kahela kSayopazama nimittathI utpanna thayeluM cha prakAranuM avadhijJAna hoya che. U [5]zabdajJAna(1)yathod: kahyA mujaba arthAta je prakAre sUtraH 21 mAM kahyuM che te. (2)nimitta:nimittothI-hetu athavA kAraNathI. (3)Satripu:-cha prakAranuM AinugAmika-ananugAmika-vardhamAnanIyamAnaavasthita-anavasthita.] (4)zeSAAma bAkInAonuM, tiryaMca ane manuSyonuM. U [6]anuvRttiH(1)dividhI vadha: * digaMbara paraMparAmAM kSayo zanimitta: pavitva: pAm pATha che. a. 1/8 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (2)bhava pratyayo nAra devAnAm A baMne strI anuvRtti A sUtramAM Ave che. [7]abhinava TIkA-sUtra 21mAM avadhijJAna nA be bheda kahyAM (1)bhava pratyaya (2)kSayopazamanimitta-temAM bhavapratyayadeva ane nArakIone hoya che te vAtano ullekha sUtra 22mAM thaI gayo. tenA anusaMdhAne A sUtra kahyuM che. 4 tethI thota nimitta-yA 3d nimite yarsa zabdathI ahIMyopazama nimitta levuM kima ke nava praya: pUrve levAI gayuM che.] 4 zeSA" zabdaH "bAkInAono" evo zabdArtha dharAve che. [bAkInA arthAta sUtraH22mujaba kahelA deva nAraka sivAyanA manuSya ane tiryaMco-temane kSayopazama nimitte avadhijJAna thAya che. # pavitra cha prakAre-anugAmI vagere cha bheda jenI ahIM carcA karelI che. noMdhaH-naMdIsUtramAM kahyA mujaba A jJAna guNasaMpanna sAdhune thAya.] yota nimitta-yathA je prakAra 3d-kahevAeluM nimitta-hetu. evo artha kahyo. kahevAyela hetu to bhava pratyaya paNa che. chatAM te levAno nathI ema jaNAvavA mATe bhASyakAre pote ja yathota nimitta: no arthopazama nimitta: thAya tema kahI dIdhuM. chatAMsUtraAdhAre A vAta jaNAvavI hoya to ema kahI zakAya ke adhyAyaHranA sUtrapamAM jJAne cAra prakAra kahyA che. temAM trIjA avadhijJAna mATe tyAM lakhyuM ke avadhijJAnAvaraNanA layopazamathI avadhijJAna pragaTa thAya che. tethIyathoti nimittama kSayopazama nimara: artha nIkaLI zakaze. ja pavitna:- A avadhijJAnanA kSayopazama nimitte cha prakAro kahyA che. [noMdha:- ahIM cha prakAra to mukhyatAe kahyA che. bAkI zrInaMdisUtramAM sUtra10thI avadhijJAna nA aneka peTA bhedo kahyA che.] (1)anugAmI:- manucchati avazya ti manu mi sUryanA prakAzanI mAphaka ke ghaDAnA rAtA guNanI mAphaka game tyAM utpanna thayuM hoya chatAM bIjA kSetramAM jAya to paNa je avadhijJAna cAlyuM jatuM nathI te. jema koI vastrane eka sthAne raMgahoya. te vastrane e sthAnethI bIjA sthAne laI jazo to paNa vajIno raMga kAyama ja rahe che te pramANe je avadhijJAna enI utpattinA kSetrane choDIne bIjA sthAne paNa kAyama rahe che te anugAmIka anugAmI avadhijJAna vALo jIva game tyAM jAya to paNa avadhijJAna upayoga pravarte che. (2)ananugAmI:- manubhAvastha pratipeyaM - anAnu miksa jesthAnake rahIne avadhijJAna upajayuM hoya te sthAne jAya athavA sthAnerahetyAre teavadhijJAna rahe paNa bIje sthAne jAya tyAre te jJAnopayoga raheto nathI tene ananugAmI avadhijJAna kahyuM. ahIM bhASyakAra praznAdezaka purUSanuM draSTAnta Ape che. jema keTalAMka nimitta zAstra jANanArA nimitta sAthe saMbaMdha dharAvatA pradezamAM rahIne ja nimittanuM phaLa kahI zake che. paNa anyatra tenuM phaLa barAbara kahI zakatA nathI. tema A ananugAmI avadhijJAna je kSetrane AzrIne utpanna thayuM te kSetra sivAya bIjA pradezamAM pravartatu nathI. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 23 115 thAMbhalA para goThavelA dIvAnuM paNa ahIM udAharaNa Ape che. dIvo hoya tyAM prakAza kare paNa bIje sthaLe tene laI jaI zakAya nahIM tema avadhijJAna bIje jAya nahIM. - sidhdhasenIyaTIkAmAM noMdhyuM che ke-jemakAyotsargAdi kriyApariNataAtmAne avadhijJAna utpanna thayuM, te te sthAnethI bIje na jAya tyAM sudhI avadhijJAna rahe tevuM kayAreka bane che. anya sthAne jatAM nAza pAme che. (3)hIyamAnaka - hIte meLa khImati vata pahelAM zubha pariNAmane kAraNe ghaNuM upaje paNa tathAvidha sAmarthyanA abhAve paDatA pariNAme karIne ghaTatuM jAya tene hIyamAnaka avadhijJAna kahyuM. jema agninI javALA saLagatI hoya, temAM vAraMvAra lAkaDA nAkhavAnuM taddana baMdha karyA pachI dhImedhIme agninI jALa bujhAI jAya che tema paDatA pariNAme avadhijJAna ghaTatuM jAya che. je avadhijJAna asaMkhyadvIpo-samuddo-pRthvIo-vImAnomAM, urdhva-adhoketIchautpanna thayuM hoya ane anukrame ghaTatAM ghaTatAM aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga sudhI ghaTIne rahe athavA tadana cAlyuM jAya te hIyamAnaka. (4)vardhamAnakaH-jema agni utpanna karI temAM sukAlAkaDA pAMdaDA nAMkhIe-vadhune vadhu lAkaDA nAMkhatA jaIe tyAre jema agnino bhaDako vadhato jAya che tema avadhijJAna aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgathI mAMDIne koIpaNa mApathI utpanna thayeluM hoya te vadhatA vadhatAyAvata sarva loka sudhI vadhatuM jAya te vardhamAnaka avadhijJAna. ahIM avadhijJAna utpanna thayA bAda prazasta ane ati prazastatara adhyavasAya thatAM kramazaH te avadhijJAna vadhatuM jAya che. (5)avasthitaH-purUSa ke strI cihanI mAphaka je avadhijJAna jeTalA kSetramAM aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgathI lokaparvatanuM utpanna thayuM hoya teTalAthI kevaLajJAna prApta thAya tyAM sudhI athavA maraNa paryata athavA bIjA janmo sudhI paNa sthira rahete avasthita avadhijJAna jANavuM. A jJAnano eka prakAra che-paramAvadhi-e parabhAvadhinI utpatti bAdaaMtarmuhUrtamAM ja kevaLajJAna utpanna thAya che. athavA A avadhijJAna jIvanaparyata rahe che. janmAMtaramAM paNa sAthe jAya che. A avasthita jJAnane apratipAtI eTale kAyama rahenAra" paNa kahyuM che. (6)anavasthitaH-pANImAM uchaLatA mojAMonI mAphakajeavadhijJAna ghaTIne vadhI jAya ane vadhIne ghaTI jAya, vAraMvAra cAlyu jAya ane vAraMvAra utpannapaNathAyate anavasthita avadhijJAna. A jJAnane pratipAti eTale ke "AvIne nAza pAmanAre' athavA aniyata paNa kahyuM che. AvA cha mukhya bheda kahyAM. bAkI tenA asaMkhya bheda hovAnuM vidhAna che. jJAnapaMcamInA devavaMdanamAM avadhijJAna nA prathama duhAmAM paNa te vAta vaNI lIdhI che. "asaMkhya bheda avadhitaNA, Sa tehamAM sAmAnya ja zeSA-arthAta sUtraH22mAM kahelA bhedane varjIne cAragatimAM deva ane nArakane bhava pratyaya che. te sivAyanA be arthAta mAnava ane tiryaMcane kSayopazama janya Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA avadhijJAna nA A cha vikalpo kahyA. ja tIrthaMkara paramAtmAne to janmathIja traNe jJAna hoya te avasthita ke apratipAti bhedavALuM gaNAya che. temaja koI anya manuSyane kadAca janmathI avadhijJAna prApta thAya tevuM bane che to paNa te bhavapratyaya na gaNatAM kSayopazama janma ja gaNavuM kemake tathAvidha pariNAma ke guNanA abhAve te jJAna kAyama rahetuM nathI. ja avadhijJAna nuM dravya-kSetra-kALa ane bhAva e cAra bheda svarUpaH(1)dravyathI jadhanyathI anaMtArUpIdavyajANe-kheane utkRSTathI sarvarUpIdavya jANe-dekhe. (2)kSetrathakIH-jadhanyathI aMgulano asaMkhyAtamo bhAgajANedekhe. utkRSTapaNe alokane vize loka jeTalAM asaMkhyAtA khaMDavA jANe-dekhe. (3)kALa thakIH- jadhanyathI AvalikAno asaMkhyAtamo bhAga jANe-dekhe ane utkRSTa paNe saMkhyAtI utsarpiNI- avasarpiNI lage atIta anAgata kALa jANe dekhe. (4)bhAvathakI:- jadhanyathI anaMtA bhAva dekhuM-jANe. utkRSTa paNe paNa anaMtA bhAva jANe-dekhe. paNa sarva paryAyonA anaMtamAM bhAga mAtrane jANe dekhe. tiryaMcano avadhijJAna no viSayadravyathI-utkRSTa taijasa vargaNAnA dravyo kSetrathI- utkRSTa asaMkhya dvipa samuddo kALathI-utkRSTa palyolamano asaMkhyamo bhAga bhAvathI- utkRSTa manuSyavat U [u] saMdarbhaH che Agama saMdarbhaH- (1)se kiM taM khaovasamiaM ? khaovasamiaM duNhaM, taM jahA maNusANa ya paciMdiyatirikkha joNiyANaM ya / ko heu khAovasamiyaM ? khAovasamiyaM tayAvaraNijjANaM kammANaM udiNNANaM khaeNaM, aNuIiIM sarvasame morikhA samugaDu - naMdisUtra 8 doehaM khaovasamie paNNate taM jahA maNussANaM ceva paMcidiyatirikkha joNiyANaM ceva * sthAnAMga sthAna ra uddeza-1 sUtra 71/15 Ide mahinAo pacha? - sthA.sthA. su.parada uddeza 3 (1)guNapaDivannassa aNagArassa ohinANaM samuppajjaI, taM samAo chavihaM paNNattaM taM jahA ANugAmiyaM1 aNANugAmiyaM 2 vaDhamANayaM 3 hIyamANayaM4 paDivAiyaM 6 apaDivAiyaM hasUsa che anya saMdarbhaH(1)karmagraMtha pahelo gAthA 8 pUrvArdha (2)vizeSAvazyaka gAthA 701-710 0 9padhaH(1) sUtra 21-22-23nuM padya Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 17 adhyAyaH 1 sUtraH 26 be bhede avadhijJAna che, bhavathI thatuM pe'luM kahyuM bIjuM guNa pratyaya prathama te nArakI deve lahyuM kSayopazamathI nIpaje tiryaMca narane te bIjuM Sabheda tenA anugAmI Adi te avadhi trIjuM (2) guNothI prApta bAkInI baMne gati mahIM thatuM nimitta janya te jJAna avadhi cha prakAranuM thaIne eka janme je eka ja kSetramAM rahe anya kSetreya sAthe te gaNAya ema bheda be teja rIte vadhe kivA ghaTatuM jAya ema be sthira asthira rUpeya, kulle cha bheda thAya che AnugAmika che eka, bIjuM anAnugAmika vardhamAna tahIM trIjuM ne cothuM hiyamAna che pAMcamuM che avasthita, ne chaThTha anavasthita avadhijJAna nA ema, cha e vikalpa nizcita U [10]niSkarSa-A sUtra mukhyatve be vAta rajU kare che. kSayopazama nimitta jJAna manuSya tathA tiryaMcane thAya che ane tenA mukhya cha vikalpo kahyA che. avadhijJAna saMbaMdhe sUtrara1-22-23traNamAMvivaraNa thayuMtraNano saMyukta niSkarSaatrerajUkarelache. pratyakSa pramANarUpa evuMA jJAna che jedeva-nArakInetobhavanimitte prApta thAya che. paNa manuSya ane tiryaMcaneyopazamathakI utpanna thAya che. alabatta hAlabharatakSetramAM A jJAna thavAnuM nathI, chatAMniSkarSa rUpe eka vAta smaraNIya che ke tyAM pariNAmonI vizuddhi ane tapa dhyAna Adine prAdhAnya Apela che. - jo kAyotsarga dhyAnatapavagere vizudhdhipariNAmathI karavAmAM Aveto AtmapratyakSaevuM jJAna pragaTI zake mATekriyAmAMdravya sAthebhAvanI paNavizudhyirAkhavI.pariNAmomAMvizeSazudhdhatAlAvavI. S S S S T U U adhyAya 1 sUtraH 24 [1]sUahetu- A sUtra mana:paryava jJAnanA svarUpa tathA bhedane jaNAve che. [2]sUtra mULaH-gvipumatimana:paryAyaH 0 [3]sUtra pRthakanuM vipucha mati mana:paryAya: U [4] sUtrasAra-mana:paryavajJAnanA jumati ane vipulamati ema be bhedo che. 3 [5]zabdajJAnaH gumati-sAmAnya jJAna-viSayane sAmAnya rUpe jANe vipumati- vizeSa jJAna viSayane vizeSa rUpathI jANe. mana:paryAya-manaparyava jJAna-mananA paryAyo ne jANe *digaMbara paraMparAmAM mana:paryAya: nebadale mana:parya: zabda che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA U [6]anuvRtti - A sUtramAM koI sUtranI anuvRtti AvatI nathI. U [7]abhinavaTIkA- A sUtramAM mana:paryAya jJAnanA svarUpane rajU karavA mATe tenA be bhedane rajU karela che. sAmAnyathI mana:paryaya jJAnano ullekha to adhyAyaH 1 sUtraH9mAM karyo che. ahIM tenI vizeSa spaSTatA che. * mana-paryAya - eTale mananA vicAro. arthAta pariNAma vizeSa. mana:paryAya ane mana:paryava baMne zabdo ekArthaka rUpe varNavyA che. mana:paryava jJAnathI, mananA paryAyo-vicAro ja pratyakSa dekhAya che. te thakI vicAraNIya vastu pratyakSa thaze nahIM. je vastu saMbaMdhi vicAraNA hoya te vastu anumAnathI jaNAya che. kema ke mane jayAre vicAro kare tyAre vicAraNIya vastu anusAra manovargaNAnA pudgalonA judAjudA AkAro goThavAya che. A AkAro e ja mananA paryAyo che. ja A ja vAta thoDI zAstrIya paribhASAmAM rajU karatA kahI zakAya ke manavALA saMzI prANIo koI paNa vastunuM ciMtanamanathI kare che. ciMtana samaye ciMtanIya vastunA bheda pramANe ciMtanakAryamAM pravarteluMmanabhinnabhinna AkRtione dhAraNa kare che. e AkRttio jamananA athavA manane vize utpanna thayelA paryAya che. mana: paryAyA: manasi paryAyA: mananA paryAyo mATe pAtra evo zabda paNa vaparAya che. kema ke jema akSara athavA citronI amuka prakAre AkRti bane che tema ahIM mana:paryAya mujaba mananA AkAro rUpAntara pAme che. A rUpAntarIta AkRti parathI amuka jIva zuM vicAre che te kahI zakAya che. ja mananA paryAyanI prakriyA. ja jagatanAM paMcendriyajIvobe prakAre che.(1)manavALA (2)manavagaranA arthAtsaMgI ane asaMjJI.. temAM manavALA prANIone janma pUrveja mana paryApti banavAnI zarU thaI jAya che. pachI jIva tenA ane kAyayoganA baLathI manovargaNAnA pugalone AkarSe che. te AkarSelA pudagalone vicArI zakAya tevA manapaNe pariNamAve che. pariNAmAvIne tenuM mana banAve che ane temanathI vicAra kare che. vicAryAbAda turaMta te mananA pugalone choDI de che. A rIte manovargaNAnA pudgalonuM grahaNa-pariNamana-avalaMbana-ane visarjana cAra kriyA thAya che, te kriyA samaye jevA vicAra hoya tevI AkRtti te pudgalonI goThavAya che. jene mananA paryAya kahe che. ja mana:paryAvajJAnanuM nimittaH- AkhI prakriyA jANavAthI kadAca ema thAya ke mana:paryAya jJAnamAM nimittabhUta mana haze.paNa tema nathI. mana:paryAyamana vaDe pariName che. te vAta satya che. paraMtu mana:paryAya jJAna thavAmAM eTale utpattimAM kAraNa bhUta mana nathI te jJAnanI utpatti to AtmAnI zudhdhithI ja thAya che. A jJAna sva-para baMnenA mananA paryAyo jANavAmAM madadagAra che. paNa te Atma pratyakSa che. indriyapratyakSa nathI. mATe mana e mana:paryAya jJAnanI utpattinuM kAraNa nathI. mana:paryAya jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI A jJAna utpanna thAya che. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 24 119 mana:paryAya zAnaH-mananA paryAyone sAkSAt jANavAvALuM jJAna temana:paryAya jJAna. ja je jJAna vaDe manuSya lokavartI mana:paryApti vALA paMcendriya prANIonA mananA paryAyo jaNAya che te jJAna manaH paryAya jJAna. ja mana:paryAya jJAnI mananA paryAyone kaI rIte jANe? jema koI kuzaLa mANasa koIno cahero athavA hAvabhAva joIne tenA uparathI e vyakitanA manogata bhAvo ane sAmarthyanuM jJAna anumAnathI nakkI karI le che. hozIyAra vaidha mAnavInI mukhAkRti vagere pratyakSa joine zarIramAM rahelA rogane anumAna vaDe jANI le che te rIte mana:paryava jJAnI mahAtmA potAnA jJAna vaDe mananA paryAyokevicArone pratyakSa jue che. te manovargaNAnA pudgalonA judAjudA Akaro parathI anumAna karI le che ke amuka vastuno vicAra kare che. te ciMtavanAra kaI vastu ciMtave che te jANI zakAtuM nathI paNa ciMtana samaye avazya racAtI AkRti parathI ciMtita vastunuM anumAnate jJAnI karI le che. jemakete ghaDA vize vicArato hoya to tenA manovaNAnA pugalo je AkRti dhAraNa karaze te parathI jJAnI mahAtmA anumAna karI leze ke A mANasa ghaDAno vicAra kare che. >> mana:paryAya jJAnanA be bheda - mana:paryAya jJAnanA kSayopazamanI vicitratAne AzrIne be bheda kahyA che.. (1)numati mana:paryAyajJAna viSayane je sAmAnyarUpe jANe che te jumatI mana:paryAya jJAna kahe che. tenI spaSTatA vaividhyatA vipulamati mana:paryAya jJAnanI apekSAe alpa che. je mati sAmAnyane grahaNa kare che te aAmati kahevAya che tema kahyuM ahIM sAmAnya no artha eka athavA eka rUpe ema samajavo. jema ke ghaDA viSe koI ciMtavana karato hoya to tenA manamAM paryAyo jANIne Rjumati mana:paryavajJAnI "A ghaDA vize vicAre che eTaluM kahI zakaze tethI vizeSa kaMI jANI zakaze nahI. t [noMdha:- jumati sAmAnyagrAhI che paNa tene darzana na kahevAya.] (2)vipulamati mana:paryAya jJAna - viSayane je vizeSarUpathI jANe te vipulamati mana:paryAya jJAna jANavuM. Rjumati karatAM A jJAnano vyApa-spaSTatA vadhAre che. jemati vizeSane grahaNa kare che tene vipulamati kahevAya che tema kahyuM. ahIMvipulamatino artha eka karatAM vadhAre athavA vipularUpe viSayane jANe che tema samajavuM. jemakeghaDAvize koi ciMtavana karato hoya to tenA mananA paryAyojANInevipulamatimanaparyAya jJAnI ema kahI zakaze ke "A ghaDA vize vicAre che. te ghaDo lAla raMgano che-moTo che?-- epramANeghaDAvizenAbhinnabhinna paryAyone paNa jANI zakaze. vizeSamATe juosUtra-25] Rjumati-vipulamati bhinnatA - , 28jumati karatAM vipulamati mana:paryAya jJAna vizudhdhatara che. sUkSmatara ane adhika vizeSone phuTapaNe jANI zake che. vaLI jumati utpanana thayA pachI cAlyuM paNa jAya jayAre vipulamati apratipAti arthAt nAza nahIM pAmatuM kahyuM che. te kevaLajJAnanI prApti sudhI avazya rahe che. www.jainelibrary.omg Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA manaHparyAya jJAnanuM kSetra ane svAmIH mana:paryAya jJAnI mahAtmA jJAnanA baLathI aDhIdvipa arthAt manuSyalokamAM rahelo saMzi paryApta paMcendriya prANIoe vicArelI vastuone jANI zake che. A jJAnanA svAmI athavA dhAraka pramAda rahita evA sAdhuo ja hoya che. avirati athavA dezivaratidharane A jJAna kadApI thatuM nathI. sarvaviratidharane paNa mana:paryAya jJAnAvaraNIya karmano kSayopazama thatA A jJAna pragaTe che.tIrthaMkara paramAtmAne A jJAna dIkSA grahaNa kare te samayathI ja utpanna thai jAya che. 120 devo-nArako tiryaMco ke gRhasthone A jJAna kadApi thatuM nathI. viziSTatama zudhdha pariNAmothI kadAca ghera beThA kevaLajJAna thayuM hoya tevA draSTAnta che. paNa gRhasthane dIkSA lIdhA sivAya mana:paryAya jJAna kadI thatuM ja nathI. je mana:paryAyajJAna duvyakSetra-kALa ane bhAvAthI-zrI nasUitra anusAra (1)dravyathI -RRjumati anaMta pradezika anaMta skaMdhone vizeSa tathA sAmAnyarUpe jANe che. jue che. vipulamati te ja skandhone adhikatara-vipulatara-vizudhdha ane nirmaLa rUpe jANe che. (2)kSetrathIH- Rjumati jadhanyathI aMgulanA asaMkhyAtmA bhAga mAtra kSetrane tathA utkRSTathI nIce ratnaprabhAnA kSullaka pratara sudhI upara jayotiSinA uparanA taLa sudhI-tIrcha aDhIdvipamAM saMjJI paMcendriya paryApta manogata bhAva jANe-dekhe. vipulamati te kSetrane aDhI aMgula vadhAre jIe-jANe. temaja vizudhdhatara-vipulataranirmaLatara-timira rahita jANe ane jue. (3)kALathIH- Rjumati jadhanyathI palyopamano asaMkhyAtamo bhAga ane utkRSTathI paNa palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga-atIta anAgata kALa jANe ane jue. vipulamati eTalA ja kALane adhikatara-vipulatara-vizudhdhatara ane nirmaLa jANe ane jue. (4)bhAvathIH- Rjumati anaMtA bhAva jANe-dekhe-sarva bhAvano anaMtamo bhAga jANe-dekhe. vipulamati te ja bhAva adhikatara vizudhdha ane nirmala jANe tathA jIe. [noMdhaH- zrI naMdisUtra 27-28-29mAM manaHparyAyajJAnanuM suMdara varNana che.] [] [8]saMdarbha: Agama saMdarbha: (1)maNapajjavaNANe, duvihe paNNate, taM jahA ujjumati ceva viulamati ceva* sthAnAMgasUtrasthAna-2 uddezo 1 sUtra71/16 (2)tA 6 Tuvid upannara, te nA kantumaD ya vimA ya ba naMdisUtraH18 4 anyagraMtha saMdarbha: (1)karmagraMtha pahelo gAthA 8 uttarArdha ] [9]padhaH A baMne pagho-sUtra 24 ane 25nA saMyukata pagho che. RRjumatine vipulamati mana:paryava che dvidhA (1) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 adhyAyaH 1 sUtraH 25 vipulamatimAM zudhdhi vadhatI jAya nahIM pAchu kadA zudhdhi ochI jumatimAM AvI cAlyuM jAya e ema be vizeSa bheda che jJAna cothuM jANIe. (2) Rju vipula be bheda, mana:paryAya jJAnanA vizeSa sthiti zudhdhimAM vipula mokhare rahe. U [10]niSkarSa-AniSkarSasUtra 24:25no saMyukata che. A sUtra jumati ane vipulamati evA be bhedanA AdhAre mana:paryAya jJAnanuM svarUpa rajU kare che. niSkarSa lAyaka suMdara tattva to eka cAritra ja che tevuM lAge che. jenA pachInicce kevaLajJAnanI prApti thavAnI che tevA vipulamati ke te sivAyanA Rjumati mana:paryava jJAnanI prAptinI icchA hoya to sarvavirati cAritra levuM ja paDaze. - hAla mana:paryAya jJAna bharatakSetramAM thatuM nathI paNa A jJAna prApti mATe je vizuddha bhAvonI AvazyakatA che, tevA bhAvo sahitanA cAritra mATe paNa AjanuM cAritra pAyArUpa banaze. mATe cAritrane zreSTha sAdhana mAnI tenA svIkAra ke Adara mATe ja prayatna karavo. | S S T U S T (adhyAya 1 sUtraH25) [1]sUtrahetu- A sUtra Rjumati ane vipulamati mana:paryAya jJAnamAM rahelA taphAvatane rajU kare che. [2]sUtramULaH-vizuddhayAtipAtAmyAMtoSaH 0 [3]sUtra pRthaka-vizuddhi pratipAtAmyAM tad vizeSa: [4] sUtrasAra-vizudhdhi ane apratipAta (kAyama TakavuM te) e be bheda vaDejumati ane vipulamati] te baMnemAM taphAvata che. [5]zabdajJAna - (1)vizudinavizeSa prakAre zudhdhi. (2)gapatipAta-punaHpatanano abhAva-avinAzI (3)-te Rjumati-vipulamati (4)vizeSa-vizeSatA -taphAvata athavA bheda. U [6]anuvRttinuM vipumati mana:paryAya sUtranI anuvRtti A sUtramAM Ave che. Ui [7]abhinavaTIkA-sUtra 24mAM sAmAnyathI jumati ane vipulamatino bheda pragaTa karyo che. chatAM sUtrakAra bhagavaMte tenA mATe alaga sUtranI racanA karI hovAthI atre pharIthI te taphAvatanI noMdha karela che. vizuddhikRta ane apratipAtikRta ema be rIte te baMne jJAnamAM taphAvata che. (1)vizudhdhikRtaH-jumati mana:paryAyajJAna karatAMvipulamati mana:paryAya jJAna ghaNuMjavadhAre zuddha che. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 . tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA jemake pUrve jaNAvyA mujaba koI vyakita ghaDAvizevicAraNA kare che. tyAre Rjumati mana:paryAya jJAnI tenA manovargaNAnA pudgaloparathI eTaluM ja jANaze ke e vyakita e ghaDA vize vicAryuM. jayAre vipulamati mana:paryAya jJAnI temanovargaNAnApugalo parathI eTaluMvizeSa nakkI karI zakaze ke e vyaktie amuka raMganA amuka Akara,amuka sthaLe rahelA mATInA ghaDA vize vicArakaryo che. A rIte Rjumati karatAM vizeSa paryAyone vipulamati jue che. jANe che vizeSa zudhdhatA pUrvaka jue che- jANe che vaLI jumatie sAmAnya prANI che jayAre vipulamati vividha bhedane jANatuM evuM vizeSa grAhI jJAna che. A uparAMta dravya-kSetra-kALa bhAvathI rajumati karatA vipulamatinI vizeSatA kaI rIte ane keTalI che te sUtraH 24nI abhinavaTIkAmAM jaNAvela che.] (2)apratipAta kRtaH-jumati mana:paryAya jJAna vAraMvAra cAlyu paNa jAya che. paraMtu vipulamati mana:paryAya jJAnato jatuM ja nathI [arthAt kevaLajJAna thAya tyAM sudhI TakI rahe che.] I [saMdarbha$ Agama saMdarbha (1)ujjumaINaM aNaMtapaesie khaMdhe jANai pAsai te ceva viulamaI, abbhahiyatarAe vitaraNa vizuddhatarApa, vitipitarAI nAkhaNa pAsa. je naMdisUtra 18 U [9]padya A baMne padyo sUtra 24mAM sAthe apAyA che. U [10]niSkarSa-sUtra 24mAM 24 ane 25mAM sUtrano niSkarSasaMyukata Apyo che. OOOOOOO adhyAya 1 sUtraH2) D [1]sUtrahetu-avadhijJAna ane mana:paryavajJAnamAM judA judA kAraNothI taphAvatane A sUtra thakI rajU karavAmAM Avela che. U [2] sUtra mULaH-vizuddhikSetrasvAmiviSothamana:paryAvo: U [3]sUtra pRthaka-vizuddhi - kSetra - svAmi - vikhya avadhi mana:co: U [4]sUtrasAra-vizudhdhi kSetra, svAmI (kone upaje te) ane viSaya (te jJAna vALA zuM jANe te) e cAra mukhya bAbatothI avadhi ane mana:paryAyano tiphAvata jANavo] [5]zabdajJAnavizuddhi-vizeSa prakAre zudhdhi. kSetra:- kSetra-lokamAM keTalA hissAne sparze che te. svAmi -mAlika,A jJAnano dhAraka koNa? viSaya- A jJAna keTaluM jANe che? *digaMbara AmnAyamAM paryAyo ne badale paryo che. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 26 artha:- avadhijJAna. mana:paryAya :-mana:paryAya jJAna 123 [] [6]anuvRtti:- vizudhyapratipAtAmyAMtadvizeSa: thI vizeSa: [] [7]abhinavaTIkAH-avadhi ane manaHparyAya e baMne pAramArthika vikla [apUrNa] pratyakSarUpe samAna che. chatAM te baMnemAM keTalAMka taphAvato che te darzAvavA sUtrakAra maharSie A sUtranI racanA karela che. (1)vizudhdhi:- nirmaLatA-jenA dvArA adhikatara paryAyonuM parijJAna thai zake tevI nirmalatAne vizudhdhi kahe che. vizeSa paryAyanA jJAnane kAraNe avadhijJAna thI mana:paryAya jJAna ghaNuM zudhdha ane spaSTa jANe che. jeTalA parimANone-rUpa,rasa,gaMdha,sparza,zabdane jaNAvatA evA rUpI dravyone avadhijJAnI jANe che. te avadhijJAna vaDe upalabdha rUpI dravyo manaHparyAyajJAnInA viSayamAM jeTalA Ave che tene A manaHparyAyajJAnI ghaNAM paryAyothI arthAt vizudhdhatara paNe jANe che. (2) kSetraH- kSetraeTale zAstrIya paribhASAmAM tene AkAza kaheche--drazyamAna adrazyamAna rUpI-arUpI dravyano AdhAra te kSetra. jeTalA sthAnamAM sthita bhAvone jANe che tene kSetra kahe che. aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM utpanna thai ne sarve lokasudhI avadhijJAna hoya che. mana:paryAya jJAna to mAnuSakSetramAM ja hoya che, bIjA kSetramAM hotuM nathI. aMgulanA asaMkhyeya bhAga karotemAMno eka bhAga thAya eTalAja kSetramAM mAtra jeTalA rUpI dravyo jadhanyathI rahyA hoya te sarvadravyone jue ane zubha adhyavasAyanA baLe vadhatA jatA jJAnathI vadhune vadhu rUpI dravyone jANato te avadhijJAnI sarvalokamAM rahelA rUpI dravyone jue che. jayAre manaHparyAya jJAnanuM ATaluM moTuM nathI. te mAtra aDhIdvipanA tathA be samudranA saMjJI paMcendriya prANInA manogata bhAvone ja jANe che. zarkarA prabhAdi anya koipaNa kSetra ke urdhvalokane jANatA nathI. ja [noMdhaH-lokaprakAza gAthA 928-929 mujaba-manaH paryavajJAnI saMjJI paMcendriya manuSya-deva ke tiryaMcanA mananA paryAyone upara 900 yojana sudhI ane nIce 1000 yojana sudhI jANI zake che] (3)svAmI:- mAlika--je je jIvone A jJAna hoya che tene vivakSita jJAnanA svAmI samajavA- jJAnanA utpAdayitA te svAmI avadhijJAnasaMyatA saMyata [saMyatane ane asaMyatane hoya che temaja sarvagatimAM paNa hoya che. arthAt A jJAna deva-nAka-tiryaMca-manuSya badhAMne thai zake che ane te virativaMta sAdhu ke avirati jIvone paNa hoya che. jayAre manaHparyAya jJAna manuSyane ja thAya che ane te paNa saMyatane arthAt apramatta sarvavirati dhara sAdhu mahAtmAoneja. ahIM manuSya grahaNa thatA deva-nA2ka anetiryaMcanenaja thAya tema samajavuM. ane saMyatanuM grahaNa karavAthI mithyAdraSTi avirati-dezavirati-pramatta Adi sarvano niSedha thai jAya che. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tattvArthAdhigama sUtraabhinavaTIkA sAtamA guNaThANe rahelA-apramatta sAdhuone ja utpanna thAya che ane chaThThAthI bAramA guNaThANA sudhI A jJAna rahe che. pachI terame guNaThANe kevaLajJAna thatA nivRta thAya che (4)viSayaH-zeya. jJAna dvArA je padArtha jaNAya tene zeya kahe che ?ya eTale viSayaja viSaya eTale jJAnagamya padArtha. avadhijJAna no viSaya arthAt jJAnagaNya padArtha sarvarUpI dravyo che-sarva paryAyo nathI. jayAre mana:paryAya jJAnano viSaya tenA anaMtame bhAge hoya che jo ke avadhinI apekSAe mana:paryAya jJAnano viSaya atizaya sUkSma che. jerUpI dravyone avadhijJAnI jANe che tenI vyAkhyA karatA zrI siksenIyaTIkAmAM jaNAve che ke-utpAda-vyaya Adi jemAM che te sarva paryAyone saMpUrNa paryAya gaNyA che. sarva paryAya ane asarvaparyAyo mAMhenA sarva paryAyone atre gaNela nathI. uparokata saMpUrNa paryAyonA ja sarvedravyone avadhijJAnI jANe paNa tenA sarva paryAyone jANatA nathIeka eka paramANunA kadAca asaMkhyAtA paryAya jANe, kadAca saMkhyAtA paryAya jANe, jadhanyathI rUpa-rasa-gaMdha-sparzane jANe paNa sarvaparyAyone to naja jANe sarva paryAyane jANanAra kevaLI ja hoya arthAta avadhijJAnIno viSaya asarva paryAya kahyo. jayAre mana:paryAya jJAnano viSaya to teno anaMtamo bhAga che juo sUtra 1-29] arthAta mAtra manodavya che. A rIte viSayanI vizALatAmAM vadhazAna vadhe che jayAre jANavAnI tIvratA ane sUkSma jJAna zakitamAM mana:paryAya jJAna vadhe che. * praznaH-mananA paryAyopaNa avadhijJAnanoviSayacheto tenAthI mananA vicAro jANI zakAya? ja jANI zakAya. vizudhdha avadhijJAna vaDe mananA vicAro jaNAya che. jema ke anuttara devo koi prazna kare tyAre bhagavaMte Apelo uttara to dravya manathI ja hoya che. chatAM A dravya manathI Apelo uttara avadhijJAnI evA anuttara vAsI devo jANI zake che. punarrazna - avadhi ane mana:paryAyamAM to pachI vizuddhinI draSTie kayo bheda che? 4 manaparyAya jJAnI jeTalI sUkSmatAthI mananA paryAyone jANI zake che teTalI sUkSmatA thI vizuddhi avadhijJAnI jANI zakato nathI. vizudhdhino AdhAra viSayanI nyUnAdhikatA upara nathI paNa viSayamAM rahelI jUnAdhika sUkSmatAone jANavA upara che. jema DokaTaromAM janarala sarjana badhA oparezana kare paNa AMkhanA ke nAka-kAnanA speziyAlisTa mAtra potAnA tajajJa viSayanA oparezana hAthamAM le, tyAre viSayano vyApa janarala sarjanano vadhu kahevAya paNa sUkSmatAkatajajJatAtospeziyAlisTanI vizeSa gaNAya. tema avadhi karatA mana:paryAya jJAna vizuddhatara che. U [8] saMdarbhaH Agama saMdarbha:-zrI naMdisUtramAM mana:paryava jJAnanA adhikAramAM dravyAdicAra bhede A viSaya carcela che paNa spaSTa saMdarbha nathI. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 adhyAyaH 1 sUtraH 26 # tattvArtha saMdarbha(1)avadhino viSaya-adhyAya-1 sUtraH28 (2)mana:paryAyajJAnano viSaya adhyAya-1 sUtra 29 (3)sarvadavya paryAya saMbaMdhe adhyAya-1 sUtra 30 D [9]padya - (1) vizeSatA che cAra cothA ane trIjA jJAnamAM zudhdhi vizeSa jJAna cothe alpazudhdhi avadhimAM kSetra nAnAthI laIne jANe purA lokane jJAna trIjuM cothuM aDhIdvipavartI cittane avadhi pAme jIva cAre gatinA zubha bhAvathI jJAna cothuM muni pAme bIjA adhikArI nathI keTalAMka paryAya sAthe sarvarUpI dravyane jANe avadhi mana:paryAya bhAgatadanaMto graha manathI ciMtavela sau jANe vicAra AkRti mana:paryAya te jJAna thAya avadhinA pachI te rIte kSetrane svAmI viSayo vaDe te mana:paryAyane ema avadhijJAna bheda che. I [10]niSkarSa - A sUtramAM niSkarSa rUpe sUtra 24nA jevo ja niSkarSa tAravI zakAya. jo vizeSa vizudhdhi ane apratipAta jJAnanI apekSA hoya to mAnavabhava mATe prayAsa karavo. svAbhAvikapAtaLAkaSAya ane saraLa jIvana thakIpunaHpunaHmAnavabhavanI prApti karI. saMyama grahaNa karI vizeSa vizeSa apramatta bhAvomAM rahIe to ja AvA mana:paryava jJAnanI prApti thaI zake ke je kevaLajJAna apAvanAruM bane. ahIM cAra jJAna saMbaMdhi svarUpa pragaTa karyuM. have pAMcamAM kevaLajJAna mATe zrI bhASyakAre maharSi ahIM kevaLa sUcanA Ape che. kevaLajJAna mATe adhyAya dazamasUtra paheluM mukela che mokSAjJAnararzanAvaraNanarIkSayAtra jema sUtra dvArA kevaLajJAnanuM svarUpa rajU karela che. vaLI kevaLajJAnanA koI bheda che nahIM eTale tenA bhedo rajU karatuM sUtra banAvela che nahIMahIM kevaLajJAnanI koI vAta na karatA mokSatattvanA prakaraNamAM tesUtra mukayuM. 0 0 0 0 0 0 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (adhyAya :1 susaH20) U [1]sUtratu A sUtra matijJAna-zrutajJAnanI viSaya jANavAnI maryAdA rajU kare che. U [2] sUtra mULa "skRtayornivaMza:sarva draSyarvaparyAyeSa U [3]sUtra pRthaka-ti - kRtayo - vanya: sarva dravyag -sarva paryAya U [4]sUtrasAra matijJAna ane zrutajJAnano viSaya-vyApAra sarva dravyomAM ane [garva arthAta keTalAMka paryAyomAM che. I [5]zabdajJAnaHmati -matijJAna no kRta-zrutajJAna no] niva-pravRtti athavA viSaya vyApAra sarvadravyasarvadravyo-badhAM ja dravyo (padArtho) sarva paryAya-keTalAMka paryAyomAM U [6]anuvRttiH- A sUtramAM koI sUtranI anuvRtti vartatI nathI. U [7]abhinavaTIkA-matijJAna ane zrutajJAnano viSayavyApAra sarva dravyomAM hoya che. arthAta A be jJAna vaDe AtmA sarve dravyone jANe che. paraMtu keTalAMka paryAyomAM hoya che. arthAt Abe jJAna vaDe AtmA jesaghaLA dravyone jANe che te sarvadravyone sarva paryAyapUrvaka jANato nathI paNa keTalAMka paryAyone ja jANI zake che. matizruta jJAnanI pravRtti sarvadravyo drivya eTale dharma-adharma-AkAza-pugalajIvAstikAya) ane asarva kiTalAMka paryAyomAM hoya che. arthAta hRtopadezanI madadathI e be jJAnavALA sarva mULa dravyone dravyArthika draSTithI samajI zake che. paraMtu A baMne jJAno sarvaparyAyo vaDete dravyone jANI zakAtA nathI. arthAt keTalAMka paryAyone jANe che ane keTalAMka paryAyone nathI paNa jANatA. ja keTalAMka paryAyone ja jANe te kaI rIte? A rIte matijJAna ane zrutajJAna rUpI-arUpI badhAM dravyo jANI zakAya che. paNa emanA paryAyo to keTalAMka ja jANI zakAya che. kAraNake jagatamAM sauthI vadhu matijJAna-zrutajJAna gaNadhara bhagavaMta ke caudapUrvI ne ja hoya che. tIrthaMkara paramAtmA jagatanA traNe kALanA sarvadravyo ane sarva paryAyone sAkSAta jue che-jANe che. paNa tebhAvonAanaMtamAMbhAganAbhAvajeTalAja zabdo hoya che. sarvabhAvomATenA zabdojahotA nathI.jeTalA zabdo che teno anaMtamo bhAgaja tIrthakara paramAtmA upadeza dvArA bolI zake che. tIrthaMkara paramAtmA jeTaluM bolI zake che te upadezano anaMtamo bhAga ja gaNadharo dvAzAMgImAM guMthI zake che. *digaMbara AmnAyamAM takRtarnivacakravarva e rIte sUtra che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 27 127 AmadvAdazAMgInA abhyAsI evA cauda pUrvadhara sarvadravyanA anaMtamAMbhAganA paryAyo jANI zake che. paNa je bhAvo keparyAyodvAdazAMgImAM guMthAyA nathI tathA bhAvo mATe zabdonathI. te anaMta bhAvone jANI zakAtA nathI. AthI mati zrutano viSaya sarvadravyo che paNa sarvaparyAyo nathI. ja prazna matijJAna indriya vaDe utpanna thAya che. indriyo to mAtra rUpI dravyone ja grahaNa kare che. to matijJAnano viSaya sarva dravya kaI rIte hoI zake? 8 matijJAna indriyanI mAphakamanavaDepaNa utpanna thAya che.manapUrva-anUbhUtaviSaya uparAMta zrata dvArA jANelA viSayonuM arthAta badhAM rUpI-arUpI dravyonuM ciMtana kare che. AthI manojanya matijJAnanI apekSAe badhAM dravyone matijJAnanA grAhya mAnavAmAM koI virodha nathI. ja prazna-sUtrakAranA jaNAvyAnusAra mati ane zrutajJAna dvArA rUpI-arUpI badhAM dravyo jANI zakAya che. to pachI mati ane zrutanA grAhya viSayamAM kaMIjUnAdhikatA che ja nahIM tema mAnavuM paDazene? $ dravya rUpa grAhyanI apekSAe to baMnenA viSayomAM nyUnAdhikatA nathI. paNa paryAya rUpa grAhya apekSAe baMnenAM viSayomAM avazya cUnAvikatA che. baMne jJAna dravyonA parimita paryAyane ja jANI zake che eTalI samAnatA jarUra che. paNa matijJAna vartamAnagrAhI hovAthI vartamAna paryAyone ja grahaNa karI zake che. paNa zrutajJAna trikALagrAhI hovAthI traNe kALanA paryAyone grahaNa karI zake che. * praznaH-avadhi mana:paryAya ane kevaLajJAna no viSaya vyApa jaNAvavA alaga sUtra racyuM to mati-zruta mATe eka ja sUtra kema? $ zrutajJAna matipUrvaka ja thAya che tevuM pUrve sUtramAM kahyuM che. tethI jeTalAnuM zruta thayuM teTalAnuM matijJAna hovAnuM ja eTalA mATe baMnenA viSaya jANavAnI zakitanI samAnatA darzAvavA ekaja sUtramAM baMne jJAnano viSaya darzAvela hoya tema jaNAya che. U [8] saMdarbhaHAgama saMdarbha naMdisUtramAM sUtra 37mAM matijJAnane dravya-kSetra-kALa-bhAvathI jaNAvyuM che. sUtra58mAM zrutajJAnane dravyAdi cAra bhAve varNavela che. tenA AdhAre A sUtrano bhAva pratipAdita thAya che. paNa sarvathA saMgata Agama sUtra maLela nathI. 3 [9]padya(1) matine zrutajJAna sarve dravyane jANI zake sarva paryAyo nahIMpaNa parimita paryAyae. (2) che maryAdita paryAyo, matine zrutajJAnanA chatAM rUpI-arUpImAM te baMne jJAna pahoMcatA. [10] niSkarSa - A sUtra mati ane zrutajJAnanI viSaya maryAdA jaNAve che. temAM mukhya vAta e che ke sarva dravyone jANe paNa keTalAMka paryAyone ja jANe. - bIjAnI tulanAe thoDuM paNa vizeSajJAna ke budhdhi hoya to ApaNe ApaNane jJAnI ke Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA 128 budhdhizALI mAnIe chIe. tyAM A sUtra lAlabatI dhare che. tIrthaMkara paramAtmAnA jJAnanA anaMtamAM bhAga jeTalA zabdo hoya che. jeTalA zabdo che tenA anaMtamAM bhAge te upadeza dvArA kahI zake che. te upadezano anaMtamo bhAga sUtramAM guMthAya che teTaluM jJAna cauda pUrvadhara sudhI ja hoya che. A ja to puruM eka aMga jeTaluM paNa jJAna nathI pachIno jJAnano ahaMkAra zA kAmano? mATe A sUtra thakI vicAravuM ke game teTaluM mati ke zruta hoya te pUrva purUSa apekSA e nyUnaja che. mATe abhimAna na karavuM ane jo sarvadravya-paryAya jANavA hoya to kevaLa jJAna mATe prayatna karavo. adhyAya :1 sUtraH28 [1]sUtrahetuH-avidhajJAnano grAhya viSaya athavA avadhino viSaya vyApa A sUtra dvArA rajU karAyo che. [] [2]sUtra:mULa:-rupivavaSe: [] [3]sUtraHpRtha-ruSui - avaSe: [] [4]sUtrasAra:-avadhijJAnano viSaya-vyApa arthAt jANavAnI zakita] rUpI dravyomAM ane keTalAMka paryAyomAM hoya che.] [] [5]zabdajJAnaHrupiNu:-rUpI dravyone vize. avadhi-avidhajJAna [nI zakita] [] [6]anuvRtti: matizrutayoninamya:sarvadravyanvasarvaparyAyapu. sUtra thI nivanya: ane asarva paryAyapu e be zabdanI anuvRtti ahIM levI. [] [7]abhinavaTIkAH-A sUtramAM avidhajJAnano viSaya vyApa jaNAvatAM lakhe che ke - avidhajJAna rUpivyomAM ja pravarteche. tema ja te sarva paryAyomAM nahIM paNa keTalAMka paryAyomAM pravarteche. atyanta zudhdha avidhajJAna hoya topaNa te rUpI dravyoneja jANI zakeche. tedravyonA paNa parimita paryAyone ja jANe che.- parama prakarSane pahoMcelA je paramAvadhi jJAnanuM alokamAM paNa loka pramANa asaMkhyAta khaMDone jovAnuMsAmarthya che. te paNa phakata rUpI arthAt mUrta dravyone ja jANe che. amUrta dravyone nahIM ane te rUpI (mUrta) dravyonA paNa samagra paryAyone jANI zakatuM nathI. rupI .zabda matvIya pratyaya vALo che. je nitya rUpavALo che tene rUpI kahevAya che. x lokAlokamAM dharma-adharma-AkAza-pudgala-jIva e pAMca dravyoche. [juo adhyAya -5 sUtra-2] temAM eka pudgala ja rUpI dravya che. [jane rUpa-2sa-gaMdha-sparza hoya te pudgala] A rUpI dravyone avidhajJAnI jANe che. bAkInA dharmAdiarUpI dravyone avidhajJAnI jANI zake nahIM. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 29 129 6 atIta-anAgata-vartamAnanA utpAda vyaya-dhrauvya rUpI anaMtA paryAyomAMthI sarva paryAyone na jANatA temAMnA keTalAMka paryAyone jANe che. U [8] saMdarbha# Agama saMdarbhaH ohinANI jahanneNaM aNaMtAiM ruvi davvAiM jANai pAsai / ukkoseNaM savvAiM ruvidavvAiM gADuM pADuM ja naMdisUtra-16 U [9]padya(1) rUpImAM gati avadhinI paryAyanI to alpatA (uttarArdha sUtra 29mAM che.) (2) rUpI dravyo taNA pheMka,paryAyo cogati vize. jANe che avidhijJAna, vizALa kSetrI e rIte, [10]niSkarSa:- avidhajJAna rUpI dravyone ja jANe che. arthAta arUpI evA AtmatattvanuM jJAna avadhi vaDethai zakatuM nathI. jayAM sudhI arUpI evA AtmAne jANyo nathI tyAM sudhI Atma vikAsanI sarvocca sthiti prApta thaI nathI. jo AtmavikAsanI sarvocca sthiti prApta karavI hoya to kevaLajJAna prApti jarUrI che. kevaLajJAnIja arUpIdravyone joi zake che. avadhinAja eka bheda evA paramAvidhine pAmanAro AtmA nicce kevaLajJAna prApta kare che. jo rUpIdavya sAthe arUpI evA Atmatattvane jANavo hoya-jovo hoya to sakala pratyakSa evA kevaLajJAna mATe sarva purUSArtha karavo. @oooooo adhyAya 1 sUtraH29) [1]sUtrota mana:paryAyajJAnano grAhya viSaya athavA mana:paryAyano viSaya vyApa rajU karatuM evuM A sUtra che. 1 [2]sUtra mULa jatananAmAnomana:paryAvastha [3] sUtrapRthaka-tal bananAmAne mana: paryAyastha U [4] sUtrasAra-mana:paryAya jJAnanI pravRtti arthAtu viSaya vyApAra,rUpI dravyonA anaMtamAM bhAga hoya che. I [5]zabdajJAnaH ()-te avidhajJAnanA manatimAne-anantamAM bhAge mana:paryAyaya-mana:paryAyajJAnano viSaya *digaMbara paraMparAmAM mana:paryAya ne sthAne mana:paryavaza che. a. 1/9 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA U [6]anuvRttimati kRtanizva sarva sarvaparyaya sUtrathI niva: ane sarvaparyayapu nI anuvRtti levI. fpaSyavadhe: nI anuvRtti levI. U [7]abhinavaTIkA-uparokatasUtra 28mAMkahyA mujaba avidhajJAnIerUpidravyone jANe che [ta te rUpI dravyone anaMtamAM bhAgamAM mana:paryAya jJAnanI viSaya maryAdA pravarte che. mana:paryAya jJAnI avidhajJAnanA viSayanA anaMtamAM bhAgane jANe che. arthAta mana vaDe ciMtavAelA-manuSyalokapUratAM ja saMjJi paMcendriya prANInAmanovargaNAnA pudgalone arthAt te ja rUpI dravyone tathA dravyone keTalAka paryAyone ghaNAM ja spaSTa paNe jANe che. avijJAnI rUpIdravyone AtmAthI sAkSAta jANI zake te rUpIdravyomAM manovargaNAnA pugalono paNa samAveza thAya che. tethI avadhijJAnI tene paNa jANe che. chatAM te mAtra manovargaNAnA pudgalone ja jANe . mana:paryAyajJAnI te manovargaNAnA pudgalo kevI rIte pariNata thayA che? kaI vastuno vicAra karavAmAM goThavAyA che? je vastunA vicAra mATe goThavAyA che te vastunA saMbaMdhamAM vicAra karanAra kevI jAtano vicAra kare che? zuM zuM vicAre che? te badhuM mana:paryAya jJAnI jANI zake che. A rIte te vadhu vizudhdha che, spaSTa che, sUkSmatara che ane bahutara paryAyone jANe che. bAkI sarvapudgala dravyonI apekSAe manovargaNAnA pudgalo anaMtamAM bhAge che. eTale avijJAna karatA mana:paryAya jJAnano grAhya viSaya anaMtamAMbhAge kahyo. [vaLI lokane badale mAtra aDhIdvipa kSetra pramANa kahyuM ane saMgni paMcendriya jIvonA ja manogata bhAva lIdhA che.] U [saMdarbha$ Agama saMdarbhaH(1)svvtthovaa maNapajjavaNANa pajjavA / ....ohiNANapajjavA aNaMtaguNA ityAdi * bhagavatI sUtra zataka 8 uddeza 2 sUtra 322 U [9]padyaH (pUrvArdha-sUtra 28mAM che) (1) tenA anaMtamAM bhAgamAM che mana:paryAya grAhyatA (2) jAge mAtra manuSyomAM mana:paryAya jJAna te jANe mAtra mano dravya kSetra to tenuM TUMkuM che. [10]niSkarSa -A sUtramAM mukhyatve sura eTalo ja che ke mana:paryAyajJAna avidhajJAnanA anaMtamAM bhAge jANe. arthAta rUpI dravyonI jANakArI no ja grAhya viSaya ahIM che tethI arUpI evA AtmajJAnanI prApti mATe pUrve sU28mAM noMdhela niSkarSa ja ahIM samajI levo. 0 0 0 0 0 0 catA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 adhyAyaH 1 sUtraH 30 (adhyAya :1 sUtraH30) D [1]sUtrota:-AsUtra kevaLajJAnano viSaya vyApa jaNAve che athavA kevaLajJAnanI pravRtti kayAM thAya che teno khyAla Ape che. U [2sUtraHmULaH-sarvadravyaparyAyeSu jevI 0 [3] sUtra pRthaka-sarva dravya paryag vevastha [4]sUtrasAra -kevaLajJAnano viSayaarthAtu tenI pravRtti sarva [badhAja]dravyo ane paryAyomAM che. U [5]zabdajJAnasarva-badhAM saghaLAM. dravya-[rUpI-arUpI badhAM ja] dravyo paryAya -avasthA] -paryAyomAM-paryAyone vize. jaiva-kevaLajJAna [nI] 3 [6]anuvRttiH- Rtayornivaca: 1-27 sUtrathI nivanya: U [7]abhinavaTIkA-atyAra sudhI je cAra jJAnanI vicAraNA karI tenA karatA vizeSatA ane saMpUrNatAne pragaTa karatu A sUtra che. kema ke A sUtra dvArA sUtrakAra kevaLajJAna arthAta saMpUrNa jJAnano viSaya vyApa jaNAvavA thakI lakhe che ke te sarva dravya ane sarva paryAyomAM pravarte che. kevaLajJAna-saMpUrNa padArtho jANanAra che. saMpUrNaloka ane alokarUpaviSayavALuM che.. tenAthI uMcu koI jJAna nathI. kevaLajJAnanA viSaya karatAM bIjAM koI paNa ya bAkI rahetuM nathI' ema zrI bhAgyakAra maharSi pote jANAve che. A kevaLajJAnanI vizeSa oLakha ApatA zrI bhASyakAre lakhyuM kevaLa-paripUrNa-samagra-asAdhAraNa nirapekSa-vizudhdha-sarvabhAva jaNAvanAra loka ane alokamaya viSayavALuM anaMta paryAyovALuM che. ema samajavuM. (1)kevaLaH- arthAta ekaluM. kevaLajJAna vakhate bIjA jJAno na hoya. (2)paripUrNa-jayAre utpanna thAya tyAre ekIsAthe saMpUrNa ja utpanna thAya che. thoDuM thoDuM vadhatuM vadhatuM utpanna thatuM nathI. (3)samagraH- te sarva zeyone jANe che. (4) asAdhAraNa -AvuM jJAna jagatamAM bIjuM eke nathI arthAt AjJAna advitIya che. (5)nirapekSA-svayaM prakAzI hovAthI tene jarA paNa bIjI madadanI apekSA rahetI nathI. (6)vizudhdhaH- tene eka paNa karmaparamANu jJAnAvaraNIyAdi karmo AvarI zaktA nathI. kema ke tamAma [ghAtI] karmonA kSaya pachI ja te utpanna thAya che. ane pachI kadI nAza pAmatuM nathI (7)sarvabhAvazApaka-jagatanI sarva sthUla ane sUkSmatama hakIkata jaNAvavAnuM sAmarthya mAtra kevaLajJAnamAM che. kema ke te rUpI-arUpI athavA mUrta-amUrta evA tamAmetamAma dravyone Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA temaja tenA utpAda vyayadhrauvya rUpa saghaLA paryAyone jANe che. (8)lokAloka viSaya:- kevaLajJAnI je saghaLAM dravyo ane paryAyone jANe che temAM mAtra lokane ja jANe che tema nathI. loka uparAMta alokamAM paNa A jJAnanI pravRtti che. eTale loka ane aloka baMne tenI viSaya maryAdAmAM che. (9)anaMta paryAya - kevaLajJAnI jema jIva-dharma-adharma-AkAza-pudgala e pAMce dravyone jANe che tema tenA anaMtA paryAyone paNa jANe che. eTale ja pUrvenI sarvaparyApu nI anuvRtti na letA ahIMsarvaparyApu ema sUtrakAre kahyuM che. A rIte kevaLajJAnanA paryAya zabdonI sArthakatA jaNAvI kevaLajJAnanuM vAstavika svarUpa adhyAya 10 sUtra:1mAM jovuM * jagatanA dareka prANImAM jJAnanI mAtrA hoya che, te vAta sarvamAnya che -sarvavidita che. paNa te jJAnanI mAtrAmAM taratamatA che. jJAnanI laghutama ke jadhanya mAtrAne akSarano anaMtamo bhAga kahe che, je nigodanA jIvamAM paNa nitya hoya che ane jJAnanI utkRSTake mahatamamAtrAte saMpUrNa jJAna je kevaLajJAnanI bhagavaMtonI hoya che. jagatamAM traNa kALamAM jeTalo zeyo saMbhavI zakete sarvadravyo ane sarvaparyAyone jANanAra koI hoya to te mAtra kevaLajJAna che. ja jemaArasImAM Abehuba pratibiMba paDe che. tema AtmAmAM traNe kALanA sarvepadArtho tathA sarve bhAvonuM evuM vilakSaNa-jJAnIgamya pratibiMba paDe che. tethI ja tene sarvajJa kahe che. ja mati Adi cAre jJAno game teTalAM zudhdha hoya to paNa te AtmazakitanA apUrNa vikAsa rUpa che. tethI koI eka vastunA samagra bhAvone paNa jANavAmAM asamartha hoya che. jayAre kevaLajJAna e Atma zakitanA sarvocca vikAsa [ghAtI karma kSaya rUpe pragaTa thAya che tethI temAM koI apUrNatAjanya bheda-prabheda rahetA nathI. tethI ja kevaLajJAnanI pravRttibadhAMja dravyo ane badhAMja paryAyomAM mAnela che. ja kevaLajJAna thatAM ja pahele samaye samagra lokAlokanA traNeya kALanA ja saghaLAye bhAvo che te bhAsamAna thAya che. Aja bhAvo bIjA-trIjA ke koIpaNa samaye bhAsamAna thAya che. AtmAnI nirmaLa jJAna zakita ja evI hoya che ke je kAMI hoya- je kaMI hoI zake te sarvenuM temAM pratyeka samaye pratibiMba paDyA vinA rahe ja nahIM-rahetuM paNa nathI. kevaLI bhagavaMtono kevaLa-upayoga ekadhAro-anaMtakALa sudhI cAluja hoya che-kadI paNa virAma pAmato nathI. ja sarva zabda sAthe joDAyelA dravya ane paryAya zabdano ittarottara dvanda samAsa thayo che. sarva vizeSaNa tethI chuTA pADatI vakhate be pada banyA sarva dravya ane sarva paryAya. vaLI dravya ane paryAya zabdabe che chatAM saptamI bahuvacana mukayuM te paNa badhAM dravyo ane badhAM paryAyo evo artha sUcavIne ja karAyuM che Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 31 ] [8]saMdarbha:Agama saMdarbhaH taM samAsao cauvvihaM...aha savvadavva pari-bhAvavieNatti kAraNamaNaMtaM sAsayamappaGivAI vidaM levabaMgALuM mU naMdisUtraH22 [] [9]padyaH(1) 133 dravyane paryAya sarve jANatA traNe kALanA jJAna paMcama kahyuM kevala, sarvajJa svAmI tehanA koithI rokAya nahIM ne jAya nahIM AvyA pachI e jJAna maLatAM karmajharatA mukita pAme zAzvatI. ekane jANatuM cho ne sarva paryAya jANatuM eka ja samaye sarva kevaLajJAna te kahyuM. (2) [] [10]niSkarSa:- mati Adi cAre jJAna thakI game teTaluM jJAna thAya to paNa apUrNa che e badhAmAM ''para'' nI jANakArI parathI jJAnIpaNuM oLakhAvyuM. chatAMye te apUrNa ja rahyuM. jayAre kevaLa potAnA eka AtmAne tathA tenA saghaLAM paryAyone jANanAro pUrNajJAnI gaNAyo ane sarva dravya tathA sarva paryAyano jJAtA kahevAyo. tethI pratyeka AtmAe vicAraNIya vAta A eka ja che ke mAruM potAnuM behada sAmarthya che anaMta jJAna ane aizvarya che huM pUrNa jJAnadhana svAdhIna AtmA chuM. ema nakkI karI sva sAthe ekatva ane para sAthe vibhakata bhAva keLave to AvI pUrNa jJAna dazA pragaTe. pUrNa jJAna dazAnA sAdhana rUpa evA darzana-jJAna cAritranI ArAdhanAmAM sadA rata rahevuM. gun adhyAya :1 sUtra 31 [] [1]sUtrahetu:-A sUtra thakI jIvane eka sAthe keTalA jJAna hoi zake te vAta rajU kare che. [] [2]sUtra:mULa:-pAvInimAnyAniyu paDeniAvatuf: [] [3]sUtra:pRtha-pAvIni mAgyAni pupad smin Avaturga: [4]sUtrasAraH-eka jIvamAM eka sAthe ekathI mAMDIne cAra jJAna sudhI [eka-betraNa ke cAra jJAnanI] bhajanA hoya che. [arthAt ekathI cAra jJAna hoi zake che. ] [5]zabdazAnaH pAvinI-ekathI AraMbhIne-eka be traNa mAnyAni-bhajanA hovI, saMbhAvanA, vikalpa,hoi zake. yuvApat-ekasAthe A-vatturtha:-[sudhI, maryAdA sUcaveche.]vatturacAra jJAnasudhI smin ekajIvamAM [] [6]anuvRttiH-A sUtramAM spaSTa paNe koi sUtranI anuvRtti nathI. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA U [7]abhinavaTIkA-mati vagere jJAnomAMthI eka jIvamAM ekI sAthe ekathI mAMDIne cAra jJAna sudhI ghaTAvI levA * koIka jIvamAM mati Adi jJAnomAMnuM eka jJAna hoya che. * koIka jIvamAM mati Adi jJAnomAMnA be jJAna hoya che. * koIka jIvamAM mati Adi jJAnomAMnA traNa jJAna hoya che. * koika jIvamAM mati Adi jJAnomAMnA cAra jJAna hoya che. paraMtu eka vAta yAda rAkhavI ke zrutajJAna sAthe matijJAna avazya hoya ja che. kema ke mRta mati pUrva e vAta sUtrakAre pUrve svayaM kahelI ja che. tenA artha e ke zrutajJAna hoya tene avazya matijJAna hoya ja. paraMtu matijJAna hoya tene zruta jJAna hoya athavA na paNa hoya. ja ekajJAna -jayAre jIvanirsaga samyakta pAme che. tyAre turaMtamati ajJAnane badale matijJAna gaNAya che. ane te vakhate haju jayAM sudhI zruta ke zAstrano abhyAsa nahoya tyAM sudhI zrutAnusArI zrutajJAna hotuM nathI. mAtra matijJAna hoya che. $ athavA kevaLajJAna jayAre hoya tyAre te ekaluM ja hoya che. kema ke kevaLajJAna paripUrNa hovAthI e samaye anya apUrNa bIjA jJAnano saMbhava nathI. A rIte jIvane mAtra matijJAnake mAtra kevaLajJAna hovuM teekajajJAnanIbhajanAche tema kahevAya. * bezAnaH-jayAre jIvanezrutajJAnanA abhyAsa sAthe matijJAna hoya tyArebejJAnanIbhajanA kahevAya. arthAta tene be jJAna hoya che. pAMcajJAnamAMthI niyata sahacArI A be jJAna ja hoya che. * traNazAnaH-jIvane eka sAthe traNa jJAnanI bhajanA hoya tevo saMbhava mAtra apUrNa avasthAmAM ja hoya che. temAM avadhijJAna ke mana:paryAya jJAna vikalpa hoya che. paNa matiane zruta to sAthe ja raheze. A rIte be vikalpa. -mati zrata ane avadhijJAna athavA -mati zruta ane mana:paryAyajJAna * cAra jJAnaH-cAra jJAna paNa apUrNa avasthAmAM ja eka sAthe hoi zake che-mati-zruta-avadhi-mana:paryAya -A cAra jJAnanI [bhajanA) jIvane eka sAthe hoya zake. -kevaLajJAna thatAM bIjA koI jJAno rahetA nathI. jei carcA AgaLa karI che. tethI pAMca jJAnano saMbhava eka sAthe nathI. # matijJAna Adi sAthe kevaLajJAna hoya ke nahIM? ahIM be prAcIna mata bheda che. (1)kevaLajJAnI bhagavaMtone bIjA jJAno hoya. (2)kevaLajJAnI bhagavaMtone bAkInA jJAno na hoya. baMne mata saMbaMdhi judA judA AcAryo je mata darzAve che te ahIM rajU karela che. (1)bIjA jJAna sAthe kevaLajJAna hoya che. chatAM kevaLajJAnanI mahattA kaI rIte? Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 adhyAyaH 1 sUtraH 31 (1)bIjA jJAno sAthe kevaLajJAna hoya che. paraMtu kevaLajJAnane lIdhe bIjA badhA jhAMkhA paDI javAthI IndriyonI mAphaka nakAmA thaI paDe che. (2)jema khullA AkAzamAM sUrya uge tyAre tenuM teja ghaNuM hovAthI sUryanA tejamAM dabAI gayelA agni-maNi-caMdra-nakSatra vagere teno prakAzI zakatA nathI, tema kevaLajJAnanI prabhAmAM bIjA jJAnoprakAzI zakatA nathI. (2)kevaLI bhagavaMtone mAtra kevaLajJAna ja hoya (1) "apAya ane saddavyaH"te matijJAna. te pUrvaka zrutajJAna thAya. vaLI avadhiane mana:paryAya jJAna rUpidravyomAM pravarte che. mATe A cAreya jJAno kevaLibhagavaMtone hotA nathI. (ra)mati jJAnAdika cAreyano upayoga anukrame hoya che. ekI sAthe hoto nathI. paraMtu saMpUrNa jJAna ane saMpUrNa darzanayukata kevaLIbhagavaMtone bIjI koIpaNa jAtanI madada vinA ekI sAthe sarva padArthone jANI lenArA kevaLajJAna ane kevaLadarzanamAM eka eka samayane AMtare upayoga hoya che. arthAta eka samaye jJAna-eka samaye darzana ema anukrame pravarte che. tethI kevaLajJAna thayA pachI anya koI jJAnano upayoga raheto nathI. (3)prathamanAM cAra jJAna jJAnAvaraNIya karmanAkSayopazamathI utpanna thayelA hoya che ane kevaLajJAna kSayathI ja utpanna thAya che. tethI kevaLajJAnIne bIjAM jJAno hotAM nathI. * be-traNa athavA cAra jJAnono ekI sAthe saMbhava kahyo che. te zakitanI apekSAepravRtti apekSAe nahIM. jema ke mati ane zruta e be jJAna vALo hoya ke avadhi Adi traNa jJAnavALo ke mana:paryAya sahita cAra jJAnavALo AtmA hoya paraMtu jayAre matijJAnano upayoga vartato hoya ke tene pravRtti hoya tyAre zrutanI zakita hovAchatAM zrutano upayoga hoto nathI. avadhinI zakita chatAMavadhino upayoga hoto nathI. e ja rIte zrutajJAnanI pravRtti samaye mati-avadhi ke mana:paryAyanA viSayamAM AtmA ' pravRtta thato nathI. eka AtmAmAM ekI sAthe vadhumAM vadhucArajJAna zakitaohoya to paNa ekasamayamAM koI eka ja zakti potAnA viSayamAM pravRtta thAya che. te samaye anya zakitao niSkriya rahe che. mati-zruta sAthe hovA chatAM ekalA matino ullekha kema? zabda rUpa zrutanI apekSA e kevaLa matijJAna hoI zake che. ekendriyAdi jIvone sUkSma zrata hovA chatAM akSara bodha rUpa zrata na hoya. athavA viziSTa zAstra rUpa ke samyaphathutanI apekSAe ekalA matijJAnano nirdeza karyo che U []saMdarbhaH$ Agama saMdarbha je NANI te atthegatiyA duNANi, atthegatiyA tiNANI, atyaMgatiyA cauNANI, atthegatiyA egnnaannii| je duNANI te niyamA AbhiNibohiyaNANI suyaNANI ya, je tiNANI te AbhiNibohiyaNANI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA sutaNANI ohiNANI ya, ahavA AbhiNIbohiyaNANI suyayaNANI maNapajjavaNANI ya, je cauNNANI te niyamA AbhiNIbohiyaNANI sutaNANI ohiNANI maNapajjavaNANIya, je TIMALI te niyama - jIvAjIvAbhigama sUtrapratipatti 1 sUtra 41. ja bhagavatI sUtrazataka 8 uddezo-2 sUtra 317 [9]padyaH(1) mati zruta vaLI avadhijJAne, jJAna cothuM meLave, eka jIvane eka kALe, jJAna cAre saMbhave, paMca jJAno eka sAthe, jIva kadIye na pAmatAM, tatvavedI tattvajJAne sarasa anubhava bhAvatA ekI sAthe jIvane ekathI cAra jJAna ekAtmAmAM pAmatA te saMgasthAna, nAko jIve lAdhatA te pAMca jJAna, tethI vicce rahe cAra vikalpa jJAna. [10] niSkarSaA sUtra pAMca jJAnanA anusaMdhAna rUpe hovAthI koI alaga niSkarSa tAravela nathI. ooooooo (adhyAya :1 sUtra:32) [1]sUrahetuka-A sUtramAM mati-zruta ane avadhijJAnanI viparItatA arthAt ajJAnatAnuM svarUpa rajU karela che. [2]sUtra mULa-tikRtAvo viparyayazva 0 []sUtra pRthakA-mati kRta vaya: viparyayaH 2 [4] sUtrasAra matijJAna-zruta jJAna ane avadhijJAnaviparyaya arthAtuvirUdhdha rUpe paNa hoya che. (mati-zruta ane avadhi traNe jJAna che. tema ajJAna paNa hoI zake tene mati ajJAna-zruta ajJAna ane virbhAgajJAna kahe che. 0 5zabdazAnaHati kRta mavapa-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna viparyaya-viparita-ajJAnarUpa. va-pi-nA arthamAM che [6]anuvRtti-A sUtramAM koI pUrvasUtranI anuvRtti AvatI nathI. U [7]abhinavaTIkA-ahIM mati-zruta ane avadhi mATe te viparyaya hoya che tema sUtramAM kahI bhASyamAM pUjaya umAsvAtijI jaNAve che ke - jJAna eja ajJAna svarUpe hoya che. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 32 137 jJAnathI virudhdha te ajJAna. ahIM bhASyakAra maharSi eka zaMkA darzAvI tenuM samAdhAna kare che-jo jJAna te ajJAna evuM kahezo to chAyaDo ane taDako tathA ThaMDu ane uttuM tenI mAphaka paraspara atyanta virUdhdha vAta thaze tenuM zuM? e jJAno mithyAdarzanathI joDAyelA hovAthI viparIta jANanArA che mATe te ajJAna rUpa che tethI tene mati ajJAna,zruta ajJAna ane [avadhi-ajJAna] vibhaMga jJAna kahyA che. ajJAna zabdano bhAva zo? ahIM ajJAna zabda maiM jJAna jJata JajJAnuM evAnan samAsavALo nathI. arthAt jJAnano abhAva jaNAvato nathI. paNa ''viparita jJAna'' evo artha jaNAve che. AdhyAtmika dRSTie vastunA yarthAtha bodha ne jaNAve tene ja jJAna kahyuM che pariNAme viparIta bodha karAvanAra bAhya dRSTie jJAna avazya kahevAya chatAM AtmAne mokSa mArge sahAyaka na hovAthI tene ajJAna ja gaNela che(mithyA draSTinA mati-zruti-avadhi e traNe jJAnAtmaka paryAyo ajJAna ja che) vastuno yarthAtha bodha thavo e ja jJAna che. vastuno yathArtha bodha kayAre thAya? jayAre mithyAtva mohano udaya hoya tyAre vastuno yathArtha bodha thato nathI. viparita bodha ja thAya che. ethI mithyAdaSTinA mati-zruta ane avadhi e traNe jJAna viparita arthAt ajJAna rUpaja che. jayAre mithyAtva mohano nAza thAya ane samyagdarzana guNa pragaTe tyAre samyagdarzananA prabhAvathI vastuno yathArtha bodha thAya che. mati zruta-avadhi traNe jJAna, jJAna svarUpa bane che. yathArtha bodhanI vivakSA zuM? ahIM yathArthabodhano arthapramANa zAstranI dRSTie nathI karyo paNa adhyAtma zAstranI dRSTie ryoche. pramANa zAstranI dRSTie to samakitI AtmAne paNa ayathArtha bodha che tevuM ghaTI zakaze. jema doraDuM che temAM doraDAnuM jJAna e yathArtha bodha che paNa sApanuM jJAna thAya to ayathArtha che. kAraNa ke tyAM sApa nathI. are! kadAca pILIvastu jue tyAre A pItaLa che ke sonuM? tevo saMzaya paNa ayathArtha bodha ja che. pramANa zAstra prasidhdha Avo ayathArtha bodha samyakdarzana vALAne paNa hoi zake. paNa ahIM tenI vivakSA karI nathI. ahIM to mokSamArgamAM sahAyaka bodhane yathArtha bodha kahyo che ane samyagdarzana yukata jJAna mokSamArgamAM sahAyaka rahevAnuM mATe te bodha yathArtha bodha kahyo. A uparAMta samyaktvayukata jIvane AdhyAtmika viSayamAM paNa kyAreka saMzaya ke viparyaya thAya te saMbhava che. paNa tenI zradhdhA majabUta hovAthI samyagdarzanane kAraNe satyanI jijJAsA hovAthI kAMto satyA satyano nirNaya karaze. athavA '"me jANyuM te ja sAcuM'' evA Abhigahika mithyAtvane badale sarvajJa paramAtmAe kahyuM te satya che e vAtanI zradhdhAvALo ja haze mATe teno bodha yathArtha kahyo. vyavahAra bhASAmAM kahIe to jIva be prakAranA. mokSAbhimukha ane saMsArAbhimukha. mokSAbhimukha AtmAmAM samabhAvanI mAtrA ane Atma viveka hoya che. tethI te jJAnano upayoga heyopAdeya pUrvaka kare che. vaLI samabhAvanI puSTi kare che mATe tene yathArtha bodha gaNyo. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA saMsArAbhimukha AtmA potAnA jJAnano upayoga saMsAra vAsanA puSTi mATe kare che. mATe teno bodha yathArtha bodha gaNela nathI. A eka ja sUtra thakI zAno pramANa bhUta ane [pramANa bhAsa] viparyaya paNa hovAno saMbhava che te jaNAvI dIdhuM. [] [8]saMdarbhaHAgama saMdarbha: 138 aNANa pariNAmeNa bhaMte katividhe paNNatte goyamA ! tivihe paNNatte taM jahA maiaNANa pariNAme, suyaJabALa pariNAme, viSaMgALa pariNAme ja prajJApanA pada 13/07 vasiyA maDuM maphanALuM na...visesiyaM surya muyanALa 4 mukhya anALa 1...ja naMdisUtraHsUtra 25 annA kiritA tividhA pannattA taM jahA mati annANa kiriyA sutta annANa kiriyA vibhaMga iirayA. je sthAnAMga sUtra sthAna-3 udeza 3 sUtra 187 anya graMtha saMdarbha (1)zrI vizeSAvazyaka sUtra gAthA 329 thI 332 mati ajJAna nirUpaNa [] [9]padhaH (1) (2) mati zruta avadhi e traNa ajJAna rUpe thAya che mati zrutane ajJAnane vibhaMga ema bolAya che avadhi ne mati zruta traNe ajJAna che kahyAM anAtmadRSTine AtmadRSTi ajJAna jJAnamAM [] [10]niSkarSa:-A sUtranI vizeSa samaja sUtraH33mAM paNa ApI che tethI sUtraH32 ane sUtra 33mAM saMyukatapaNe niSkarSa rajU karela che. adhyAya :1 sUtraH33 'samyagdarzanathI joDAyelA hoya tyAre matyAdi traNa jJAna che ane tethI viparIta hoya to te traNeya jJAna ajJAna che'' ema pUrva sUtramAM jaNAvyuM paNa bhavya ke abhavya mithyAdraSTio paNa indriyonI madadathI sparzAdi viSayone aviparIta rIte barAbara jANe che. sparzane sparza tarIke, rasane rasa tarIke... erIte pAMca indriyonA viSayane oLakhAve che to pachI tene viparIta jJAna kema kahevAya? [] [1]sUtrahetuH-A sUtra uparokata praznano uttara Ape che arthAt mithyAdRSTinA traNa jJAna viparIta kema kahyAM te jaNAvavAno A sUtrano hetu che. ] [2]sUtra:mULa:-savalato vizeSAv yuTopa=nmattavat ] [3]sUtraHpRtha-sat - asato: avizeSAt tharyA 350vye: sanmattavat [] [4]sUtrasAraH-sat ane asatno taphAvata samajI zakatA na hovAthI gAMDAnI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 adhyAyaH 1 sUtraH 33 mAphaka marajI pramANe [artha karavAthI mati Adi jJAna ajJAna svarUpa che.] U [5]zabdajJAna - -vAstavikatA athavA sat padArtha ara-avAstavikatA athavA asata padArtha vizeSA--taphAvata rahita bheida na jANatA] yacchI-patha-vicArazUnya-upalabdhinA kAraNathI marajI pramANe. 3nava-gAMDAnI jema U [6]anuvRttiH-mammuitAvo viparyaa. U [7]abhinavaTIkA-pUrvasUtranA aMte prazna karyo ke sparza-rasa vagere jJAna samyagdarzanI kemithyAdraSTivALAbaMnene samAna hoya che to pachI A jJAna ne ajJAna kema kahyuM? A praznano uttara ApatA A sUtranA bhASya thakI khulAso kare che jema koI gAMDo mANasa [unmata thayelo mANasa karmonA udayathI tenI indriyo khAmIvALI hovAne lIdhe kharI vastu sthiti-[vAstavikatA ke sat padArtha ne jANI zakato nathI. te gAyane ghoDo ke ghoDAne gAya ema kahI de che. sonAne DhekuM ke DhephAMne sonuM paNa dhAre che. A pramANenI viparIta dhAraNAone kAraNe tene jema ajJAna ja kahe che tema-viparIta rIte dhAraNA karanArane ajJAna ja hoya che. arthAta mithyAdarzanathI jenI indriyo ane budhdhi gherAI gayelI hoya tenA matizrata ane avadhi ajJAnarUpa hoya che. A ajJAna ne apramANa ke asamyaguM [mithyA) jJAna paNa kahe che. sUtrakAre tene mATe viparyaya (jJAna zabda paNa vAparela che. mithyAdraSTi - sata ne asat kahe ane asat ne sat kahe. koNa sa che ane koNa asat che? kema sata ke asata che, vagere vizeSatAo samajI zakato nathI. sarvajJa bhagavaMta jaNAve che ke pratyeka vastu sva-rUpe sata che ane para-rUpe asat che. dareka vastu sva-dravya-kSetra-kALa bhAvanI apekSAe sata-vidyamAna che ane para dravya-kSetra-kALabhAvanI apekSAe asata-avadhimAna che. suprasidhdha ane vAraMvAra kahevAtA ghaDAnA dRSTAnta ne joIe. jema-amadAvAdano ziyALAmAM banelo lAla raMga mATIno eka ghaDo che-te mATIrUpa sva dravyanI apekSAe sat che paNa sutararUpa para dravyanI apekSAe asat che. amadAvAda rUpa svakSetranI apekSAe sata che ane muMbai rUpa parakSetranI apekSAe asa che. ziyALArUpasvakAlanI apekSAe sata che ane unALArUpa para kAlanI apekSAe asatache. lAlaraMga rUpasvabhAva [paryAya nI apekSAe ghaDosata che paNa kALA raMgarUpa parabhAvanI apekSAe asat che. * A rIte pratyeka padArthamAM satvake asatva, nityatvake anityatva, sAmAnya ke vizeSAdi dharmo hovA chatAM mithyAdraSTi amuka vastu sat ja che ke amuka vastuasat ja che... evA ekAMta rUpe ekAda gharmano svIkAra karI anya dharmano asvIkAra kare che. AthI tenuM jJAna-ajJAna svarUpa che. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA sArAMza rUpe ema paNa kahI zakAya ke unmAdanA kAraNe jema satya-asatyano taphAvata jANI zakatA nathI. AthI tenuM sAcu jUThuM badhuM jJAna vicAra zunya athavA ajJAna ja kahevAya, temamithyAbdike saMsArAbhimukha AtmA gameteTalA adhika jJAnavALo hoya to paNa Atmika viSayamAM AMdhaLo hovAthI enuM badhuM laukika jJAna AdhyAtmika draSTie ajJAna ja che. kema ke tenuM vizALa jJAna sAMsArika vAsanAnI puSTimAM ja vaparAze. jo jJAnamAM viparyaya thato na hoya to jagatamAM badhAM mokSAbhilASI ja rahe athavA kayAMya mata-matAMtara ke gerasamaja kebhUla thavAnuM bane ja nahIM. badhAM badhI vastune samarUpe ja svIkAre athavA satya vAta samajAtA bhUla choDI ja de. paNa tema banatuM nathI mATe jJAnamAM viparyayatA che te cokkasa che mATe ja te ajJAna che. $ mokSamArganA traNa sAdhanoHja samyagdarzana vize sUtra 8 sudhImAM kahevAyuM. ja samyajJAna vize A sUtra sudhImAM kahyuM. ja saccArItra vize adhyAyaH 1mAM kaheze. pUrve sUtra pamAM pramAyiAma: kahyuM pramANa eTale jJAna tenI carcA karI have be sUtramAM nayane jaNAve che. U [saMdarbha4 Agama saMdarbhaH se kiM taM micchAsuyaM ? jaM imaM aNNANiehi micchAdiTThaehiM sacchaMdabuddhimai vigappiaM tyAdri ! ja naMdisUra42 [9]padya(1) khoTA kharAno bheda na le vinA vicAra Acare jema gAMDAnI pravRtti tema teha ajJAnI kare. . (2) hoya jayAre traNe jJAna nahiM AtmA vimukha jayAM tyAre gaNAya ajJAna jJAne AtmAbhimukhatA [10]niSkarSa - A sUtramAM jaNAvyAnusAra mithyAdraSTijIva sat ane asatno bheda jANato nathI tethI niSkarSa e laI zakAya ke pratyeka mokSAbhilASa jIve pahelA sat ane asatanuM yathArtha jJAna prApta karavA ane viveka jALavavA prayatna karavo joie. athavA to tenA pAyArUpa evI pUrNa zradhdhA keLavavI joie. kemake samyagdarzanInuM jJAnasamyagamyuM che. vaLI 31 sUtra sudhI gati paNAne sUcave che. jayAre A be sUtra nAstipaNAne jaNAve che. matalaba ke A be sUtra parihArapaNuM jaNAve che. tethI AdaravA yogya vastu AdarI ane choDavA yogya vastuno parihAra karI sata ane asatanA bhedanA jJAnathI mithyAjJAna TALavuM. (jJAnanA bhedo mATe zrInaMdisUtranuMsAra bhedo jANavA pariziSTa jovuM.) [U S T U M T US Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 34 141 # * (adhyAya 1 sUtraH 34) [1]sUahetu:-AsUtrathakI sUtrakAranayonuM nirUpaNa kare che e rIte kALabhairaSiAma: sUtramAMnA naya zabdanuM svarUpa svayaM spaSTa kare che U [2]sUtra mULa rAmasaMgrahavyavahAranuM sUtrazA nyA: U [3]sUtra pRthakanaina saMprada vyavahAra nukUa zabdA: nayA: U [4] sUtrasAra-naigama-saMgraha-vyavahAra-ju sUtra ane zabda e pAMca gayo che. I [5] zabdajJAnaH bhiASyakAra maharSinA jaNAvyA mujaba nAmanAyaH-nigama eTale deza. judA judA dezomAM je je zabdo bolAya che tenA artho ane zabdArthonuM jJAna te naigamanaya. saMpradAya-padArthonA sarvadeza ane eka dezano saMgraha je zabdothI jaNAyate saMgrahanaya. vyavahAranayaH- je zabdothI sAmAnya loko jevuM lagabhaga upacAra rUpa ane ghaNA zeyovALuM jJAna thAya te vyavahAranaya. sqnaya - vartamAnakALe vidyamAna padArthane ja padArtha tarIke kahevAya ane jaNAya che. zabdanaya:- jevo artha te pramANe je zabdo vaDe kahevAya che. U [6]anuvRtti- A sUtramAM koI pUrvasUtranI anuvRtti AvatI nathI. U [7]abhinavaTIkA(1)zrI bhANakAra maharSie koI vizeSa bhASya banAvela nathI. (2)sAmAnya samaja tathA nayanA badhAM bhedo pUrvesUtra 16mAM noMdhAyelA che. eTale nayano artha tathA prakAro pharIthI ahIMnodhela nathI. (3)nayanA bhedonI vistRta samajatra 1935mAM ApavAnI che-zrIbhASyakAre paNatemaja karela che. tethI ahIM tenuM anusaraNa karyuM che. mATe abhinavaTIkA sUtra 16 tathA 13pa jovA 0 [B]saMdarbhaHsaMyukata paNe sUtra 135mAM che. U [9]padyasaMyukata paNe sUtra 1935mAM che. U [10]niSkarSa - saMyukata paNe sUtra 135mAM che. OOO0000 *digaMbara AmnAya mujaba ahIM namasaMpradyavArasUtrarApivaMpUtAnA sUtra che. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 tattvAdhigama sUtra abhinavaTIkA (adhyAya :1 sUtra : 35 U [1]sUtra hetu sUtra 34mAM je nayanA pAMca mukhya bhedo prastuta karyA che tenA peTA bhedone jaNAvavA mATe sUtrakAre A sUtra alaga batAvela che. [2]sUtramULa-mAdyaddhivimeDI U [3]sUtra pRthakaka-mAgha zabda 6i - vi mero [4] sUtrasAra-prathamanAgimanayanA be bheda che ane zabdanayanA traNa bheda che. nigamanayanA be bheda-deza paripekSI-sarvaparipekSI] [zabdanayanA traNa bheda - sAMprata samabhirUDha ane evaMbhUta traNa bheda che.] [5]zabdazAnaHmAAM paheluM athavA prathamanuM naigamanaya zabda-zabdanaya [pUrvasUtramAM kahela che te] dri -be tri-traNa mevau-prakAro U [6]anuvRtti-maiAsaMpradu sUtra thI zI natha: nI anuvRtti U [7]abhinavaTIkA:-ahIM sUtra 34 ane 35 baMnenI vicAraNA sAthe karavAnI che. zrI bhASyakAra maharSi paNa bhASyamAM sAte nayonI vicAraNA saMyukta paNa kare che. tethI e paraMparAne anusarIne pU. sidhdhasena gaNijI tathA pU. haribhadrasUrijIe paNa e rIte TIkAracI che. tethI ahIM paNa eparaMparAnuM anusaraNa karela che. bhUmikA - nayanA bhedonI saMkhyA vize traNa paraMparAno ullekha maLe che. (1)prathama paraMparA sAta bhedono ullekha kare che. je anuyoga dvAramAM jaNAvela chenaigama-saMgraha-vyavahAra-jusUtra-zabda-samabhirUDha- evaMbhUta. (2)pU.sidhdhasena divAkara sUrijI bIjI paraMparAanusare che. teo naigamanayane choDIne bAkInA cha nanayone svIkAre che. (3) pU. umA svAtijI mahArAjA trIjI paraMparA jaNAve che. te mujaba pAMca navo sUtraH34mAM kahyA ane A sUtra thakI be peTA bheda kahyA. ja nathanirUpaNa -koI eka vastuvize aneka prakAranA vicArothaI zakache.jema keekaghaDAne jotA AghaDo-lAla raMgano che. goLa che-halako che zIyALAmAM banyo che-pANI sAruM rahe tevo che... evA anekavicArothaI zake che. AvA vicArone eka eka karI dhyAnamAM levA azakaya bane che. tethI A vicAronuM vargIkaraNa karI devAya che. AvA vargIkaraNane "naya" kahe che. - "virodhI dekhAtA vicArone vAstavika avirodhanuM mULa tapAsanAra tema karI tevA vicArono samanvaya karanAra zAstra" te nayavAda evI paNa vyAkhyA jovA maLe che. jema ke eka purUSane koibahAdurakahe che-kemake teNe jaMgalamAM sIMhane vIMdhI nAkhyo. bIjA bIkaNa kahe che. kema ke tenI strIthI paNa bIto phare che. trIjA vidvAna kahe che. kema ke yunivarsiTI Njainelibrary.org Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 35 143 parIkSAmAM prathama Avelo cotho murkha kahe che kema ke tenuM vyavahAranuM jJAna nathI. AvA aneka guNadharmothI te mANasanI bhinna bhinna oLakha apAya che. ahIM paraspara virodhI lAgatA lakSaNo ja eka mAnavImAM jaNAya che. chatAM tene asatya kahI zakAtuM nathI. kAraNa ke dareka lakSaNa koine koi apekSAe kahevAyuM che. nayavAda AvA paraspara virodhI vAkayo vacce ekavAkayatA sAdhe che. tethI nayavAda apekSAvAda paNa che. ApaNo samagravyavahAra naya athavA apekSA para cAle che. vastumAM rahelA aneka dharmomAMthI ApaNane je vakhate je dharmanuM prayojana hoya te vakhate te dharmane AgaLa karIne ApaNe vyavahAra karIe chIe. jema ke sAdhu bhagavaMta "mokSane sAdhe che." te apekSAe sAdhu kahyA. ghara rahita hovAthImaMAra kahyA. bhikSAcara hovAthI bhikhkhuM kahyA. graMthi rahita hovAthI nirgatha kahyAM e rIte eka apekSAe muni kahyA, bIjI apekSAe zramaNa kahyAM. badhAM ja sAdhu zabdanA paryAya che. chatAM jayAre je apekSAe vAta thAyatyAre te dharmane AgaLa dharI teno paryAya kahyo che. apekSA anaMta che mATe nayo paNa anaMta che. A anaMta nayamAMthI ahIM pAMca sAta nayo sUtrakAre ApaNI samakSa mUkelA che. ja nayano artha ane aparyAya - judAM judA artha ke vyAkhyA pUrve sUtra 1: mAM kahyA che. eTale naya nirUpaNamAM Apela vigatane ja ahIM vyAkhyArUpe rajU karI che. pratyeka vastumAM anaMta dharma ke svabhAva hovAthI eka ja vastu judI judI apekSAe judI judI bhAse A anaMta dharmamAMthI je dharma ke svabhAvane mukhya karIne bolAya te naya kahevAya. A naya zabdanA vividha paryAyo kahyA che. na:- nayane rUti nayA: jIvAdi padArthone sAmAnyathI pragaTa karavuM te naya. tene mATe bhASyakAramaharSiprApaka-kAraka-sAdhaka-nirtaka-nirbhasaka-upalaMbhaka-bhaMjakaeparyAya zabdo vApare che. sidhdhasenIya tathA sabhASya TIkAmAM tenI vyAkhyA karAyelI che. jemake prApa:-je te padArthone AtmAmAM pahoMcADe te prApaka. para AtmAmAM apUrva padArthanuM jJAna utpanna karAve te kAraka. # sUtrakAre mukhya pAMca nayo kahyA. jemAM zabda nayanA traNa bheda gaNatAM kula [4+3. sAta bhedo thaze. je nIce mUjaba kahyA che. (1)naigamanayA-nigama eTale deza. judA judA dezomAM je je zabdo bolAya che. teonA arthonuM jJAna te naigama naya. vyutpatti artha laie to jo yaca. jene eka gama eTale ke eka vikalpa ke draSTi nathI arthAt bahu vikalpa ke aneka dRSTio che te naigama. vyavahAramAM thatI lokarUDhI ane saMskAranA anusaraNamAMthI janme che. naigamamanayanA traNa bhedo thakI tenuM svarUpa vizeSa spaSTa karAya che. (1)saMkalpa -eka kriyA karavA vize nirNaya karyo. te mujaba te kriyA mATe anya pravRtti AraMbhI to te pravRttine paNa kriyA mATenI pravRtti ja gaNI. koIgarIbamajUrane pUcheke "kayAM jAo cho? te kahezekejamavA jAuchuM.kharekharatotemajurInA paisA laI bajAramAM jaze. tyAMthI kharIdI karaze, ghera jaI roTalI-zAka banAvaze, pachI jamaze. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 - tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA topaNaphekTarImAMthI chuTatAMjate "huMjamavAjAuM chuM tema kahe che. ahIM bhojanakriyAnI mukhyatA che. te saMkalpanI sidhdhi mATe anya kriyAo che tenI gauNatA che. tethI A saMkalpa-naigamanatha kahyo. aMza -aMzano pUrNamAM upacAra te aMza-naigamanaya kahyo. pagamAM sAmAnya phekacara thayuM hoya to paNa paga bhAMgyo tema kahevAya che. sADI saheja gaMdI thaI hoya to paNa AkhI sADI gaMdI karI nAkhI tevuM bolAya che. A samagra vyavahArane aMza naigama kahyo. upacAra-bhUtano vartamAnamAM upacAra,bhaviSyano vartamAnamAMupacAra,kAraNano kAryamAM upacAra, Adheyano AdhAramAM upacAra ema aneka rIte upacAra karavAmAM Ave che. tene upacAra naigama kaheche. Aje divALIno divasa che. Aje bhagavAna mahAvIranirvANa pAmyA. have prabhunA nirvANane to seMkaDo varSathaI gayA chatAM ApaNe bhUtakALano vartamAnamAM Aropa karIne bolIe chIe. majuro ema bole che ke "cA" e amAruM jIvana che. kharekhara "cA" jIvana thoDuM che? paNa majurone "cA" jIvananA aMgabhUta kAraNa samAna lAge che. ahIM kAraNamAM kAryano upacAra thayo kahevAya. rAjAnA kuMvaranA lagnane divaseAkhuM nagaraAnaMdamaya banI gayuM. ahIMnagarajanonA harSane badale nagara AnaMdamaya thayuM tema bolAya che te Adheya evA nagarajanonA AdhArarUpa nagaramAM upacAra karAyo che. A badhAM upacAra naigamanA draSTAMto che. sAmAnya-vizeSa-nagamanayanaigamana sAmAnya tathA vizeSa baMnene avalaMbe che. teno AdhAra lokarUDhi che. jema laMDana gayelA koI bhAratIyane pUche ke kyAM raho cho? to te kaheze ke hindustAnamAM rahuM chuM hindustAnamAMnA koI anya pradezamAM hoyaane pUche ke tame kyAMnA kaheze ke huM mahArASTrano vatanI. mahArASTramAM kadAca koI gAmaDe gayo hoya ane pUchazoto kaheze ke huM muMbaIno. muMbaImAM pAyadhunI upara maLI jAyane pucho ke kayAM raho che? to kaheze kAMdIvalI. chevaTezaMkaragalI-zaMkaragalImAMmahAvIraepArTamenTara-bI. 17 evo koI javAbaAvaze. ahIM mahArASTranI apekSAe hindustAna sAmAnya che paNa muMbaI vizeSa che. muMbaInI apekSAe mahArASTra sAmAnya paNa kAMdIvalI vizeSa che. A rIte A naigamana sAmAnya tathA vizeSa ubhayane grahaNa kare che. bhASyakAre jaNAvelA naigamanayanA be bheda (1)sarvaparikSepI (2)deza parikSepI -sarvaparikSepI eTale sAmAnya. dezaparisepI eTale vizeSagrAhI. -pratyeka vastu sAmAnya ane vizeSa ema ubhaya svarUpa che. --jIvamAM jIvatattva' e sAmAnya gharma che je sadAkAla sAthe rahenAruM che. jayAre tenA paryAya e vizeSa dharma che. nAraka-tiryaMca-deva-mAnava e jIvanA paryAyo che. eja rIte-ghaDo. ghaDA tarIke sAmAnya dharma che. jayArelAla kALo vagere tenA vizeSa dharmo che. (2)saMgrahanayaH # padArthono savadeza sAmAnya ane eka deza [vizeSa) no saMgraha jei zabdathI jaNAya tene saMgrahanaya kahe che. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH 3pa 145 4 saMskRti ti : je ekatrita kare che. arthAta jevizeSa dharmanosAmAnya sattAe saMgraha kare che. # je vicAra judI judI aneka prakAranI vastuone ane aneka vyakitaone koIpaNa jAtanA sAmAnya tattvanI bhUmikA upara goThavI e badhAMne ekarUpe saMkelI le che te saMgrahanaya. # je naya sarva vizeSone ekarUpa saMgraha karI le che te saMgrahanaya.. apekSAbhedathI darekamAM sAmAnya aMzaanevizeSaaMzarahelache. saMgaThanayatemAM sAmAnya aMzane grahaNa kare che. te kahe che ke sAmAnya vinA vizeSa na saMbhave AthI A nayanI dRSTivizALa che. (1) "jIva'' asaMkhyAta pradezavA che. ema 'jIva" zabda bolavAthI badhA jIvone samAveza temAM thaI jAya che. (2)koI zeTha nokarane kahe ke "dAtaNa" laI Ava. tyAM nokara dAMtaNa sAthe pANIpAvaDara-rUmAla Adi lAvaze. tyAM dAtaNamAM bAkI badhAMno saMgraha thaI jaze. (3)A vanaspati" che. tema kahetA-pIpaDo-lIMbaDo-AMbo-vAMsa vagere vRkSono samAveza thaI jAya che. Ama saMgrahanayanA aneka dRSTAnta maLaze. sAmAnya aMza jeTalo vizALa teTalo saMgrahanaya vizALa. (3)vyavahAra naya - je zabdothI sAmAnya loko jevuM, lagabhaga upacAra rUpa ane ghaNAM zeyovALuM jJAna thAya te jJAnane vyavahAranaya kahe che. # viSe vaharati-je vizeSatAthI mAne che ke svIkAre che tene vyavahAranaya kahyo. je kevaLa vizeSa dharmane ja grahaNa kare che. je vicAra sAmAnya tattva upara eka rUpe goThavelI vastuonA vyavahArika prayojana pramANe bheda pADe che. te vyavahAra naya. '$ je naya vizeSa tarapha dRSTi karIne dareka vastune judI judI mAne te vyavahAra natha. Anaya kahe chekevizeSa sAmAnyathI alaga nathI paNa vizeSavinAvyavahAracAlI zaktonathI. jemake "davA" evA sAmAnya zabdathIbadhIdavAlaI zakAya. paNa "davAApo" ema kahevAmAtrAthI gamete roga mATe game te davA na apAya. jevo roga tevI davA apAze. A nayanI vicAraNA na karo to "davA" evA sAmAnya saMgrahathI koI roga mATe ja nahIM. "strItva' evA sAmAnya saMgrahathI jagatamAM koI mAtA-bahena-patnI-putrI Adi vyavahAra cAlaze ja nahIM. (4) jusUtranayaH # je zabdothI vartamAna kALe vidyamAna padArthone ja padArtha tarIke kahevAya ane jaNAya te jJAna-Rju sUtra naya. je aju eTale saraLa ane sUtra eTale bodha. saraLaevovartamAnatenobodhajemAMthIthAyachetejuAnayaatIta ane anAgatakALane svIkArato nathI. vastunA atItanA paryAya nAza pAmyA che. ane anAgata kALanA paryAyanI utpatti a. 1/10 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA thaI nathI tethI vartamAna kALano paryAya hoya te ja svIkAravo tevuMA naya mAne che. $ A rIte je naya bhUta ane bhaviSya kALane bAju para mUkI vartamAnane sparza kare te ju sUtra naya arthAt atyAre koI zeThAI bhogavato hoya to ja tene zeTha kahevo. # koIbhAvimAM rAjA thanArA evA rAjakumArane kadAca atyAre rAjA kahe to A naya tene svIkAratuM nathI. rAjA thAya tyAre ja rAjA. $ A naya vartamAna bhAvone ja svIkArato hovAthI tene bhAvanaya paNa kahe che ane te nAmAdi cAra nipAmAM mAtra bhAvanikSepAne ja svIkAre che. . (5)zabdanaya jevo artha te pramANe je zabdothI kahevAya te zabda naya. A zabda nayanA traNa bheda che, sAMprata, samabhirUDha ane evabhUta. traNe navo zabda pradhAna che. -paryAyarthika che ane vartamAnakAlina che. (1)sAMprata zabdanaya-nAmanikSepAdika vaDenilepAyela padArthamAM je zabdaprathamavAparyo hoya, te zabdathI paNa mAtra gamete eka nipAyukata arthavizenuM jJAnate sAMprata zabda naya. $ Ate-gAdvayate vastu nena ti za6: jenAthI vastu bolAya che te zabda. zabda naya aneka zabdo vaDe sucavAtA eka vAgyarthane eka ja padArtha samaje che. jema-kuMbha kaLaza ghaDo Adi zabdo "ghaDo'' arthanA ja vAcyArtha che. A nayamAM kALa-liMga-vacana-kAraka Adi bhede paNa eka ja vAcyArtha sUcavAya che paNa artha judA judA hoya che. # kALabheda-bharatakSetra hatuM che ane haze. AmAM traNemAM kALa bheda che. paNa zabda rUpe bharata kSetra eka ja che. arthamAM bheda paDI jaze. ke "bharata kSetra hatuM" arthAta te kALe jevuM hatuM tevuM che] vartamAnakALe nathI. # liMgabheda-taTa-taTI-taTas traNeno mULa zabda eka ja che chatAM liMga traNemAM badalI gayA. kuvo ane kUI zabda eka che paNa liMga badalatA artha bheda thaI jaze. vyavahAramAM kuvo eTale moTo ane kUI eTale nAno kuvo artha prasidhdha che. vacanabheda-tA: ebahuvacana che jyAre chai e ekavacana che. baMne strI zabdanA sUcaka che. chatAM arthathI bheda thaI jaze. ekamAM strIoarthache. bIjAmAM eka strI evoarthaspaSTa che. ja kAraka bheda-chokaro-chokarAne-chokarA vaDe-chokarA taraphathI vageremAM chokaro zabda sAmAnya che. chatAM kAraka bhede arthanA bhedone sUcave che. ekamAM kartA che. bIjAmAM kartA badalI jAya che. chokaro karma vagere bane che. ja upasargabheda-8 ghAtune hAra ema banavA sAthe jayAre judA judA upasargo lAge che tyAre vihAra-kAhAra-nihAra-mAdAra evA zabdo bane che. tyAM badhAno arthabheda jANIto che. ()-pa-2)samabhirUDha zabdanayana-nayanAsAtabhedamAMchako ane ApaNA zabda nayano peTA bheda bIjo te samabhirUDha naya. ja potAnA vyutpattisidhdhaarthasivAya bIjA paryAya zabdathI vAcya paNa potAnA artho vidyamAna chatAM jei zabdomAM teomAM jJAna na pravarte te jJAna, samabhirUDha zabda naya. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 1 sUtraH3pa 147 * samyak prakAreNa paryAya zabdeSu niruktibhedena bhinnaM artha abhirohan-iti samabhiruDha: * je vicAra zabdanI vyatpittine AdhAre arthabheda kahyuM te. A nayano mata e che ke jeliMga-kAraka vagere bhede arthabheda mAno cho to vyutpatti bhede paNa arthano bheda mAnavo joIe. Indra-nAt aizvaryavALo hovAthI Indra. zakra-zanAt zakitavALo hovAthI zakra. puraMdara-puravAraNAt daityonA nagara nAza karavAthI puraMdara. (7)-[5-3]evaMbhUta zabda naya - vyaMjana eTale padArtha oLakhavA mATe vaparAyelo zabdo ane arthaeTale jene mATe te zabda vAparelo hoya te padArtha. te baMne jayAre barAbara hoya tyAre je jJAna pravarte te evaMbhUta naya. ja purva mavati enA jevuM che. vAcaka zabdano je artha vyutpatti rUpe vidyamAna che. tenI samAnaja arthanI tevIja rIte kriyA te vAcaka zabdathI batAvAya che. * nayano sAtamo bheda ane zabdanayano trIjo peTA bheda evoA evabhUta zabdanaya ema kahe che ke, "zabdathI phalita thato artha ghaTato hoya tyAre ja te vastunete rUpe svIkAre, bIjI vakhate nahIM jema gAyaka jayAre gAyana gAto hato hoya tyAre ja gAyaka kahevAya anya samaye nahIM. lakhato hoya tyAre ja lekhaka- rAjacihyI zobhato hoya tyAre ja rAjA. Ama zabdanayanA traNa bheda karyA. temAM sAMpratanaya ghaDo-kuMbha-kaLaza vagere paryAya kahe che. samabhirUDhanayaTanAt-eTale ghaTa-ghaTaevo avAja kare che mATe ghaDo kahe che. evaMbhUtanayaghaDo tyAre kahevAya jayAre pANI bharavAnI kriyA mATe teno upayoga thaI rahyo hoya-athavA strInA mastake caDIne pANI levA javA AvavAnI kriyA cAlu hoya. * nayonA paraspara saMbaMdha - 4 naigamanayano viSaya sauthI vizALa che kAraNa ke te sAmAnya ane vizeSa baMne loka rUDhine anusare che... saMgrahanayano viSaya naigama nayathI ocho che kAraNa ke te mAtra sAmAnyalakSI che... vyavahAranaya no viSaya to saMgrahathI paNa ocho che. kema ke te saMgrahanaye saMkalita karelA viSaya upara ja amuka vizeSatAone AdhAre pRthakkaraNa kare che. A rIte traNenuM viSaya kSetra uttarottara TUMkAtuM jAya che. Ama chatAM traNemAM paurvAparyasaMbaMdhato cheja. sAmAnya-vizeSa ane te baMnenuM bhAna naigamanaya karAve che. emAMthI saMgrahAyano janma thAya ane saMgrahanIja bhIMta upara vyavahAranuM citrataiyAra thAya. A rIte saMgraha naya sAmAnyano ane vyavahAranaya vizeSano svIkAra karatuM hovA chatAM kayAreka paraspara sApekSa jaNAya che. jema A nagaramAM manuSyo rahe che. A vicAra saMgrahanayano che. tema te nagaramAM manuSya uparAMta pazu-pakSI paNa haze ja. eTale jIvanI apekSAe vizeSatA darzAvI manuSya rahe che te vAta e vyavahAranaya. strI-purUSo-bALakonI apekSAe e manuSya evo sAmAnya zabda te saMgrahanaya. # RjusUtranayavartamAnakALanesvIkArIne bhUtatathAbhAvino inkAra kare che. tethI tenoviSaya Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA spaSTa banI jatA vizeSa rUpe bane che ane A nayathI ja vizeSagAmI draSTino AraMbha thAya che. RRju sUtra pachInA traNe nayo to uttarottara vadhAre ne vadhAre vizeSagAmI thatA jAya che. alabatta eka hakIkata ahIM dhyAnamAM rAkhavI ke uttara uttara nayo jema vizeSa spaSTa ke sUkSma bane che, tema te uttara nayanI apekSAe pUrvano naya sAmAnyagAmI gaNAze. A zabda naya zabdabhedathI arthabheda svIkAre che. paNa jo eka samAna paryAyavAcI zabdo hoya to arthabheda svIkArato nathI tethI kayAreka tenA arthaghaTanamAM visaMvAditA jaNAze. kema ke koi arthabheda che tema kaheze ane koi kaheze ke zabda bhedathI arthabheda nathI. jema ke caMdrasoma-indu-vagere zabdo paryAyavAcI che. mATe arthabheda gaNela nathI. paNa pUrve kahyA mujaba kAraka-liMga-vacanabheda thAya to arthabheda gaNAze. jayAre samabhirUDha naya eka paryAyavAcI zabdomAM paNa zabda bhedathI arthabheda mAne che. A rIte zAbdika dharmone AdhAre je arthabhedanI aneka mAnyatA cAle che te zreNI zabdanayanI. zAbdika bhede arthabhedanI vicAraNA karatI budhdhi vyutpatti bheda tarapha DhaLe che ane rAjA nRpatti-bhUpati vagerenA vyutpitti bhede artha bheda kare che te samabhirUDha naya-savizeSa uMDANamAM TevAyelI budhdhi-vyutpatti bhede ghaTato artha vartato hoya tyAre ja te zabdane te arthamAM svIkAre che. A rIte rAjacihnothI jayAre zobhato hoya tyAre ja te rAjA evuM kahechete evaMbhUta naya. sAta nayomAM pUrva pUrva-nayo karatA uttara-uttara naya vadhu sUkSma che. prathamanA traNa athavA cAra sAmAnya grAhI che. pachInA cAra athavA zabdAdi traNa nayovizeSa grAhI che. A rIte sAta prakAre vicAra saraNInI goThavaNIne naya nirUpaNa-nayavAda ke naya vicAradhArA kahI che. samApanaH- A rIte je nayo kahyA te pratyeka ne judI judI apekSAe svIkAravA paNa eka bIjAnA virodhI mAnavAnahIM. kema ke eka padArthomAM judA judA vicAronuM mizraNa jovA maLe che. jema ke sarve padArthomAM vizeSatA na hovAthI sAmAnya rIte sat rUpe eka che. sarve padArtho jIva-ajIva rUpe be che. sarve padArtho dRvya-guNa-paryAya apekSAe traNa che. -sarve padArtho cAra darzananA viSaya tarIkenI apekSAe cAra che. sarve padArtho pAMca astikAyanI apekSAe pAMca che. sarvepadArtho cha dhrUvyonI apekSAe cha che. ahIM padArtho to te ja che mAtra apekSA mujaba vacana badalAya che. A dareka nayo potapotAnA viSayamAM svataMtra che. chatAM te bIjA nayone khoTA TheravatA nathI mATe tenayo kahyA. jopotAnI vAtane ja sAcI Therave ane bIjAne khoTI TharAve to te durnaya athavA nayAbhAsa kahevAya. nayanA vividha bhedoH- nayanA upara mujaba sAta athavA pAMca naya gaNAvyA. eja rIte tenA bhinna bhinna bhedo paNa oLakhAvAya che. dRvyArthika ane paryAyArthika nayaH- naigamAdi nayone mukhya be vibhAgamAM paNa vibhAjIta karAya che-je dravyanA astittvanuM grahaNa kare che. athavA dravyanI guNa-sattAne mukhyapaNe grAhe che ane tenA paryAya [utpAda-vyaya-dhrauvya] ne gauNa paNe gRhe che te dravyArthika naya. dravya eTale sAmAnyake mULabhUta padArtha prathamanA traNe naya [koi mate cAra naya] dravyArthika nayo che. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 adhyAyaH 1 sUtraH 35 (1)naigamana - sarva jIva guNa-paryAya vata che. (2)saMgrahana-jIvane asaMkhyAtA pradeza che. [ahIM badhA jIvonuM grahaNa karyuM te sAmAnya (3)vyavahAranaya - A jIva saMsArI che ane A jIva sidhdha che. (4)ju sUtranayaH- jIva upayogavaMta che. je mukhyatA e paryAya ne vastu mAne. te paryAyarthika naya. paryAya eTale vizeSa athavA mULabhUta padArthonI bhinna bhinna avasthA. ahIM mukhyatAe paryAyonuM grahaNa che ane gauNatAe dravyanuM grahaNa che. AmAM chellA [cAra athavA traNa nayo lIdhA. zabda-samabhirUDha-evaMbhUta. * nizcaya anevyavahAra naya - nizcayanaya-eTale sUkSma athavA tattvadRSTi. kharI rIte to evaMbhUta e ja nizcayanI parAkASTA che. chatAM Rju sUtrAdi cArane paNa nizcaya naya kahevAno mata jovA maLe che. vyavahAranaya-te sthUlagAmI ke upacAra dRSTivALo che.naimitika bhAvo mujaba paNa temAM vyavahAranuM AropaNa thAya che. A vyavahAranayane paNa naya ja gaNela che. tene asatya kenayAropaNa gaNatAM nathI. nizcaya ane vyavahAra baMne jANavA. pachI yathAyogya aMgIkAra karavuM pakSapAtI thavuM nahI. vyavahArarUpa bAhya kriyA tyajI devAthI sarva nimitta nAza pAmatA, phakata ekalA nizraya rUpa upAdAnathI mokSa prApti kArya sidhdha thatuM nathI. nizraya draSTi hRdayadharIjI pAse je vyavahAra puNyavaMta te pAmazejI bhava samudrano pAra * zabdanaya-anaya -jemAM arthanIvicAraNApradhAnapaNe hoyateryA ane jemAM zabdanuM pradhAnya hoya te niya. pahelAnA cAranaya te arthanayoche. pachInA traNa te zabdanayoche. ja jJAnanaya-kriyAnayaH- jenaya jJAnane arthAt tattvane sparze che te jJAnanI je naya A tattvAnubhAvane pacAve che arthAta takhtAnusArI AcArane pradhAna mAne che te jiyAya ja jIvatatva para sAta naya-pUrvesUtra-4mAM nIvAdri sAtato kahayA che. temAM jIvaajavAdi sAte tattvone sAtanAya vaDe ghaTAvavAnA che. e-ja-rI-te darzanAdi traNe paNa sAta naye ghaTAvavAnA hoya che. jeno ullekha pramANanavairaSiAma: sUtra 10mAM paNa che. te mujaba ahIM, "jIvatattvanA sAta no (1)naigamanaH- jIvaguNa paryAyavAnuM che. (2)saMgrahana-jIva asaMkhyAta pradezavAnuM che. (3)vyavahAranayeH- pratyeka saMsArI AtmA-karmono kartA ane bhokatA che. (4)jusUtranaH- dareka AtmA darzana jJAna-cAritra upayogAdithI sahita che. (5)zabdanaH- jIva-cetanA-AtmA vagere paryAyavAcI che. (6)samabhirUDha naye - jIve che mATe te jIva kahevAya. jJAnAdi guNavaMta hovAthI cetanA lakSaNa kahyA. prANone dhAraNA kare che mATe prANa paNa kahe che. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (7)evaMbhUtanaye-anaMta jJAna-anaMta darzana-anaMta cAritrAdi guNo vALo te AtmA che. ja jJAna ane sAta naya ApaNe mati-zrutAdi ATha jJAna joyA [pAMca jJAnannaNa ajJAna] naigama-saMgrahavyavahAra traNeya nayo AThe jJAnono svIkAra kare che. jusUtranaya - matijJAna ane mati ajJAna baMne zrutajJAna ane zruta ajJAnanA madadagAra gaNyA che. paNa pradhAnapaNe upayogI gaNyAnathI mATe te baMne varjIne jusUtra naya cha jJAnano svIkAra kare che. zabdanayaH-zrutajJAna ane kevaLajJAnano ja svIkAra kare che. A nayanA mate mati-avadhi ane mana:paryAyatraNe suvizuddhizruta jJAnanA jamadadagAra che. ahIM zrutamAM zrutakevalInA zrutane mukhyatAe grahaNa karela che tethI mAtra zrutajJAna ane pratyakSa evA kevaLajJAna ema be bheda ja karyA che. vaLI zabdanaya sarvajIvane cetanAvaMta ane jJa-svabhAvI gaNe che. koIne mithyAdraSTi ke anna gaNatA nathI. tethI A naya traNe ajJAnone svIkAratuM nathI. bhASyakAra maharSi zabdanayano mukhya bheda gaNI lakhe chetathI zabdAdi traNe sAthe samajavA * ArIte nayonA vicAra aneka prakAre che. jokenayokayAMka-kayAMka koI koI viSayamAM pravRtta thavAthI virodhI jevApaNabhAsaze. paNa sArI rIte vicAratAtevizudhdha-nirdoSa aneavirudhdha jaNAya che. jIvAditattvo ane darzanAdi traNanI mUlavaNI A dRSTie ja karavI. U [8] saMdarbhaH sUitra34 sUtra 35 no sAthe # Agama saMdarbha sattamULayA 5chAttA, te gada game, saMde, vavahAre, 3Lu, de, samafma, parvagrUpA ja anuyogadvAra-sUtra 15ra [chelluM sthAnAMgasthAna 7/uddeza-3sUtra 5para 4 anya saMdarbha(1)pramANa naya tatvA lokAlaMkAra-pariccheda -5 (2)naya karNikA ja tattvArtha saMdarbha (1)adhyAyaH 1 sUtra pramANana. mAMnA naya zabdanuM vivecana. U [9]padya sUitra 34sUtraH35 saMyukata (1) bIjI apekSAno virodha karyA vinA avabodha je thAya te kahevAya naya te pAMca bhede jaNAya che. naigama ane saMgrahavaLI vyavahAra RjusUtrane zabda traNa bheda yukta gama bheda dvaya saMyukata che. vargIkRta vicAro je aMza zruta pramANanA - te nayavAda che kiMvA nAmo aneka temanA (ra) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 adhyAyaH 1 sUtraH 35 zabda artha kriyA dravyane vyavahAra nizcaya naigama saMgraha vahevAra RjusUtra zabdatraya. U [10]niSkarSa-A sUtrane vyavahAra draSTie mUlavIe to apekSAvAdane yAda karavo paDaze. vastunA anaMtA dharmo ane te mujaba anaMta nayo hovAnA. mATe koI eka vAtane Atyantika satya mAnI nirNaya na bAMdhavo kema ke te mithyA draSTi rAga paNA tarapha kheMcI jaze. bIjuM pratyeka vAtane khullA dile svIkAra karavAnI ketaTastha bhAve sAMbhaLavA-samajavAnI vRtti janmaze. je bhautika temaja AdhyAtmika lAbha apAvanArI banaze. nizcayathI vicAro to AtmAnI yAtrA naigamanayathI evaMbhUtanaya sudhI suMdaratama banaze. (1)jIvane guNa paryAyavAnuM gaNyo. jo A paryAyone kApIne nIja guNa pragaTAvavA haze to sAmAnyamAMthI viziSTagrAhI nayo joize. (2)vyavahAra naye kahyA mujaba AtmA karmano kartA ane bhokatA che. A kartApaNAmAMthI nivartazuM to naigama naye kahyA mujabanA dravyanA paryAyo kapAze-aTakaze aneRju sUtre jaNAvelA jJAna darzanAdi nija guNo pragaTaze. (3)zabdanayanA kahyA mujaba AtmA anaMtajJAna-anaMtadarzana-anaMta cAritraanaMtavIryaAdiguNe karIyukata che te sthitine prApta karI pUrNatAne prApta karIetojanizcaya nayanIcarama simA pamAze. adhyAya - prathamanI abhinava TIkA samApti Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 - tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA 2 pariziSTa 1 sUtrAnukrama mA samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanaM tannisargAdadhigamAdvA jIvAjIvAsavabandhasaMvaranirjarA mokSAstattvam nAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsa: pramANanayairadhigamaH nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthiti vidhAnata: satsaGkhyA kSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca matizrutAvadhimana:paryAyakevalAnijJAnam tatpramANe Adhe parokSam pratyakSamanyat matismRtisaMjJAcintAbhinibodhaityanarthAntaram tadindriyAnindriya nimittam avagrahahApAyadhAraNA bahubahuvivakSipranizritAnukta dhruvANAM setarANAm arthasya vyaJjanasyAvagrahaH na cakSuranindriyAbhyAm 20 zrutamatipUrvadvayanekadvAdazabhedam dvividhovadhiH bhavapratyayonArakadevAnAm yathokta nimitta: SaDvikalpaH zeSANAm Rju vipulamatI mana:paryAyaH 25/ vizudhdhyapratipAtAbhyAM tadvizeSa: vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo-vadhi mana:paryAyayoH mati zrutayornibandha:sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu rupiSvadheH 28 tadanantabhAge mana:paryAyasya 30 sarvadravyaparyAyeSu kevalasya ekAdIni bhAjyAni yugapade-kasminnA caturthya: matizrutAvadhayo viparyayazca 33 / sadasatoravizeSAdyaddaccho-zabdAnayA: naigamasaGgrahavyavahArarjusRtrazabdA nayA 34 | AdyazabdaudvivibhedI 022 225,356 111 113 117 121 12 2. 126 128 129 131 133 136 138 141 142 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 sUtrais | 81 78 142 53 117 133 12 15 129 75 108 88 pariziSTaH 2 pariziSTaH 2 nakArAdi sUtrAnukrama bha 1 arthasya 2. avagrahahApAya dhAraNA Adyazabdaudvitribhedau 4 Adye parokSam RjuvipulamatI mana:paryAya: ekAdIni bhAjyAni yugApadekasminnAcaturthya: | 7 jIvAjIvAsavabandhaHsaMvaranirjarAmokSAstattvam 8 tatpramANe 8 tattvArthazraddhAnaMsamyagdarzanam 10 tannisargAdadhigamAdvA 11 tadanantabhAge mana:paryAyasya 12 tadindriyAnindriyanimittasya 13 dvividho'vadhi 14 na cakSuranindriyAbhyAm nAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsa nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH naigamasaGgraha vyavahArarjusUtra zabda nayA: 18 pratyakSamanyat |18 pramANanayairadhigamaH 20 bahubahuvidhakSipranizritAnuktadhruvaNAMsetarANAm 21 bhavapratatyayonArakadevAnAm | matizrutayornibandha:dravyeSvasarvaparyAyeSu 23 matizrutAvadhayo viparyayazca 24 matizrutAvadhimana:paryAyakevalAni jJAnam 25 matismRtisaMjJAcintAminibodhaityanAntaram 27 | yathokta nimittaH paDvikalpa: zeSANAm 27 rupiSvadhe: 28 vizuddhi kSetrasvAmi viSayebhyovadhi manaHparyAyayoH .. 28 | vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSa: 30 vyaJjanasyAvagrahaH zrutamatipUrva dvayanekadvAdazabhedam satsaGkhyA kSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca / 33 sadasatoravizeSAdyaddacchopalabdherunmattavata 34 samyagdarzanajJAnacAritrANimokSamArga 35 sarvadravyaparyAyeSukevalasya 42 141 67 33 11 126 13s 56 113 128 122 12 1 84 101 48 138 131 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA pariziSTaH 3 zvetAmbara digambara pAThabheda zvetAmbara | harAma 15 avagrahahApAyadhAraNA: 15 avagrahahAvAya dhAraNA: 16 bahubahuvidhakSiprAnizritA'saMdigdha dhruvANAM 16 bahubahuvidhakSiprAnisRtAnukta dhruvANAM setarANAm setarANAm 21 dvividho'vadhiH * sUtraM nAsti 22 bhavapratyayonArakadevAnAm 2.1 bhavapratyayo'vadhirdevanArakANAm 23 yathokta nimita:SaG vikalpa zeSANAm 22 kSayopazama nimitta: SaDvikalpa zeSANAm 24 Rju vipulamatI mana: paryAyaH 23 RjuvipulamatI manaH paryayaH 25 vizuddhi kSetrasvAmi viSayebhyo'vadhimanaH 24 vizuddhi kSetrasvAmi viSayebhyo'vadhi manaH paryAyayoH paryayayoH 27 mati zrutayonibandha: sarvadravyeSva sarvaparyAyeSu 27 matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu 28 tadanantabhAge mana: paryAyasya | 28 tadanantabhAge manaH paryayasya 34 naigamasaGgrahavyavahArajaeNzabdAnayA: | 33 naigama saMgraha vyavahArarju sUtra zabda u4 Adya zabda dvitri bhedau samabhiruDhaivaMbhUtA nayaH pAThabheda spaSTIkaraNa sUtraH 15i apAya ne 142. avAya che. sUtra: 16 mA anizrita ne pahale aniHsRta mane asaMdigdha ne bahaH anukt che. sUtraH 21: 52mA nathI. sUtraH 22mA pathye avadhi 206 qdhAre che. sUtraH 23 mA yathokt ne sthAne kSayopazama che. sUtra: 24,25-28mA mana:paryAya nemale. manaH paryaya che. sUtraH 27 mA sarvadravya ne pahale dravya che. ane sUtra 34 tathA 35 ne ekaja sUtramAM goThavela che. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTaH4 155 tattvArtha sUtra 108 pariziSTa:4 Agama saMdarbha (1)zrI sthAnAMga sUtranA saMdarbha sthAna-3 uzo-4 sUtra 1942 sthAna-2 uddezo-1 sUtra 70/2 sthAna-9 udga-3 sUtra 65 sthAna-5 uddezo-3 sUtra 43 sthAna- uzo-1 sUtra 71/1 sthAna-2 uddezo-1 sUtra 71/2 ane 12 sthAna- uddezo-3 sUtra 510 sthAna-2 uzo-1 sUtra 71/19 sthAna-2 uddezo-1 sUtra 71/21 sthAna-2 uddezo-1 sUtra 71/13 sthAna-2 uzo-1 sUtra 71/14 sthAna-2 uo-1 sUtra 71/15 sthAna- udga-3 sUtra para sthAna-2 uzo-1 sUtra 71/16 sthAna-3 uo-3 sUtra 187 sthAna-7 uzo-3 sUtra papara zrI bhagavatI sUtranA saMdarbha zataka: 8 uddezo 2 sUtra 318 zatakaH 7 uddezo 2 sUtra 317 zataka: 8 uddezoH 2 sUtra317 zataka: 8 uddezoH 2 sUtra 317 zatakaH 8 uddezo : 2 sUtra 322 111 113 11 116 120 138 1pa0 60 GO Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tattvArtha a 10 11 12 13 14 15 17 18 20 21 22 23 24 25 28 30 32 33 saMdarbha zrI naMdi sUtranA saMdarbha sUtraH 1 sUtraH : sUtraH 24 sUtraH 5 sUtraH 37/80 sUtraH 3 sUtraH 27 sUtraH 30 sUtraH 29 sUtraH 24 sUtraH ka sUtra : 7 sUtraH8+9 sUtraH 18 sUtraH 18 sUtraH 16 sUtraH 22 sUtraH 25 sUtra:42 pRSTha 60 5 9 3 * 8 OM tattvArtha 7 70 8 9 108 111 113 11 120 122 129 133 138 140 77 14 84| 35 93 97 32 31 1 ra tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA saMdarbha zrI anuyoga dvAra sUtranA saMdarbha sUtraH8 sUtra :151/2 6,7 13,15,16,18 kha sUtraH80 sUtraH1 sUtraH144 sUtraH 152 zrI prajJApanA sUtranA saMdarbha 56 13/7 zrI jIvAbhigama sUtranAM saMdarbha pratipatti1 sUtraH 41 zrI uttarAdhyayananA saMdarbha a. 29gA. 30 a. 28 gA. 15 a. 28 gA. 24 saMkSepaH- 6-adhayayana gAthA pRSTha 33 48 55 7 78 150 138 13 11 15 41 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 pariziSTa: 5 pariziSTaH 5 zrI naMdi sUtra-mujaba jJAna bheda (1) Idriya pratyakSa (2)noIdriya pratyakSa ja Idriya pratyakSa jJAna pAMca prakAranuM che. (1) zrotrendriya pratyakSa (2)cakSurindriya pratyakSa (3) dhrANendriya pratyakSa (4) jindriya pratyakSa (5) sparzanendriya pratyakSa ja no indriya pratyakSa traNa prakAre che-(1) avadhijJAna pratyakSa (2)mana parvavajJAna pratyakSa (3)kevaLajJAna pratyakSa ja avadhijJAna pratyakSa be prakAranuM che.(1) bhavapratyayika (2)vAyopathamika * bhava pratyadhika avadhijJAna be prakAre-(1) devono thanAra (2) nArakane thanAra ja kSAyopathamika avadhijJAna be prakAre-(1) manuSyone (2) tiryaMca paMcendriyane guNasaMpanna aNagAra ne lAyopazamika avadhijJAna che bhede hoya. (1) AnugAmika (2)anAnugAmika (3) vardhamAna4) hIyamAna (5) pratipAtika (6) apratipAtika ja AnugAmika avadhijJAna be prakAre (1) eka dizAmAM jANanAra (2)sarva dizAmAM jANanAra ja avadhijJAna bIjI rIte cAra bhede dravyathI kSetrathI, kALathI, bhAvathI ja mana:paryava jJAnanA be bheda-(1) jumati (2)vipulamati mana:paryavajJAnanA bIjI rIte cAra bheda-dravyathI, kSetrathI, kALathI, bhAvathI kevaLajJAna be prakAre-(1)bhavastha kevaLajJAna (2)siddhastha kevaLajJAna ja bhavastha kevaLajJAna be prakAre-(1)sayogI bhavastha (2)ayogI bhavastha ja ayogI bhavastha kevaLajJAna be prakAre-(1)prathama samaya sayogI bhavastha (2) aprathama samaya sayogI bhavastha -athavA(3) carama samaya sayogI bhavastha (4) acarama samaya sayogI bhavastha ayogI bhavasthanA paNa upara mujaba be-be bheda jANavA. * siddhastha kevaLajJAna be prakAre-(1) anaMtara siddha (2) paraMpara siddha ja anaMtara siddha kevaLajJAna paMdara prakAre-tIrthasiddha-atIrthasiddha tIrthaMkarasiddhaatIrthaMkarasiddha-svayaMbuddhasiddha-pratyekabuddhisiddha buddhabodhitasiddha-strIliMgasiddhapurUSaliMgasiddha-napuMsakaliMgasiddha-svaliMgasiddha-anyaliMgasiddha-gRhasthaliMgasiddha-ekasiddhaaneka siddha , che kevaLajJAna bIjI rIte cAra prakAre dravyathI-kSetrathI-kALathI-bhAvathI ja parokSajJAna be prakAre-Abhinibodhika jJAna-zrutajJAna * abhinibodhikajJAna be prakAre (1)zrutanizrita (2)azrutanizrita ja azrutanizrita (mati) jJAna cAra prakAre (1) auyapArikI (ra)vaimAnika(3)karmajA (4)pAriNAmikA ja kRtanizrita (mati) jJAna cAra prakAre avagraha-IhA-apAya-dhAraNA. ja avagraha be prakAre che-arthAvagraha-vyaMjanAvagraha Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA vyaMjanAvagraha cAra prakAre che-(1)zrotrendriya vyaMjanAvagraha (2)ghrANendriya vyaMjanAvagraha (3) jijvendriya vyaMjanAvagraha (4) sparzanendriya vyaMjanAvagraha arthAvagraha cha prakAre- (1) zrotrendriyano (2) cakSurindriyano (3)prANendriyano (4) jikvendriyano (5) sparzanendriyano (6) noindriyano ihA-apAya-dhAraNAnA zrotrendriya vagere uparokta cha-cha bhedo che. A rIte zrutanizrita matijJAna 6x4 = 24 + 4 = 28 bhedo che. parokSa zrutajJAnanA cauda bhedo che. akSara-anakSara, saMzI-asaMzI, samyak-mithyA,sAdika-anAdika, saMparyavasitaaparyavasita, gamika-agamika, aMgapraviSTa-aMgabAhya. akSara zrutanA traNa bheda che- saMjJAakSara-vyaMjanaakSara-labdhiakSara saMzI zruta traNa prakAre-kAlika-upadezathI, hetuvAda, daSTivAda zrutajJAna saMkSepathI cAra bhede-dravya-kSetra-kALa-bhAva aMgabAhya [anaMga praviSTa] nA be bheda-Avazyaka-Avazya ka bhinna AvazyakanA cha bheda- sAmAyika-caturvizatistava-vaMdana-pratikramaNa-kAryotsarga 158 paccakkhANa Avazyaka bhinnanA be bheda-kAlika-utkAlika aMgapraviSTanA bAra bheda-AcArAMga-suyaDAMga-ThANAMga-samavAyAMga-bhagavatIjJAtAdharmakathA-upAzaka dazA-aMtakRtadazA-anuttaropapAtika-praznavyAkaraNa-vipAka-daSTivAda - ArIte mAtra mukhya bhedanA nAma kahyA. teno vistAra ke svarUpa jANavA mATe zrI naMdisUtra tathA tenI TIkA jovI. ]] jI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTaH 6 pariziSTaH6 saMdarbha sUci krama saMdarbha-pustakanuM nAma sUtram prathamobhAga 1. | tattvArthAdhiAma 2. tattvArthAdhigama sUtram dvitIyobhAga 3. tattvArthasUtram 4. sabhASyatatvArthAdhigamasUtrANi (saTIppaNa) 5. samAvyatatvAyAdhimasutrANi (bhAvAnuvAd) 7. tattvArthAdhigama sUtra (bhASya tarkAnusAriNI bhA . 1 ) 7. | tattvArtha sUtra 8. | tattvArthAdhigama sUtra 9. | tattvArthAdhigama sUtra 10. tattvArthAdhigama sUtra sArabodhinI bhA.1 11. tattvArthAdhigama sUtra sArabodhinI bhA.2 12 tattvArthAdhigama sUtra rahasyArtha 13. tattvArthAdhigama sUtra hindI anuvAda 14, tattvArthAdhigama sUtra padyAnuvAda 15. tattvArtha sUtra padyAnuvAda 16 tattvArthapraznottara dIpikA bhAga -1 17, tattvArtha vArtina (rAkhavAtio) 18, tattvArthe vArti (rAnavAti-2) 18] tattvArtha zlokavArtikAlaMkAra : khaNDa 1 thI6 - 20. tattvArtha vRti 21. tattvArtha sUtra suvoSivRti 22. tattvArtha sAra 23. sarvArtha siddhi 24, artha prAzina 25. tattvArtha sUtra/mokSazAstra 26. tattvArtha sUtranA Agama AdhAra sthAno 27, tattvArtha pariziSTa 28. tatvArthasUtra Rtu tanmanirNaya TIkAkAra/vivecaka vi. zrI siddhasena gaNijI zrI siddhasena gaNijI zrI haribhadra sUrijI zrI motIlAla lAdhAjI zrI khUbacandrajI zrI yazovijayajI 159 zrI sukhalAlajI zrI rAjazekhara vijayajI zrI zAMtilAla kezavalAla zrI prabhudAsa becaradAsa zrI prabhudAsa becaradAsa zrI zreyaskara maMDaLa zrI lAbhasAgarajI gaNi zrI rAmavijayajI zrI saMta bAlajI zrI zaMkaralAla kApaDIyA zrI akalaGka deva zrI akalaGka deva zrI vidyAnanda svAmIjI zrI zruta sAgarajI zrI bhASkara nandijI zrI amRta candrasUrijI zrI pUjyapAda svAmIjI zrI sadAsukhadAsajI zrI rAmajI vakIla zrI dIparatna sAgara zrI sAgarAnaMda sUrijI zrI sAgarAnaMda sUrijI Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA saMdarbha-pustakanuM nAma TIkAkAra/vivecakavi. zrI vinayavijayajI zrI vinayavijayajI zrI vinayavijayajI zrI vinayavijayajI zrI vinayavijayajI zrI ratnaprabhAcArya zrI malliSeNazRTi zrI jinabhadragaNi zrI jinabhadgaNi zrI jinabhadgaNi zrI jinabhadragaNi zrI zAMti sUrijI - - 29 rUTya stroksI 30. kSetra lokaprakAza 31. kAla lokaprakAza 32. mAva koNa 33. naya karNikA 34. pramANana - ratnAvatara TIma upa. cAra kjhirI 35. vizeSAvazyaka sUtra bhAga-1-2 37. bRhat kSetra samAsa 38. bRhat saGgAhaNI 38./laghukSetra samAsa 40. jIva vicAra 41. navatattva prakaraNa sAthe 42. navatatva sAhityasaMgraha 43. daMDaka prakaraNa 44. jaMbudvIpa saMgrahaNI 45. jaMbudvIpa samAsa pUjA prakaraNa 46. prazamarati prakaraNa 47. pratikramaNa sUtra abhinavaTIkA bhAga 1thI 3 48. paMca saMgraha 49. paMca vastu 50. zrAdhdha pratikramaNa sUtra vRti 51. karmagrantha 1thI5 para. pAkSikasUtravRti tathA zramaNa sUtravRti 53. yoga zAstra 54. dharmaratna prakaraNa papa.miyAna rAne meza ma. 2-7 57. alpaparicita saiddhAntika zabdakoSa 1-5 57. Agama sudhAsiMdhu - 45 Agama mUla zrI udayavijayajI gaNi zrI gajasAra munijI zrI haribhadra sUrijI zrI umAsvAtijI zrI umAsvAtijI zrI dhIrajalAla TokarazI zrI candra mahattarAcArya zrI haribhadra sUrijI zrI ratna zekhara sUrijI zrI devendra sUrijI zrI hemacaMdrAcAryajI zrI devendrasUrijI zrI rAjendrasUrijI zrI sAgaranaMdasarijI zrI jinendra sUrijI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1] amArA prakAzano [1] abhinava hema ladhuprakriyA-1 saptAGga vivaraNam [2]abhinava hema ladhuprakriyA-2 saptAGga vivaraNam [3]abhinava hema ladhuprakriyA-3 saptAGga vivaraNam [4]abhinava hema ladhuprakriyA-4 saptAGga vivaraNam [5] kRdantamAlA [6] caityavandana parvamAlA [7]caityavanda saGgraha-tIrtha jina vizeSa [8] caityavandana covizI [zatru pati (mAgRti-vo) [10]manava jaina zvAku 2046. [11]abhinava upadezaprAsAda-1 zrAvaka kartavya-1thI 11 [12]abhinava upadezaprAsAda- zrAvaka kartavya-12 thI 15 [13]abhinava upadezaprAsAda- zrAvaka kartavya-1 thI 36 [14]navapada-zrIpAla-zAzvatI oLInA vyAkhyAna rUpe [15]samAdhimaraNa [1]cavaMdana mALA [779caityavaMdanono saMgraha] [17]tattvArtha sUtraprabodhaTIkA [adhyAya-1] [18]tattvArthasUtranA Agama AdhAra sthAno [19]sidhdhAcalano sAthI (AvRtti-be) [20]catya paripATI [21]amadAvAda jinamaMdira-upAzraya Adi DirekaTarI [22]zatruMjaya bhakita (AvRtti-be) [23]zrI navakAra maMtranavalAkha jApa noMdhapothI [24]zrI cAritrapada eka karoDa jApa noMdhapothI ripazrI bAravrata pustikA tathA anya niyamo-AvRtti-cAra] [2]abhinava jaina paMcAga-2042 [27]zrI jJAnapadapUjA [28]aMtima ArAdhanA tathA sAdhu sAdhvI kALadharmavidhi [9]zrAvaka aMtima ArAdhanA [AvRtti-2] [30]vItarAgastuti saMcaya[1151-bhAvavAhI stutio Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bha ba ja [31]pUjaya AgamodhdhArakasamudAyanA) kAyamI saMparka sthaLo [32]tattvArthAdhigama sUtraabhinava TIkA -adhyAya[33] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA -adhyAya[34]tattvAthathigamasUtra abhinava TIkA -adhyAya[35] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA -adhyAya[36]tattvArthAdhigama sUtraabhinava TIkA -adhyAya[37]tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA -adhyAya[38]tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA -adhyAya[39]tattvArthAdhigamasUtra abhinava TIkA [40]tattvArthAdhigamasUtra abhinava TIkA -adhyAya[41]tattvArthAdhigamasUtra abhinava TIkA -adhyAya - -adhyAya 2 pustaka saMbaMdhi patra saMparka pUjaya munirAja zrI sudharmasAgarajI ma.sA. pUjaya munizrI dIparatnasAgarajI zrI abhinava zruta prakAzana abhinava zruta prakAzana zaileSa kumAra ramaNalAla ghIyA mahetA pra.je sI-8 vRndAvana vihAra phaleTsa phona- [0]7863 [R] 7883) ravi kiraNa sosAyaTI pAse jesaMga nivAsa, pradhAna DAkaghara pAchaLa vAsaNA-amadAvAda-7 jAmanagara-361 001 -khAsa sucanA: mmm patrapUjaya mahArAja sAhebanA nAme ja karavo gRhasthanA nAme kArAyela patravyavahAranA koI pratyuttara Apane maLaze nahIM uparokata baMne sthaLe koIe rUbarU javuM nahIM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3]. -ddavya sahAyako - zrI vizAzrImALI tapagaccha jJAti pAThazALA jAmanagara (zrI prabhulAla saMgharAja zAha smAraka TrasTa ha. bhAnubhAI dozI uparokata baMne mRta jJAnapremI dravya sahAyakonI sahRdayI madadathI A kArya AraMbhAyuM 0 aprItamavaiyAvaccIsva.pU.sAdhvIzrImalayAzrIjI praziSyAsA.zrI bhavyAnaMdazrIjI nAziSyAmUdubhASIsA zrI pUrNaprajJAzrIjI preraNAthI tapasvInIsA.kalpaprajJazrIjI tathA sA. pUrNanaMditAzrIjI nA bhadUtapa temaja sA.bhavyajJAzrIjI nA 500 AyaMbila upara nigoda nivAraNa tapanI anumodanA- sva.suzrAvikA metA mukatAbena navalacaMda amaracaMda kAmadAra-jAmanagaravALA A pa.pU.viduSI sAdhvIzrI bhavyAnaMda zrIjInA vinita zikhyA sA.zrI pUrNaprajJAzrIjI nA ziSyA vicakSaNa sA.pUrNadarzitAzrIjInA 500AyaMbila nimitte tapasvInI sA.pUrNanaMditA zrIjInA upadezathI jInana bhaMvarabhAI jaina-ha, bI.sI.jaina janatA phezana kornara-thANA 5.pU.sarala svabhAvI sAdhvI zrI hasamukhazrIjI ma.nA ziSyA pu.sA.kanaka prabhAzrIjI ma. nA vyavahAradakSa sAdhvI zrImati guNAzrIjInA milanasAra ziSyA sA. jIjJAsAzrIjI ma.nI preraNAthI-koraDIyA lavacaMdabhAI phulacaMdabhAi-muMbaI 1 jAmanagaravALA nIDara vakatA zrI heta zrIjI ma.nA praziSyA bhadrika pariNAmI sA. lAvaNyazrIjI ma. nA sadupadezathI -morArabAga sAtakSetramAMnA jJAna kSetranI upajamAMthI A saraLa svabhAvI sAdhvI zrI nirujAzrIjI nA saMyama jIvananI anumodanArthe sudIrgha tapasvI daivIkRpA prApta sA. mokSajJAzrIjI nI preraNAthI eka gRhastha 0 supayukata sva.sA.zrI nirajAzrIjI ma. nAtapasvIratnAsA.zrI mokSajJAzrIjI nA zreNItapanI anumodanArthe eka gRhastha,haste surezabhAI, muMbaI 0 ratnatraya ArAghakAsAdhvI zrI mokSajJAzrIjI nA tapomaya-saMyama jIvananA 23mAM varSamAM maMgala praveza prasaMge-ThakkaranemacaMda otamacaMda bALAgoLI vALA parivAra Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] A varSItapa Adi aneka tapa ArAdhakAsA.nirajAzrIjInA ziSyA viduSI sA. viditaratnAzrIjInI preraNAthI nitAbena harasukhabhAIvArIA,porabaMdara ArAdhanamaya kALadharma prAptA sva.sA.malayAzrIjI nA smaraNArthe tArAbena, bAbulAla gIradharalAla jhaverI jAmanagaravALA hAla-muMbaI vyavahAra kuzaLa sva.sA.nirajAzrIjInA bhadrika pariNAmI ziSyA sA. zrI bhavyaprajJAzrIjInA ziSyo sA. jitaprajJAzrIjI[ka jayotsanAbahenanI dIkSA nimitte tapasvI ratnA sA. kalpitAzrIjI nI preraNAthI AdarIyA vALA zAha mAlajIbhAi saubhAgyacaMda taraphathI UprazAMtamUrtisva.sAdhvI zrInirujAzrIjInAziSyAsaMyamAnurAgI sA.kalpitAzrIjI nI preraNA thI,saumyamUrti sA.bhavyaprajJAzrIjI nA ziSyA sA. jitaprajJAzrIjI jiyotsanAbahena nIdIkSA nimitte Ara.ke.enTaraprAIjha,496 kAlabA devI roDa,kRSNanivAsa muMbaI-2 A pa.pU.yoganiSTha A deva zrImad budhdhisAgara sUrIzvarajI ma. nA samudAvartI vyavahAra vicakSaNA sA.pramodazrIjI ma.nA vardhamAna taponiSThA sA.rAjendrazrIjI nI preraNAthI UdozIcaMdanabena dharamadAsa trIkamadAsa, jAmanagara nivAsI hAla muMbaI 0 a.sau. reNukAbena rAjenabhAI metAha.bijala-malaya zrI vastAbhAbhA parivAranA suzrAvaka tulazIdAsa jhaveracaMda zeTha parivAra taraphathI haste pannAbena TI. zeTha 0 sva.hematalAla vIThalajInA smaraNArthe-prabhAbena taraphathI 0 metA prItamalAla harajIvabhAI taraphathI mAtuzrI vAlIbahena, dharmapatnI caMdana bahena, ane putravadhu bhAratI bahenanA smaraNArthe 0 harSidAbahena bharatabhAI mahetAha.caitAlI eka suzravikA bahena ha.hInA (1 sva.lIlAdharabhAi motIcaMda solANInA AtmazreyArtheDo.je.ela.solANI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] eka gRhastha ha. nagInadAsa a.sau.sva.kasuMbA bahenanA AtmazreyArthe ha.pratApabhAi mahetA sukhalAla amRtalAla a.sau suzrAvikA puSpAbahena zazIkAntabhAi sutarIyA a.sau.dhIrajabenanA varSItapa nimitte zrI dhIrajalAla cunIlAla kuMDalIyA suzrAvaka zrI jeThAlAla vrajalAla mahetA a.sau.kIrtIdA bahena DI.koThArI zrItArAcaMda popaTalAla solANI ha.anilabhAi,dhinezabhAi,bipInabhAi jaina darzana upAsaka saMgha. jAmanagara vorA durlabhajI kAlidAsa sumitA ketanakumAra zAha tathA AzAbena DI. mahetA [] kIsumunI suzrAvikA baheno ha nagInabhAi bhANavaDavALA dinezacaMdra kAMtilAla lakSmIcaMda Thakakara ha. zreyAMsa dinezacaMd Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] vizeSa noMdha mATenuM khAsa pRSTha | kama tArIkha noMdha saMdarbha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T ] vizeSa noMdha mATenuM khAsa pRSTha noMdha ' ' krama tArIkha saMdarbha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama tArIkha [8] vizeSa noMdha mATenuM khAsa pRSTha noMdha saMdarbha Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education -: tatvArthI bhigama sUNA abhinavaTIkA davya sahAyaka :zrI vizAzrImALI tapagaccha jJAti-pAThazALA jAmanagara, tathA zrI jaina saMgha, jAmanagarano samyapha zrutAnurAgI zrAvakagaNa abhinava zunA prakAzanI - 32