Book Title: Shaddarshan Samucchay
Author(s): Vairagyarativijay
Publisher: Pravachan Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022471/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSikaM mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAra ta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha nai parvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yo rimAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka eSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA khya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina / inaiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAra nayoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha nai ki vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yo mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vISika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA jaya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSikA sAMkhya jaina vaizeSita zrI haribhadrasUrikRta bauddha naiyAyika sAMkhya jaina / bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mIra hovAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAra SaDdarzana samuccayaH jAtAMka vedAnta baneyAyaka sAkhya jana vazamAsAcAvAka vadAnta yo mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha saTIkaHkhya jaina vaizeSika mImAMsA cAdi vizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA tya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga baukha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika: yika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina / hoTa naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAra danta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cAvaki vedAnta gogA bauddha ne nAki vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yo kagImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA nArvAka soSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA rakha jaina vaizeSika mImAMsA cAvaki vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSikA zika sAMkhya jaina micAki govA baugAyika sAMkhya jaina mAnazrIvarAjyarAtAvajayajI do naiyAyika sAMkhyAna Saka mAmAsApAvAka vadAnta yAga bauddha naiyAyika sAMsa bAda yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha ne kaTAnta yogA bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cAvAka vedAnta yo Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vijayamahodayasUrigraMthamAlA-5 pUjyAcAryazrIharibhadrasUriviracitaH pUjyAcAryazrIrAjazekharasUriracitazca SaDdarzanasamuccayaH (saTIka:) TIkA pUjyAcAryazrIsomatilakasUriH avacUriH ajJAta sampAdakaH tapAgacchAdhipatyAcAryadevezazrImad vijayarAmacandrasUrIzvarANAM vineyo munivairAgyarativijayaH + lAbhArthI + zeTha bherulAlajI kanaiyAlAlajI koThArI rili. TrasTa caMdanabAlA - (vAlakezvara) ... muMbaI. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAma kartA laghuvRtti avacUri pUrvasampAdaka punaH sampAdaka prakAzaka AvRtti mUlya patra C pUnA ahamadAbAda ahamadAbAda mudraNa akSarAMkana : SaDdarzanasamuccayaH : pU. A. zrI haribhadrasUri, pU. A. zrI rAjazekharasUri pU. A. zrI somatilakasUri ajJAta : pU. A. zrI vi. jambUsUri, DaoN. mahendrakumAra jaina : munivairAgyarativijaya : : : zrI vijayamahodayasUrigraMthamAlA-5 : ru.60.00 36+108 : PRAVACHAN PRAKASHAN, 2002 pravacana prakAzana, pUnA prathamA : bhUpeza bhAyANI 488, ravivAra peTha, : prAptisthAna : :: sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda- 380001 phona : 5356692 pUnA - 411002 phona : 020-4453044 : rAjendrabhAI ghelAbhAI zAha 8, bhAvi evenyU, marcanTa pArka sosAyaTI pAlaDI, ahamadAbAda - 380007 phona : 079-6602393 rAja prinTarsa, pUnA virati grAphiksa, ahamadAbAda Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zrI jinazAsana ke parama tejasvI adhinAyaka mahAmahima sUrisamrAT AcAryadeva zrImad vijayarAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. ke paTTAlaMkAra saubhAgyanidhi pUjyapAda AcAryadeveza zrImad vijayamahodayasUrIzvarajI ma. sA. ke puNyanAma se TrasTa kI aura se 'zrIvijayamahodayasUrizvarajI ma. ' granthAvalI prArambha kI gaI hai| pUjanIya gacchAdhipati sUribhagavanta isI sAla kAla ke dharma ko prApta hue / TrasTa kA yaha saubhAgya rahA kI granthamAlA ke prathama tIna grantha kA vimocana pUjanIya sUribhagavanta kI pAvana nizrA meM sampanna huA / isa granthamAlA ke pradhAna preraka prabhAvaka pravacakAra pUjya AcAryadeva zrImad vijayahemabhUSaNasUrIzvarajI ma. sA. hai / zrI bherulAlajI kanaiyAlAlajI koThArI rili. TrasTa, muMbaI (caMdanabAlA )ne jJAnarAzi kA vyaya karake uttama lAbha liyA hai| zrI saMgha kRta zrutabhakti kI bahuta anumodanA / jJAnanidhi se prakAzita isa pustaka kA upayoga karane se pahele gRhastha varga jJAnadravya meM ucita mUlya avazya pradAna kareM yahI vinaMti / 3 pravacana prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH ............ sampAdakIya.... darzano kA saMkSipta paricaya ............. ........... 1. SaDdarzanasamuccayaH 2. bauddha-darzanam (zlo. 1-12) ........................... 3. nyAya-darzanam (zlo. 13-32) ............................ 4. sAGkhya-darzanam (zlo. 33-43) 5. jaina-darzanam (zlo. 44-58) ............ 6. vaizeSika-darzanam (zlo. 59-67) ............ 7. mImAMsA-darzanam (zlo. 68-79) cArvAka-darzanam (zlo. 80-87) SaDdarzanasamuccayaH mala. rAjazekharasUrikRtaH ........... pariziSTa vedAnta-darzanam akArAdikramaH i ................... Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM aiM sarasvatyai namaH // sampAdakIya 'SaDdarzanasamuccaya' mahAgItArtha pUjyapAda AcAryadeva zrImad haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA kI dArzanika pratibhA kA sarjana hai / AcAryazrI haribhadrasUrIzvarajI ma. pUrvAvasthA meM brAhmaNa paramparA se saMlagna the / citauDa ke rAjapurohita haribhadra caudaha vidyA ke pAragAmI the, prakANDa dArzanika paNDita the sAtha meM darponnata the / vidyA ke garva meM unhoMne mana hI mana pratijJA kI thI ki 'jisa vyakti ke zabda merI samajha meM na Aye maiM usakA ziSya banU~gA' ekabAra sAdhvIjI ke mukha se nIkale hue zabda unakI samajha meM na Aye aura apanI pratijJA ke anusAra yAkinI nAmaka sAdhvIjI ke sanmukha ziSya banane kI bhAvanA se upasthita hue / sAdhvIjI kI preraNA se unhoMne zrI jinabhaTTasUrijI ke caraNo meM jIvana samarpita kiyA aura jaina zramaNatva kA svIkAra kiyA / tattva kA yathAvasthita bodha hone ke kAraNa jinamArga ke upara unakI zraddhA dRDha, sthira evam nirmala huI / zraddhA, zAstrabodha aura karuNA ke saMyojana se unhoMne 1444 prakaraNa kI racanA kI / zrutaparamparA ke anusAra pU. AcAryazrI haribhadrasUrijI kA samaya vi. saM. 585 pUrvakA hai / Adhunika vidvAno ke anusAra vi. saM. 757 se 827 taka kA hai / SaDdarzanasamuccayaH SaDdarzanasamuccaya prakaraNa darzanazAstra meM praveza karane ke lie 5 . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArambhika grantha hai aura prauDha bhASA zailI, prAmANika padArthanirUpaNa evam pakSapAta rahita dRSTi ke kAraNa vidvajjana meM ati AdaraNIya hai / niHzaMka yaha granthakartA ke vizada zAstrabodha, sUkSma vicAraprajJA aura zreSTha saMyojana kuzalatA kA paripAka hai / dArzanika grantha paramparA meM chaha darzano kA svatantra saMgraha evam nirUpaNa karanevAlI ekameva kRti SaDdarzanasamuccaya hai / darzana kI vArtAoM kA isa taraha saMgraha karane kA prayAsa pU. A. zrI haribhadrasUrijI ke pahele kisI ne nahIM kiyA / anugAmI sabhI saMgraha grantho para SaDdarzanasamuccaya ne gaharA prabhAva chor3A hai / mUlagrantha kA viSaya : pramANa- prameya-pramiti- evam pramAtA ina cAra tattvo kA vicAra 'darzana' hai | darzanazAstra meM yaha cAra zabdo kA vizada vivaraNa pAyA jAtA hai / isameM pramANa aura prameya mukhya hai (pramAtA kA pramANa meM aura pramAtA kA prameya meM samAveza ho jAtA hai) / Arya deza meM sabhI AtmavAdI darzana AtyantikI duHkhanivRtti ke uddezya se pravRtta hue hai / isI duHkhanivRtti kA apara nAma mukti hai / mukti ko prApta karane lie pratyeka darzana ne upAsya tattva aMgIkAra kiyA hai / (apavAda cArvAka darzana) / yaha upAsya tattva ho pratyeka darzana kI dharohara hai / SaDdarzanasamuccaya meM pratyeka darzana ke devatA - prameya aura pramANa tattva kA saMkSipta nirUpaNa hai / zrI somatilakasUrijIkRta laghuvRttiH isa mahattvapUrNa grantha pe sarvaprathama vRtti racane kA zreyaH pU. AcAryazrI somatilakasUrijI ko milatA hai / 'vidyAtilaka' unakA dUsarA nAma thA / gurvAvalI ke anusAra unakA janma vi. saM. 1355, dIkSA vi. saM. 1369, AcAryapada vi. saM. 1353 aura svargagamana vi. saM. 1424 meM huA / pU. A. zrI guNaratnasUrijI (vi. saM. 1405 ) ne SaDdarzanasamuccaya para bRhadvRtti kI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanA isI vRtti kA AdhAra leke kI hai / pU. A. zrI somatilakasUrijI kI vRtti para pU. A. zrI. hemacandrasUrikRta pramANa mImAMsA evam pU. A. zrI malliSeNasUrikRta syAdvAdamaJjarI kA prabhAva naz2ara AtA hai / pahale yahI vRtti mudraka ke anavadhAna ke kAraNa maNibhadra kRta vRtti ke nAma se prasiddha thI lekina philahAla yaha bhramaNA galata siddha ho cUkI hai / pU. A. zrI somatilakasUrijI ne prastuta vRtti meM mUlagranthakartA zrI haribhadrasUrijI ke hArda ko samucita rUpa se vyakta kiyA hai / jaisA ki vRttikAra ne anekatra spaSTa kiyA hai yaha prayAsa bAla jIvo ke bodha hetu hai - vRttikAra isameM bhI saphala sAbita hue hai / anAvazyaka kliSTatA evam vistAra vRtti meM nahIM dekhane milate / vRtti meM uddhRta kiye hue avataraNo se bhI AcAryazrI ke jJAna vaibhava kA bhalIbhA~ti paricaya hotA hai / - sAMkhya mata ke nirUpaNa meM vRttikAra sammata gAthA krama pracalita gAthAkrama se bhinna hai / hamane prastuta sampAdana me pracalita pAThakrama ko sthAna diyA hai / hAlA~ki aisA karane meM avataraNa Adi kA duranvaya hotA hai phira bhI pATha saMgati ke lie aisA karanA pasaMda kiyA hai / ajJAtakartRkA avacUri: : SaDdarzanasamuccaya ko isa avacUri meM ati saMkSepa meM zlokoM kA sAmAnyArtha batAyA gayA hai / isa ko dekhane se hI patA calatA hai ki avacUrikAra para pU. A. zrI somatilakasUrijI kA ghaniSTha prabhAva hai / A. zrI rAjazekharasUrijIkRta SaDdarzanasamuccayaH SaDdarzana kI vicAradhArA kA bodha pU. A. zrI haribhadrasUrijI kRta SaDdarzana samuccaya se hotA hai vahI SaDdarzanIo kI AcAradhArA kA bodha harSapurIyagaccha ke maladhArizrI rAjazekharasUrijIkRta 'SaDdarzanasamuccaya' se hotA hai / inakA sattA samaya vi. saM. 1450 milatA hai / 280 zloka pramANa yaha laghu prakaraNa grantha prAsAdika bhASAzailI se sampanna hai / apane grantha meM kartA ne zrI haribhadrasUrijI kRta SaDdarzanasamuccaya se atirikta tattvo kA saMgraha kiyA hai / zrI haribhadrasUrijI kRta SaDdarzana meM pratyeka darzana ke tIna tattvoM kA nirUpaNa 7 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / devatA, prameya aura pramANa / zrIrAjazekharasUsjiI ne nau tattvoM kA nirUpaNa kiyA hai / liMga, (veSa se atirikta dharmabodhaka cihna) veSa, AcAra, devatA, guru, pramANa, prameya, mukti, aura tarka (zAstra) / yahA~ guru dvArA diye jAnAvAlA AzIrvAda, AhAra grahaNa vidhi khAsa karake sampradAya bheda Adi bhI gauNa rUpa se varNita hai / bRhavRttikAra AcAryazrI guNaratnasUrijI ne apanI bRhavRtti meM darzanIoM ke veSAdi kA nirUpaNa isI grantha ke AdhAra para kiyA hai / AcAryazrI svayaM bahuta bar3e dArzanika the| unhoMne syAdvAda-kalikA, syAdvAdaratnAkarAvatArikApaMjikA nyAyakaMdalI-paMjikA jaisI dArzanika kRtio kI racanA bhI kI hai| jaina mata meM zvetAmbara-digambara bheda - AcArabhinnatA kA varNana, mImAMsaka mata ke cAra prakAra ke parivrAjaka kA varNana isa prakaraNa kI vizeSatA hai / hAlA~ki advaita vedAnta kA tattvanirUpaNa isa kRti meM bhI samaviSTa nahIM hai / pU. A. zrI haribhadrasUri ne cArvAka ko AMzika rUpeNa 'darzana' mAnA hai / A. zrIrAjazekharasUrijI spaSTarUpeNa kahate haiM--'nAstikaM tu na darzanam / phira bhI unhoMne nAstikadarzana kA tattvanirUpaNa apane grantha meM kiyA hai / prastuta sampAdana : vidvAn AcAryadeva zrImadvijaya jambU sU. ma. sA.' evam sAkSara DaoN. mahendrakumAra jaina dvArA sampAdita pustaka kA sahArA lekara yaha sampAdana sampanna huA hai / pU. A. zrI rAjazekharasUrijI kRta SaDdarzanasamuccaya paM. zrAvaka haragoviMdadAsa aura becaradAsa dvArA sampAdita hai| pU. A. zrI vinaya jambUsUrIzvarajI ma. sA. kA sampAdana ati samRddha aura zuddha hai / maladhAri zrIrAjazekharasUrijI kRta SaDdarzanasamuccaya kA vizeSa saMzodhana apekSita hai| hastapratAdi sAmagrI ke abhAva meM yahA~ vaha sambhava nahI huA hai| 1. bhAratIya jJAnapITha prakAzana / 2. muktAbAI jJAnamaMdira (14) / 3. zrIyazovijaya jaina granthamAlA (17) / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRpA varSA : zrI jinazAsana ke parama tejasvI adhinAyaka tapAgacchAdhirAja smRtizeSa parama pUjya AcAryadeva zrImad vijayarAmacandrasUrIzvarajI ma. sA., svanAmadhanya gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijayamahodayasUrIzvarajI ma. sA., pitRguruvara bahuzruta munipravara zrI saMvegarati vijayajI ma. sA. kI anahada kRpAvRSTi, zrutabhakti ke sarva kAryoM meM barasatI rahatI hai| zrutasAdhanA unakI kRpA kA phala hai / zruta aura saMyama kI sAdhanA meM satata sahayogI abhinnamanA gurubhrAtA munivara zrI prazamarati vijayajI ko bhUlanA asambhava hI hai / sampAdana kA aMtima prUpha pa. pU. A. de. zrImad vijayarAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. kI AjJAvartinI evaM sva. zrI rohitAzrIjI ma. sA. kI ziSyaratnA viduSI sAdhvIjI zrI caMdanabAlAzrIjIne zuddha kiyA hai / ApakI zrutabhakti kI bhUrizaH anumodanA / __ darzanazAstra ke durgama kSetra meM jijJAsuoM kA praveza aura pravAsa donoM sarala rUpa se ho yaha uddeza sampAdana samaya manameM rakhA hai / jijJAsu varga isakA lAbha uThAyeM aura tattva kI parIkSA ke dvArA satya ko upalabdha ho yahI kAmanA / vi. saM. 2058 zrA. zu. dvitIyA, zanivAsara vyAkhyAna gRha -vairAgyarativijaya 30, jaina maracanTa so. pAlaDI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanoM kA saMkSipta paricaya vaidika-darzana 1. mImAMsA-darzana : - maharSi jaiminI mImAMsA-darzana ke sUtrapraNetA the / mImAMsA ko 'pUrvamImAMsA' bhI kahate haiM / vaidika karmakANDa kA yuktipUrvaka pratipAdana karanA isakA mukhya uddezya hai / isa karmakANDa kA AdhAra hai veda / mImAMsA ke anusAra veda manuSya-racita nahIM, apitu apauruSeya tathA nitya haiM / isalie veda puruSakRta doSoM se rahita haiM / vedoM kA prakAza RSiyoM dvArA huA hai / veda kI prAmANikatA siddha karane ke liye mImAMsA-darzana meM pramANoM para savistara vicAra huA hai| ___ isa darzana meM yaha dikhalAne kA prayatna kiyA gayA hai ki sabhI jJAna svataH pramANa haiM / paryApta sAmagrI rahane se hI jJAna kI utpatti hotI hai / indriyoM ke nirdoSa hone se, vastuoM ke sannikaTa rahane se, tathA anya sahakArI kAraNoM ke upasthita rahane para hI pratyakSa jJAna ho pAtA hai / paryApta sAmagrI rahane se anumAna bhI ho jAtA hai / jaba hama bhUgola kI koI pustaka par3hate haiM to hameM usa samaya zabda-pramANa ke dvArA parokSa dezoM kA bhI jJAna ho jAtA hai| ina pramANoM dvArA arthAt pratyakSa, anumAna tathA zabda ke dvArA jo jJAna hameM prApta hotA hai usakI satyatA hama nirvivAda mAna lete haiM, isake liye hama kisI anya pramANa kI apekSA nahIM karate / yadi jJAna meM koI sandeha rahe to use jJAna hI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna meM vizvAsa kA honA parama Avazyaka hai / vizvAsarahita kA jJAna yathArtha jJAna nahIM hai / vedoM ke adhyayana se hameM jJAna kI prApti hotI hai aura usameM hamArA dRr3ha vizvAsa bhI rahatA hai| ataH vaidika jJAna anya jJAnoM kI taraha svayaM pramANita haiM / usameM yadi kahIM koI sandeha kI utpatti hotI hai to usakA nirAkaraNa mImAMsA kI yuktiyoM dvArA hotA hai| bAdhAoM ko dUra ho jAne para vaidika jJAna svayaM prakaTa ho jAtA hai| ataH veda kI prAmANikatA asandigdha hai| veda kA vidhAna hI 'dharma' hai / veda jisakA niSedha karatA hai vaha 'adharma' hai / vihita karmoM kA pAlana tathA niSiddha karmoM kA tyAga 'dharma' kahalAtA hai / dharma kA AcaraNa kartavya samajha kara niSkAma bhAva se karanA cAhiye / vedavihita karmoM ko kisI phala yA puraskAra kI pratyAzA se nahIM karanA cAhiye apitu unheM veda kA Adeza samajhakara hI karanA cAhiye / nitya karmoM ke niSkAma AcaraNa se pUrvArjita karmoM kA nAza hotA hai aura dehapAta hone para mukti milatI hai / isa taraha kA niSkAma AcaraNa jJAna tathA saMyama kI sahAyatA se ho sakatA hai / ___ prAcIna mImAMsA ke anusAra svarga ke vizuddha sukha kI prApti hI parama puruSArtha yA mokSa hai / kintu Age calakara mokSa se kevala janma-nAza tathA duHkha kA anta samajhA jAne lagA / AtmA nitya hai, isakA nAza nahIM ho sakatA / veda ke anusAra svarga-prApti ke liye dharma kA AcaraNa karanA cAhiye / yadi AtmA kI mRtyu ho jAya to svarga kI kAmanA yA svarga-prApti nirarthaka ho jAtI hai| jaina dArzanikoM kI taraha mImAMsaka bhI AtmA kI nityatA ke liye svatantra yuktiyA~ dete haiM / mImAMsaka cArvAka ke isa mata ko (ki AtmA zarIra se bhinna nahIM hai) nahIM mAnate / kintu ve yaha bhI nahIM svIkAra karate ki caitanya AtmA kA svarUpalakSaNa hai| zarIra ke sAtha AtmA ke saMyoga se caitanya kI utpatti hotI hai / vizeSataH jaba kisI viSaya kA jJAnendriyoM ke sAtha saMyoga hotA hai taba caitanya kI utpatti hotI hai / mukta AtmA videha hotA hai tathA cetanAvihIna hotA hai, kintu usameM caitanya kI zakti rahatI hai / AtmA jaba .......................... 11 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deha se yukta rahatA hai taba use kaI prakAra ke jJAna prApta ho sakate haiM / mImAMsA kI eka zAkhA ke pravartaka prabhAkara the| prabhAkara-mImAMsA ke anusAra pramANa pA~ca prakAra ke haiM--pratyakSa, anumAna, upamAna, zabda tathA arthApatti / pratyakSa, anumAna, upamAna tathA zabda kI vyAkhyA nyAya tathA mImAMsA meM prAyaH samAna hai / upamAna-sambandhI kevala eka bhinnatA hai / mImAMsA ke anusAra upamAna nIce likhI vidhi se hotA hai| koI vyakti jisane hanumAna kI mUrti dekhI hai, jaGgala jAtA hai / vaha jaGgala meM bandara dekhatA hai aura kahatA hai ki yaha bandara hanumAn ke sadRza hai / yaha ukti pratyakSa ke dvArA pramANita hotI hai / tatpazcAt yadi vaha vyakti kahe ki maiMne jo atIta meM hanumAn dekhA hai, vaha isa bandara ke samAna hai / to ise hama pratyakSa jJAna nahIM kaha sakate / yaha jJAna 'upamAna' ke dvArA hotA hai, kyoMki hanumAn vahA~ upasthita nahIM hai| jaba hama kisI ApAta virodha kA samAdhAna nahIM kara sakate to hama 'arthApatti' kI sahAyatA lete haiM / yadi koI manuSya dina meM bhojana nahIM kare aura vaha moya hotA jAya to hama 'arthApatti' se jAna pAte haiM ki vaha rAta meM avazya bhojana karatA hai / yadi koI manuSya jIvita ho aura ghara para na rahe to arthApatti dvArA hI yaha jAnA jA sakatA hai ki vaha kahIM anyatra hai / mImAMsA kI dUsarI eka zAkhA kumArila bhaTTa ne sthApita kI hai| bhATTa mImAMsA ke anusAra uparyukta pA~ca pramANoM ke atirikta eka SaSTha pramANa bhI hai / isa SaSTha pramANa ko 'anupalabdhi' kahate haiM / kisI ghara meM praveza karane para tathA cAroM tarapha dekha lene para yadi koI vyakti kahe ki isa ghara meM vastra nahIM hai to yaha nahIM kahA jA sakatA ki vastrAbhAva kA jJAna pratyakSa ke dvArA huA, kyoMki kisI viSaya kA pratyakSa taba hotA hai jaba usa viSaya kA indriya ke sAtha saMyoga ho / uparyukta udAharaNa meM vastrAbhAva kA jJAna huA hai| abhAva ke sAtha indriya kA saMyoga nahIM ho sakatA / ataH abhAva kA jJAna anupalabdhi dvArA hI hotA hai / ___12 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsAdarzana bhautika jagat ko mAnatA hai / bhautika jagat kI sattA pratyakSa se pramANita hotI hai / mImAMsA bAhyasattAvAdI hai / saMsAra ke atirikta yaha AtmAoM ke astitva ko bhI mAnatA hai / kintu yaha kisI jagat ke sraSTA, paramAtmA yA Izvara ko nahIM mAnatA / jagat anAdi aura ananta hai, na usakI kabhI sRSTi huI, na pralaya hotA hai / sAMsArika vastuoM kA nirmANa AtmAoM ke pUrvArjita karmoM ke anusAra bhautika tattvoM se hotA hai / karma eka svatantra zakti hai, jisase saMsAra paricAlita hotA hai| mImAMsA ke anusAra jaba koI vyakti yajJAdi karma karatA hai to eka zakti kI utpatti hotI hai jise 'apUrva' kahate haiM / isI apUrva ke kAraNa kisI bhI karma kA phala bhaviSya meM upayukta avasara para milatA hai / ataH isa loka meM kiye gaye karmoM ke phala kA upabhoga paraloka meM kiyA jA sakatA hai| 2. vedAnta-darzana : vedAnta-darzana kI utpatti upaniSadoM se huI hai / upaniSadoM meM vaidika vicAradhArA vikAsa ke zikhara pahu~ca gayI hai| ataH upaniSadoM ko 'vedAnta' kahanA arthAt vedoM kA anta kahanA bahuta hI yathArtha hai / yaha kahanA ucita hogA ki vedAnta-darzana kA uttarottara vikAsa huA hai / isake mUla siddhAnta ko hama sarvaprathama upaniSadoM meM pAte haiN| phira unako bAdarAyaNa ne apane brahmasUtra meM saGkalita kiyA hai / isake bAda bhASyakAroM ne una sUtroM ke bhASya likhe haiM / bhASyoM meM zaGkara tathA rAmAnuja ke bhASya adhika vikhyAta haiM / anya darzanoM kI apekSA vedAnta-darzana se, vizeSataH zAGkara vedAnta se, bhAratIyoM kA jIvana bahuta adhika prabhAvita huA hai / __ Rgveda meM puruSasUkta meM aise puruSa kI kalpanA kI gayI hai, jo samUce brahmANDa meM vyApta hai tathA brahmANDa se bhI pare haiM / isa sUkta meM saMsAra ke jar3a tathA cetana sabhI padArthoM ko, manuSyoM tathA devatAoM ko usa parama puruSa kA aGga mAnA gayA hai / isa aikyabhAva kA vikAsa Age calakara upaniSadoM meM huA hai / upaniSadoM meM unakA puruSarUpa nahIM rahA / upaniSadoM meM use sat, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atman yA brahman kahate haiM / yahA~ sat, Atman tathA brahman ekArthaka zabda haiM / saMsAra isI sat se utpanna huA hai, isI para Azrita hai tathA pralaya hone para isI meM vilIna ho jAtA hai| saMsAra kA nAnAtva asatya hai / usakI ekatA hI ekamAtra satya hai / 'sarvaM khalvidaM brahma', 'neha nAnAsti kiJcana' upaniSadoM ke ye vAkya yaha siddha karate haiM ki saMsAra meM eka hI sattA hai. aura isakA nAnAtva asatya hai / AtmA yA brahma hI ekamAtra satya hai| yaha ananta jJAna tathA ananta Ananda hai / (1) zaGkara ne upaniSadoM kI vyAkhyA vistAra se kI hai| unake anusAra upaniSadoM meM vizuddha advaita kI zikSA dI gayI hai| brahma ekamAtra satya hai / isakA artha kevala yaha nahIM ki Izvara ke atirikta aura koI sattA nahIM hai, apitu Izvara ke antargata bhI koI dUsarI sattA nahIM hai / 'neha nAnA'sti kiJcana', 'tat tvam asi', 'ahaM brahmAsmi', 'sarvaM khalu idaM brahma' ityAdi uktiyA~ upaniSad kI uktiyA~ haiM / yadi brahma ke antargata aneka sattAoM kA samAveza mAnA jAya to ina upaniSadoM kI uktiyoM kI samucita vyAkhyA nahIM kI jA sakatI / yaha satya hai ki kucha upaniSadoM meM isa bAta kA ullekha hai ki brahma yA AtmA ke dvArA saMsAra kI sRSTi huI hai / kintu anya upaniSadoM meM, yahA~ taka ki vedoM meM bhI, saMsAra kI sRSTi kI tulanA indrajAla se kI gayI hai / Izvara ko mAyAvI mAnA hai jo apanI mAyAzakti se saMsAra kI racanA karatA hai / zaGkara kA yaha kathana hai ki yadi pAramArthika sattA eka hai to saMsAra kI sRSTi vastutaH sRSTi nahIM hai / Izvara apanI mAyA-zakti dvArA saMsAra kA indrajAla racatA hai / sAdhAraNa buddhi vAloM ke liye mAyAvAda ko bodhagamya banAne ke nimitta zaGkara dainika jIvana ke sAdhAraNa bhramoM kI sahAyatA lete haiM / kabhI kabhI rassI sA~pa ke rUpa meM jJAta hotI hai / sIpa ko dekhakara cA~dI kA anubhava ho jAtA hai| aise anubhava 'bhrama' kahalAte haiM / sabhI prakAra kI bhrAntiyoM meM eka adhiSThAna rahatA hai jo satya hotA hai / Upara ke udAharaNa meM sIpa tathA rassI aise adhiSThAna haiM / ajJAna ke kAraNa aise adhiSThAnoM para anya vastuoM kA adhyAsa yA Aropa hotA hai / adhyasta vastu satya nahIM 14 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI / Upara ke udAharaNoM meM sA~pa tathA rajata adhyasta haiM / ajJAna ke adhiSThAna kA kevala AvaraNa hI nahIM hotA, apitu vikSepa bhI hotA hai / vizva kI anekarUpatA kI vyAkhyA isI prakAra kI jA sakatI hai / brahma eka hai, ataH avidyA ke kAraNa usameM aneka kI pratIti hotI hai / avidyA ke kAraNa hama brahma kA saccA svarUpa nahIM jAna pAte / hama use nAnA rUpoM meM dekhate haiM / bAjIgara eka mudrA ko kaI mudrAoM meM pariNata kara dikhalAtA hai / isa bhramAtmaka pratIti kA kAraNa jAdUgara ke liye to usakI jAdU dikhalAne kI zakti hai, kintu hamAre liye usakA kAraNa hamArA ajJAna hai / ajJAnavaza hama eka mudrA ko kaI mudrAoM ke rUpa meM dekhate haiM / isI prakAra yadyapi brahma eka hai phira bhI mAyAzakti ke kAraNa hameM usake aneka rUpa dikhAyI par3ate haiM / sAtha hI sAtha hamArA ajJAna bhI brahma kI anekarUpatA kA kAraNa hai| hameM yadi ajJAna na ho to hama brahma kI anekarUpatA ke bhrama meM nahIM par3a sakate / ata: mAyA aura avidyA vastutaH eka haiM / dRSTibheda se do jJAta hotI haiM / yahI kAraNa hai ki mAyA ko ajJAna bhI kahate haiN| kahA jAtA hai ki zaGkara vizuddha advaita kA pratipAdana nahIM kara sake, kyoMki ve Izvara tathA mAyA jaise do tattvoM ko mAnate haiM / kintu zaGkara ke anusAra mAyA Izvara kI hI eka zakti hai / jo sambandha agni tathA usakI dAhaka zakti meM hai, vahI sambandha Izvara tathA mAyA meM hai| uparyukta kathana se jJAta hotA hai ki Izvara mAyAzakti se viziSTa hai, kintu aisA kahanA bhI bahuta samIcIna nahIM hai / yadi saMsAra kI anekarUpatA ko satya mAnA jAya tathA Izvara ko saMsAra kI dRSTi se dekhA jAya to avazya hI Izvara kI pratIti sraSTA yA mAyAvI ke rUpa meM hogI, kintu jaise hI saMsAra ke mithyAtva kA jJAna ho jAtA hai, vaise hI Izvara ko sraSTA ke rUpa meM dekhanA arthahIna ho jAtA hai / jo puruSa jAdUgara ke khela se bhrama meM nahIM par3atA, usake chala ko samajhatA hai, isake liye jAdUgara, jAdUgara nahIM hai / usake liye usa jAdUgara ke pAsa dhokhA dene kI kalA bhI nahIM hai / isI prakAra jo vizva ko pUrNatayA brahmamaya dekhatA hai usake liye brahma meM mAyA yA sRSTizakti nahIM raha jAtI / 15 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaGkara uparyukta vicAroM ko yuktipUrNa banAne ke liye dRSTiyoM kA do prakAra se vibheda karate haiM-1. vyAvahArika dRSTi tathA 2. pAramArthika dRSTi / 1. vyAvahArika dRSTi sAdhAraNa manuSyoM ke liye hai jo saMsAra ko satya mAnate haiM / hamArA vyAvahArika jIvana isI dRSTi para nirbhara hai / isake anusAra saMsAra satya hai / Izvara isakA sarvajJa tathA sarvazaktimAn sraSTA, rakSaka tathA saMhAraka hai / isa dRSTi se Izvara ke aneka guNa haiM / arthAt vaha saguNa hai / zaGkara isa dRSTi ke anusAra brahma ko saguNa brahma yA Izvara kahate haiM / usake anusAra AtmA eka zarIranaddha sattA hai / isa meM ahambhAva kI utpatti hotI hai| 2. pAramArthika dRSTi jJAniyoM kI hai jo yaha samajha jAte haiM ki saMsAra mAyika hai aura brahma ke atirikta anya koI sattA nahIM hai / saMsAra kI asatyatA jJAta ho jAne para brahma ko sraSTA nahIM mAnA jA sakatA / brahma ke liye sarvajJatA, sarvazaktimattva Adi guNoM kA koI artha nahIM raha jAtA / brahma meM svagata bheda bhI nahIM rahatA / isa pAramAthika dRSTi ke anusAra brahma nivikalpa tathA nirguNa ho jAtA hai / ise nirguNa brahma kahate haiM / isake anusAra zarIra bhI bhrAntimUlaka ho jAtA hai aura AtmA tathA brahma meM koI bheda nahIM raha jAtA / yaha pAramArthika dRSTi avidyA ke dUra hone para hI sambhava hai / avidyA kA nAza vedAnta kA jJAna hone para hI hotA hai / avidyA ko dUra karane ke liye manuSya meM indriya tathA mana kA saMyama, bhogya vastuoM se virAga, vastuoM kI anityatA kA jJAna, tathA mumukSutva (mukti ke liye prabala icchA kA honA) Avazyaka hai / tatpazcAt aise vyakti ko kisI yogya guru se vedAnta kA zravaNa karanA cAhiye aura usake siddhAntoM kA manana tathA nididhyAsana karanA cAhiye / tatpazcAt, ziSya ke yogya ho jAne para, guru use kahatA hai-'tat tvam asi' (tuma brahma ho) / guru kI isa ukti kA vaha manana karatA hai aura anta meM use sAkSAt jJAna ho jAtA hai ki 'ahaM brahmAsmi' (maiM brahma hU~) / yahI pUrNa jJAna hai aura isI ko 'mokSa' kahate haiM / aisA jJAnI tathA 16 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukta jIva zarIra tathA saMsAra meM rahakara bhI anAsakta rahatA hai / sAMsArika vastaoM ko vaha asatya samajhatA hai| unake prati use koI Asakti nahIM hotI / vaha saMsAra meM rahakara bhI saMsAra se virakta rahatA hai / kisI prakAra kI Asakti yA kisI prakAra kI bhrAnti usakI buddhi ko vicalita yA prabhAvita nahIM kara sakatI / mithyAjJAna ke kAraNa vaha pahale apane ko brahma se pRthak samajhatA thA / mithyAjJAna ke dUra hone para usake duHkhoM kA bhI anta ho jAtA hai / jisa taraha brahma AnandasvarUpa hai, usI taraha mukta AtmA bhI vaisA hI ho jAtA hai| (2) rAmAnuja upaniSadoM kI vyAkhyA isa prakAra karate haiM--Izvara hI pAramAthika sattA hai / acit yA acetana prakRti aura cit yA cetana AtmA Izvara ke hI aMza haiM / vaha sarvajJa tathA sarvazaktimAn hai / isameM acche acche sabhI guNa vartamAna haiM / Izvara meM acit sarvadA vartamAna rahatA hai / Izvara ne acit se isa saMsAra kI usI prakAra utpatti kI hai jisa prakAra makar3I apane zarIra se apane jAla kI sRSTi karatI hai / AtmA bhI sarvadA Izvara meM vartamAna rahate haiM / ve aNu haiM / unakA svarUpa svabhAvataH cinmaya hai / ve svayaM prakAzamAna haiM / karmAnusAra pratyeka AtmA ko zarIra dhAraNa karanA par3atA hai / zarIrayukta honA hI bandhana hai / AtmA kA zarIra se pUrNataH sambandhaviccheda 'mokSa' kahalAtA hai / ajJAna se karma kI utpatti hotI hai / karma hI bandhana kA kAraNa hai / bandhana kI avasthA meM AtmA apane svarUpa ko nahIM pahacAna sakatA / vaha zarIra ko hI apanA svarUpa samajhatA hai / ataH usake AcaraNa bhI usI prakAra ke hote haiM / vaha indriyasukha ke liye lAlAyita rahatA hai| vaha saMsAra meM Asakta ho jAtA hai aura isI Asakti ke kAraNa use bAra bAra janma grahaNa karanA par3atA hai / vedAnta se manuSya ko jJAna hotA hai ki manuSya kA AtmA usake zarIra se bhinna hai / yaha Izvara kA eka aMza hai, ataH isakA astitva Izvara para hI nirbhara hai / anAsakta bhAva se vedavihita dharmoM kA AcaraNa karane se karmoM kI saJjita zakti naSTa ho jAtI hai aura ananta jJAna prApta hotA hai / sAtha hI sAtha yaha jJAna bhI prApta hotA hai ki Izvara hI ekamAtra sattA hai jo prema ke yogya hai / manuSya 17 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I aharniza Izvara kI bhakti karane lagatA hai tathA apane ko Izvara meM arpita kara detA hai / Izvara bhakti se prasanna hote haiM aura bhakta ko bandhana se mukta kara dete haiM / mukta AtmA dehAnta ke bAda kabhI janma grahaNa nahIM karatA / yaha IzvarasadRza ho jAtA hai / Izvara ke samAna usakA caitanya bhI vizuddha tathA doSarahita ho jAtA hai / kintu ye eka nahIM ho jAte, kyoMki AtmA aNu tathA Izvara vibhu hai / aNu vibhu nahIM ho sakatA / rAmAnuja ke anusAra Izvara hI eka mAtra sattA hai / Izvara ke atirikta aura koI sattA nahIM, kintu Izvara ke antargata aneka sattAe~ haiM / saMsAra kI sRSTi satya hai / ataH rAmAnujIya darzana ko vizuddha advaita nahIM kaha sakate / use viziSTAdvaita kahate haiM / yaha advaitavAda isaliye hai ki yaha Izvara ko hI ekamAtra sarvavyApI svatantra sattA mAnatA hai / kintu Izvara anya sattAoM (= cinmaya AtmAoM) se tathA acit padArthoM se viziSTa yA samanvita hai / isaliya ise 'viziSTAdvaita' kahate haiM / I 3. sAGkhya darzana : 1 sAGkhya darzana dvaitavAdI hai / kahA jAtA hai ki maharSi kapila isake pravartaka the / sAGkhya ke anusAra do prakAra ke tattva haiM -- puruSa aura prakRti / apane apane astitva ke liye puruSa aura prakRti paraspara nirapekSa haiM / puruSa cetana hai / caitanya isakA Agantuka guNa nahIM, apitu svarUpa hI hai / vastutaH puruSa zarIra, mana tathA indriya se bhinna hai / yaha nitya hai / yaha sAMsArika vastuoM tathA vyApAroM kA avalokana pRthak se hI karatA hai / yaha svayaM na to koI kArya karatA hai, na isameM koI parivartana hI hotA hai / jisa taraha kursI, palaGga Adi bhautika vastuoM ke upabhoga ke liye manuSya bhoktA hai usI taraha prakRti ke pariNAmoM ke upabhoga ke liye bhoktAoM kI AvazyakatA hai / ye bhoktA puruSa haiM, jo prakRti ke pariNAmoM ke upabhoga ke liye bhoktAoM kI AvazyakatA hai / ye bhoktA puruSa haiM, jo prakRti se bhinna haiM / pratyeka jIva ke zarIra se sampRkta eka eka puruSa haiM / jisa samaya kucha manuSya sukhI pAye jAte haiM usa samaya kucha manuSya duHkhI bhI rahate haiM / I 18 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha kA dehapAta ho jAtA hai, phira bhI kucha jIvita rahate haiM / ataH puruSa eka nahIM, aneka haiM / I prakRti isa saMsAra kA Adi kAraNa hai / yaha eka nitya aura jar3a vastu hai / yaha sarvadA parivartanazIla hai / isakA lakSya puruSa ke uddezya - sAdhana ke atirikta aura kucha nahIM hai / sattva, rajas tathA tamas -- prakRti ke tIna guNa yA upAdAna haiM / sRSTi ke pahale ye tIna guNa sAmyAvasthA meM rahate haiM / inheM sAdhAraNa artha meM guNa nahIM samajhanA cAhiye / ye vizeSa artha meM 'guNa' kahalAte haiM / jisa prakAra koI tigunI rassI tIna DoriyoM kI banI hotI hai, usI prakAra prakRti tIna taraha ke maulika tattvoM se banI huI hai / saMsAra ke viSaya sukha duHkha yA moha ke janaka haiM / vastuoM ke prati sukha duHkha yA viSAda hone ke kAraNa hama vastuoM ke tIna guNoM kA anumAna karate haiM / mIThe bhojana meM eka hI vyakti ko kabhI ruci hotI hai, kabhI aruci yA kabhI udAsIna bhAva (ruci tathA aruci donoM kA abhAva ) / eka hI vyaJjana meM kisI vyakti ko acchA svAda milatA hai, kisI ko viparIta svAda milatA hai tathA kisI ko koI svAda nahIM milatA / -kAraNa tathA kArya meM vastutaH aikya hotA hai / kArya kAraNa kA vikasita rUpa hai| tila Adi vizeSa prakAra ke bIjoM kA vikasita rUpa taila hai / saMsAra ke sabhI viSaya pariNAma haiM, - jinake kAraNa sukha duHkha yA viSAda kA anubhava hotA hai / hama upara kaha Aye haiM ki prakRti, jisakA nAma pradhAna hai, sAMsArika vastuoM kA mUla kAraNa hai / ataH satkAryavAdasiddhAnta ke anusAra usameM sukha, duHkha tathA viSAda ke kAraNa avazya hoMge / sukha-duHkha tathA viSAda kA kAraNa kramazaH sattva, rajas tathA tamas haiM / isa taraha prakRti ke antargata sattva, rajas tamas kA astitva pratipAdita hotA hai / sattva prakAzaka hai, rajas gatizIla hai aura karma karAtA hai, tamas acala tathA raNaka yA AvaraNakArI hai| puruSa tathA prakRti ke saMyoga (= vAsanA ke bandhana) se sRSTi kA prArambha hotA hai / prakRti ke tIna guNoM kI sAmyAvasthA puruSa kA saMyoga hone se naSTa hotI hai / 19 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagat kI sRSTi isa krama se hotI hai-sattva kA Adhikya hone se prakRti se mahat kI utpatti hotI haiM, mahat isa vizva kA mahAn aGkara hai / puruSa kA caitanya-prakAza mahat ke sattva guNa para par3atA hai, ataH mahat bhI cetana jJAta hotA hai / isa ghaTanA ke kAraNa aisA anubhava hotA hai ki prakRti mAnoM suptAvasthA se jAgrat avasthA meM AyI ho / isI ke sAtha-sAtha cintana kA bhI prAdurbhAva hotA hai / ataH mahat ko 'buddhi' bhI kahate haiM / yahI jagat kI sRSTikAriNI buddhi hai / buddhi kA rUpAntara ahaGkAra meM hotA hai / 'ahaGkAra' ahambhAva meM sattva kA bAhulya hotA hai to usase pA~ca jJAnendriyoM tathA mana kI sRSTi hotI hai / mana ubhayendriya hai, kyoMki isake dvArA jJAna tathA karma donoM sambhava hote haiM / ahaGkAra meM jaba tamas kI pracuratA rahatI hai taba usase tanmAtrAoM kI utpatti hotI hai / zabda, sparza, rUpa, rasa tathA gandha-pA~ca 'tanmAtrA' haiM / pA~ca tanmAtrAoM se pA~ca mahAbhUtoM kI utpatti hotI hai| zabda se AkAza, sparza se vAyu, rasa se jala, rUpa se agni tathA gandha se pRthivI kI utpatti hotI hai| isa prakAra sAGkhya meM saba milAkara 25 tattva haiM / isameM puruSa ko chor3akara sabhI tattva prakRti ke antargata haiM, kyoMki sabhI bhautika tattvoM kA mUla kAraNa prakRti hI hai / prakRti kA koI kAraNa nahIM / mahat, ahaGkAra tathA pA~ca tanmAtrA apane apane kAraNoM ke pariNAma yA kArya bhI hai aura apane kAryoM ke kAraNa bhI haiM / gyAraha indriyoM tathA pA~ca mahAbhUta apane apane kAraNoM ke kevala kArya hI haiM / ve svayaM kisI aise pariNAma ke kAraNa nahIM hai jinakA svarUpa inase bhinna ho / puruSa na to kisI kAraNa hai, na kisI kA pariNAma hI hai / arthAt puruSa na to prakRti hai, na vikRti / puruSa nirapekSa tathA nitya hai| kintu avidyA ke kAraNa yaha apane ko zarIra indriya tathA mana se pRthak nahIM samajhatA / puruSa aura prakRti meM aviveka (arthAt vibheda na karane) ke kAraNa hameM duHkhoM se pIr3ita honA par3atA hai / zarIra ke vraNita (ghAyala) yA asvastha hone se hama apane ko vraNita yA asvastha samajhate haiM / hamAre manogata sukha tathA duHkha AtmA ko bhI prabhAvita karate haiM, kyoMki hama mana tathA AtmA ke bheda ko bhalIbhA~ti samajha nahIM pAte / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyoM hI hameM viveka hotA hai arthAt jyoM hI hama puruSa kA zarIra, indriya, mana, ahaGkAra tathA buddhi se bheda samajhane lagate haiM tyoM hI hamAre sukhoM tathA duHkhoM kA anta ho jAtA hai / taba puruSa kA saMsAra ke sAtha koI anurAga nahIM rahatA aura yaha saMsAra ke ghaTanAkrama kA sAkSI yA draSTA mAtra raha jAtA hai / isa avasthA ko 'mukti' yA 'kaivalya' kahate haiM / zarIra rahate hue bhI mukta puruSa isase mamatva haTA lete haiM / ise 'jIvanmukti' kahate haiM / dehAnta ke bAda jo mukta puruSa kA zarIra bhI naSTa ho jAtA hai use 'videha mukti' kahate haiM / kevala vivekajJAna hone se hI hameM AtmajJAna nahIM hotA aura na hama apane duHkhoM se hI pUrNatayA mukta ho pAte haiM / isake liye satata AdhyAtmika abhyAsa, sAdhanA kI AvazyakatA hotI hai / isa abhyAsa ke liye tattvajJAna ke prati pUrI zraddhA tathA usake anavarata cintana kI AvazyakatA hai / vivekajJAna hone para hama puruSa ko vizuddha caitanya evaM tana-mana, deza-kAla tathA kArya-kAraNa se pUrNayatA pRthak samajhane lagate haiM / puruSa anAdi aura ananta haiM / yaha nirapekSa amara tathA nitya hai / AtmajJAna ke liye jisa sAdhanA kI AvazyakatA hai usakA sAGgopAGga varNana yogadarzana meM kiyA jAyegA / sAGkhya-darzana nirIzvaravAdI hai / isake anusAra Izvara kA astitva kisI prakAra siddha nahIM kiyA jA sakatA / saMsAra kI dRSTi ke liye Izvara kA astitva Avazyaka hai, kyoMki samasta saMsAra ke nirmANa ke liye prakRti hI paryApta hai / zAzvata tathA aparivartanazIla Izvara jagat kI sRSTi kA kAraNa nahIM ho sakatA, kyoMki kAraNa tathA pariNAma vastutaH abhinna hote haiN| kAraNa hI pariNAma meM pariNata ho jAtA hai / Izvara saMsAra meM pariNata nahIM ho sakatA, kyoMki Izvara parivartanazIla nahIM mAnA jAtA / sAGkhya ke bhASyakAra vijJAnabhikSu siddha karane kA prayatna karate haiM ki sAGkhya Izvara ke astitva ko eka viziSTa puruSa ke rUpa meM mAnatA hai / unakA kathana hai ki Izvara prakRti kA draSTA mAtra hai, sraSTA nahIM / 21.. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. yoga-darzana : I maharSi pataJjali yogadarzana ke pravartaka haiN| yoga tathA sAGkhya meM bahuta sAmya hai / yoga sAGkhyAbhimata pramANoM aura tattvoM ko mAnatA hai / vaha sAGkhya ke 25 tattvoM ke sAtha sAtha Izvara ko bhI mAnatA hai / yogadarzana kA pramukha viSaya yogAbhyAsa hai / sAGkhya ke anusAra mokSaprApti kA pramukha sAdhana vivekajJAna hai usakI prati pradhAnataH yogAbhyAsa se hI ho sakatI hai / cittavRtti ke nirodha ko 'yoga' kahate haiM / citta kI pA~ca prakAra kI bhUmiyA~ haiM / pahalI bhUmi 'kSipta' kahalAtI haiM, kyoMki usame citta sAMsArika vastuoM meM kSipta arthAt caJcala rahatA hai / dUsarI bhUmi 'mUDha' kahalAtI hai, kyoMki usameM citta kI avasthA nidrA ke sadRza abhibhUta rahatI hai / tIsarI bhUmi 'vikSipta' kahalAtI hai / yaha kSipta se apekSAkRta zAnta avasthA hai, kintu sarvathA zAnta nahIM hai / ina cittabhUmiyoM meM yogAbhyAsa sambhava nahIM hai / cauthI tathA pA~cavI bhUmiyA~ 'ekAgra' tathA 'niruddha' kahalAtI haiM / ekAgra avasthA meM citta isI dhyeya meM niviSTa yA kendrIbhUta rahatA hai / niruddhAvasthA meM cintana kA bhI anta ho jAtA hai / 'ekAgra' tathA 'niruddha' yogAbhyAsa meM sahAyaka hai / I yoga (samAdhi) do prakAra kA hotA hai-- samprajJAta tathA asamprajJAta / samprajJAta usa yoga yA samAdhi ko kahate haiM, jisameM citta dhyeya viSaya meM pUrNatayA tanmaya ho jAtA hai, jisase citta ko usa viSaya kA pUrNa tathA spaSTa jJAna hotA hai / 'asamprajJAta' usa yoga ko kahate haiM, jisameM mana kI sabhI kriyAoM kA nirodha ho jAtA hai / phalasvarUpa, dhyeya viSaya ke sAtha sAtha sabhI viSayoM ke jJAna kA lopa ho jAtA hai / kevala svaprakAza AtmA hI avaziSTa raha jAtA hai / yogAbhyAsa ke ATha aGga haiM, jo 'yogAGga' kahalAte haiM -- yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna tathA samAdhi / ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha kA abhyAsa karanA hI 'yama' hai / zauca, saMtoSa, tapa, svAdhyAya tathA IzvarapraNidhAna---ina AcAroM kA abhyAsa 'niyama' kahalAtA hai / sukhamaya zArIrika sthiti ko 'Asana' kahate haiM / niyantrita 22 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa se zvAsa-grahaNa, dhAraNa tathA tyAga ko 'prANAyAma' kahate haiM / indriyoM ko viSayoM se haTane kA nAma 'indriyasaMyama' arthAt 'pratyAhAra' kahalAtA hai / citta ko zarIra ke andara yA bAhara kI kisI vastu para kendrIbhUta karane ko 'dhAraNA' kahate haiN| kisI viSaya para sudRDha tathA avirAma cintana 'dhyAna' kahalAtA hai / 'samAdhi' citta kI vaha avasthA hai, jisameM dhyAnazIla citta dhyeya (viSaya) meM tallIna ho jAtA hai| yogadarzana ko 'sezvara sAGkhya' kahate haiM aura kapilakRta sAGkhya ko 'nirIzvara sAGkhya' / yoga ke anusAra citta kI ekAgratA tathA AtmajJAna ke liye dhyAna kA sarvottama viSaya Izvara hI hai| Izvara pUrNa, nitya, sarvavyApI sarvajJa tathA sarvadoSarahita hai| yoga ke anusAra Izvara ke astitva ke liye ye pramANa diye jAte haiM--jahA~ tAratamya hai, vahA~ sarvocca kA honA nitAnta Avazyaka hai / jJAna meM nyUnnAdhikya hai / ataH pUrNa jJAna tathA sarvajJatA kA honA asandigdha hai / jo pUrNa jJAnI yA sarvatra hai vahI Izvara hai| prakRti aura puruSa ke saMyoga se saMsAra kI sRSTi kA prArambha hotA hai / saMyoga kA anta hone para pralaya hotA hai / pArasparika saMyoga kA viyoga puruSa aura prakRti ke liye svAbhAvika nahIM hai / ataH eka puruSavizeSa kA astitva paramAvazyaka hai, jo puruSoM ke pApa tathA puNya ke anusAra puruSa tathA prakRti meM saMyoga yA viyoga sthApita karatA hai / 5. nyAya-darzana : nyAya-darzana ke pravartaka maharSi gautama haiM / nyAya vastuvAdI darzana hai / isakA pratipAdana vizeSataH yuktiyoM dvArA huA hai / isake anusAra cAra pramANa haiM--pratyakSa, anumAna, upamAna aura zabda / 1. vastuoM ke sAkSAt yA aparokSa jJAna ko 'pratyakSa' kahate haiM / isakI utpatti vastu tathA jJAnendriya ke saMyoga se hotI hai / pratyakSa jJAna bAhya yA Antara ho sakatA hai / jisa viSaya kA pratyakSa hotA hai usakA saMyoga yadi A~kha, kAna jaisI bAhya indriyoM se ho to use 'bAhya pratyakSa' kahate haiM / kintu yadi kevala mana se saMyoga ho to use Antara yA 'mAnasa pratyakSa' kahate haiM / B Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 'anumAna' kevala indriya ke dvArA nahIM hotA / yaha kisI aise liGga yA sAdhana ke jJAnapara nirbhara karatA hai, jisase anumita vastu yA sAdhya kA eka niyata sambandha rahatA haiM / sAdhana yA sAdhya ke niyata yA avyabhicArI sambandha ko 'vyApti' kahate haiM / anumAna meM kama se kama tIna vAkya hote haiM tathA adhika se adhika tIna pada hote haiM / ina padoM ko pakSa, sAdhya tathA sAdhana (liGga) kahate haiM / 'pakSa' use kahate haiM jisameM liGga kA astitva to jJAta hai aura sAdhya kA astitva pramANita karatA hai / 'sAdhya' use kahate hai jisakA astitva pakSa meM siddha karanA hai / 'sAdhana' use kahate haiM jisakA sAdhya ke sAtha niyata sAhacarya ho aura jo pakSa meM vartamAna rahe / jaise-- 'yaha parvata vahnimAn hai, kyoMki yaha dhUmavAn hai / jo dhUmavAn hai vaha vahnimAn hai / ' yahA~ parvata pakSa hai, vahni sAdhya hai tathA dhUma sAdhana hai / 3. 4. upamAna meM saMjJI ke sambandha kA jJAna hotA hai / sAdRzya-jJAna dvArA jo saMjJA yA saMjJI arthAt nAma aura nAmI kA sambandha sthApita hotA hai use 'upamAna' kahate haiM / udAharaNArtha yadi gavaya kA kevala nAma jJAta rahe tathA yaha vidita rahe ki gavaya kA AkAra prakAra gau ke sadRza hotA hai to gavaya ko araNya meM prathama vAra dekhakara bhI samajhA jA sakatA hai ki yaha gavaya hai / aisA jJAna upamAna dvArA hotA hai / Apta arthAt vizvAsa yogya puruSoM kI yuktiyoM se ajJAta vastuoM ke sambandha meM jo jJAna prApta hotA hai use 'zabda' kahate haiM / aitihAsika kahate haiM ki mahArAja azoka bhArata ke samrAT the / isa kathana ko hama svIkAra karate haiM, yadyapi hamArA azoka ke sAtha koI sAkSAtkAra nahIM huA / yahA~ 'zabda' hI pramANa hai / naiyAyika ina cAra ke atirikta aura koI pramANa nahIM mAnate, kyoMki unake anusAra anya sabhI pramANa inhIM cAra pramANoM ke antargata haiM / nyAyadarzana ke anusAra adholikhita viSaya 'prameya' kahe jAte haiM / AtmA, deha, indriyA~ tathA unake dvArA jJAtavya viSaya, buddhi, mana, pravRtti, doSa, 24 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pretyabhAva, phala, duHkha tathA apavarga / nyAya kA bhI lakSya AtmA ko zarIra indriyoM tathA sAMsArika viSayoM ke bandhana se mukta karAnA hai / AtmA zarIra aura mana se bhinna hai / zarIra kA nirmANa bhautika tattvoM ke sammizraNa se hotA hai / mana aNu evaM sUkSma, nitya tathA avibhAjya hai / mana AtmA ke liye sukha duHkha Adi mAnasika guNoM ke anubhava ke nimitta eka karaNa hai / ata: mana ko antarindriya kahate haiM / jaba AtmA kA indriyoM ke dvArA kisI vastu se sambandha hotA hai to usameM caitanya kA saMcAra hotA hai / caitanya AtmA kA koI nitya guNa nahIM, apitu Agantuka guNa hai / jaba mana aura indriyoM ke dvArA AtmA kA kisI viSaya se sambandha hotA hai tabhI usa viSaya kA caitanya yA jJAna AtmA ko hotA hai / mukta hone para AtmA ina samparkoM se rahita ho jAtA hai| jJAna bhI lupta ho jAtA hai / mana paramANu ke sadRza sUkSmatama hai, kintu AtmA vibhu, amara tathA nitya hai / AtmA hI sAMsArika viSayoM meM Asakta yA usase anAsakta tathA rAga dveSa karatA hai / . karmoM ke acche bure phaloM kA upabhoga isI ko karanA par3atA hai / mithyA jJAna, rAga-dveSa tathA moha se prerita hokara AtmA acchA yA burA karma karatA hai / unhIM ke kAraNa AtmA ko pApamaya yA duHkhamaya (duHkhagrasta) honA par3atA hai / unhIM ke kAraNa vaha janma-maraNa ke cakra meM par3atA hai| tattvajJAna ke dvArA jaba sabhI duHkhoM kA anta ho jAtA hai to mukti hotI hai / isa avasthA ko 'apavarga' kahate haiM / kucha dArzanika kahate haiM ki yaha avasthA Anandamaya hotI hai, kintu naiyAyika ise nahIM mAnate / mukta hone para AtmA to caitanyahIna ho jAtA hai| taba sukha yA duHkha kisI kI bhI anubhUti nahIM raha sakatI / naiyAyika Izvara ke astitva ko aneka yuktiyoM se siddha karate haiM / Izvara saMsAra ke sarjana, poSaNa tathA saMhAra kA Adipravartaka hai| Izvara ne vizva kA nirmANa zUnya se nahIM kiyA, apitu paramANu, dika, kAla, AkAza, mana tathA AtmA Adi upAdAnoM se kiyA hai / jIva apane apane puNyamaya yA 25 . Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApamaya karmoM ke anusAra sukha yA duHkha kA upabhoga kara sake, isake liye saMsAra kI sRSTi huI hai| Izvara ke astitva ko pramANita karane ke liye isa darzana meM adholikhita yukti dI jAtI hai-parvata, samudra, sUrya, candra Adi saMsAra ke jitane padArtha haiM sabhI paramANuoM meM vibhAjita ho sakate haiM / ataH una padArthoM kA nirmANa kisI kartA ke dvArA avazya huA hai / manuSya to saMsAra kA nirmAtA ho nahIM sakatA, kyoMki usakI buddhi tathA zakti sImita hai| yaha paramANu jaisI sUkSma tathA adRzya vastuoM kA sammizraNa nahIM kara sakatA / ataH isa saMsAra kA nirmAtA avazya koI cetana AtmA hai jo sarvazaktimAn, sarvajJa tathA saMsAra kI naitika vyavasthA kA saMrakSaka hai / vahI Izvara hai / Izvara ne saMsAra ko apane lakSya kI pUrti ke liye nahIM, balki anya prANiyoM ke kalyANa ke liye banAyA hai| isakA yaha tAtparya nahIM hai ki saMsAra meM kevala sukha hI sukha hai evaM duHkha kA sarvathA abhAva hai / manuSya ko karma karane kI svatantratA hai ataH vaha acche yA bure donoM prakAra ke karma kara sakatA hai tathA tadanusAra sukha yA duHkha kA bhAgI hotA hai / kintu paramAtmA kI dayA yA usake mArgadarzana se manuSya apane AtmA tathA vizva kA tAttvika jJAna prApta kara sakatA hai aura tatpazcAt apane duHkhoM se mukti pA sakatA hai / 6. vaizeSika darzana : vaizeSika darzana ke pravartaka maharSi kaNAda the / unakA dUsarA nAma ulUka thA / nyAyadarzana ke sAtha vaizeSika darzana kI bahuta samAnatA hai, isakA bhI uddezya prANiyoM ko apavarga karAnA hai| yaha sabhI prameyoM ko arthAt saMsAra kI sabhI vastuoM ko dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya tathA abhAva-ina sAta padArthoM meM vibhakta karatA hai| ___'dravya' guNoM tathA karmoM ke Azraya haiM tathA unase bhinna haiM / dravya nau prakAra ke haiM--pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza, kAla, dik, AtmA tathA mana / inameM prathama pA~ca bhautika haiM / unake guNa kramazaH gandha, rasa, rUpa, sparza tathA zabda haiM / pRthvI, jala, agni tathA vAyu kramazaH cAra prakAra ke Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANuoM se bane hue haiM / ye paramANu bhautika haiM / inakA vibhAjana tathA nAza nahIM ho sakatA / paramANuoM kI sRSTi nahIM hotI / ve zAzvata haiM / kisI bhautika padArtha ke sabase choTe choTe Tukar3oM ko jinakA aura adhika vibhAjana nahIM ho sakatA, 'paramANu' kahate haiM / AkAza, dik tathA kAla apratyakSa dravya haiM / ye eka eka haiM, nitya tathA vibhu haiM / mana nitya hai, kintu vibhu nahIM / yaha paramANu kI taraha niravayava hai / yaha antarindriya hai| yaha buddhi, socanA tathA saGkalpa jaisI mAnasika kriyAoM kA sahAyaka hotA hai / mana se eka sAtha eka hI anubhUti ho sakatI hai, kyoMki yaha paramANu kI taraha atyanta sUkSma hotA hai / AtmA zAzvata tathA sarvavyApI dravya hai / yaha caitanya bhI sabhI avasthAoM kA Azraya hai| manuSya ko mana ke dvArA apane AtmA kI anubhUti hotI hai| sAMsArika vastuoM ke nirmAtA ke rUpa meM Izvara kA astitva anumAna se siddha hotA hai / 'guNa' use kahate haiM jo kevala dravyoM meM pAyA jAtA hai / guNa ko guNa nahIM hotA, na use karma hI hotA hai| dravya niravayava haiM, kintu guNa ko dravya kI apekSA rahatI hai / guNa kula caubIsa prakAra ke haiM-rUpa, rasa, gandha, sparza, zabda, saGkhyA , parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, dravatva, sneha, buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, gurutva, saMskAra, dharma tathA adharma / 'karma' gatyAtmaka hotA hai / guNa ke sadRza yaha bhI kevala dravyoM meM pAyA jAtA hai| karma pA~ca prakAra ke hote haiM-utkSepaNa, avakSepaNa, AkuJcana, prasAraNa tathA gamana / kisI varga ke sAdhAraNa dharma ko 'sAmAnya' kahate haiM / sabhI gauoM meM eka samAnatA hai jisake kAraNa una saboM kI eka jAti hotI hai tathA unheM anya jAtiyoM se pRthak samajhA jAtA hai / isa sAmAnya ko 'gotva' kahate haiN| kisI go ke janma se na to gotva kI utpatti hotI hai na to usake marana se usakA vinAza ho hotA hai / ataH 'gotva' nitya hai / nitya dravyoM ke pArthakya ke mUla kAraNa ko 'vizeSa' kahate haiM / sAdharaNataH vastuoM kI bhinnatA unake avayavoM tathA guNoM ke dvArA kI jAtI 27 . Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| kintu eka prakAra ke paramANuoM kA pArasparika vibheda kisa taraha kiyA jAyegA ? pratyeka paramANu kI apanI vizeSatA hotI hai| anyathA sabhI pArthiva paramANuoM ke pArthiva ho-ke kAraNa unakA vibheda sambhava nahIM hotA / paramANuoM kI apanI apanI vizeSatAoM ko 'vizeSa' kahate haiM / vizeSoM ko mAnane ke kAraNa hI isa darzana kI 'vaizeSika darzana' kahate haiM / sthAyI tathA nitya sambandha ko 'samavAya' kahate haiM / avayavI kA avayavoM ke sAtha, guNa yA karma kA dravya ke sAtha, sAmAnya kA vyaktiyoM ke sAtha samavAya sambandha pAyA jAtA hai / vastra kA astitva usake dhAgoM meM hai| dhAgoM ke vinA vastra nahIM raha sakatA / harita varNa, madhura svAda, sugandha Adi guNa tathA sabhI prakAra ke karma yA gati dravya meM hI Azrita haiM / dravya ke vinA guNa tathA karma nahIM Tika sakate / isa taraha ke nitya sambandha ko 'samavAya' kahate haiM / nahIM rahane ko 'abhAva' kahate haiM / 'yahA~ koI sarpa nahIM hai', 'vaha gulAba lAla nahIM hai', 'zuddha jala meM gandha nahIM hotI'-ye vAkya kramazaH sarpa, lAla raMga aura gandha kA uparyukta sthAnoM meM abhAva. vyakta karate haiM / abhAva cAra prakAra kA hotA hai-prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, atyantAbhAva tathA anyonyAbhAva / prathama tIna prakAra ke abhAvoM ko 'saMsargAbhAva' kahate haiM / saMsargAbhAva meM do vastuoM ke saMsarga kA abhAva rahatA hai| 1. kisI vastu kA utpatti se pahale upAdAna meM jo usakA abhAva rahatA hai use 'prAgabhAva' kahate haiN| jaise kumbhakAra dvArA bartana nirmANa ke pahale miTTI meM bartana kA abhAva rahatA hai / 2. kisI vastu ke dhvasta ho jAne ke bAda jo usa vastu kA abhAva ho jAtA hai use 'pradhvaMsAbhAva' kahate haiN| jaise ghaTa ke phUTa jAne para usake Tukar3oM meM ghaTa kA abhAva hotA hai / 3. do vastuoM meM atIta, vartamAna tathA bhaviSya arthAt sarvadA ke liye jo sambandha kA abhAva rahatA hai use 'atyantAbhAva' kahate haiM, jaise vAyu meM rUpa kA abhAva / 28 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. jaba do vastuoM meM pArasparika bheda rahatA hai to use 'anyonyAbhAva' kahate haiM / jaise ghaTa aura paTa do pRthak vastue~ haiM / ghaTa paTa nahIM hai, na paTa hI ghaTa hai / eka kA dUsarA na hone kA nAma 'anyonyAbhAva' hai / __ Izvara tathA mokSa ke viSaya meM vaizeSika tathA nyAya ke matoM meM pUrA sAmya hai| -svAmI dvArikAdAsazAstrI . -SaDdarzanasUtrasaMgrahaH 'avaidika-darzana' cArvAkadarzana AcArya bRhaspati cArvAkadarzana ke sUtra praNetA mAne jAte hai / cArvAkadarzana, lokAyatamata-nAstikadarzana ityAdi nAma se bhI prasiddha hai / cArvAkadarzana ke koI iSTa deva nahI hai / na dharma hai, na puNya hai na pApa hai kyoMki dharmAdikA AdhAra, puNyapApa kA kartA AtmA svatantra padArtha nahIM hai / paraloka, nirvANa ityAdi cArvAka ke matAnusAra kalpita padArtha hai / jo ki ajJa jIvo ko bhayabhIta karane ke liye kalpita kiye gaye hai|| vastutaH pRthvI, jala, tejas, vAyu yaha cAra jagat ke mUla tattva hai / isa cAra tattvo ke sammizraNa se hI zarIra indriya yA viSaya (padArtha) kA sarjana hotA hai / caitanya, inhIM cAra tattvo ke viziSTa saMyojana kA pariNAma hai / jisa taraha sar3A huA anAja, zarkarA ityAdi tattvo ke sammizraNa se madirA meM madazakti utpanna hotI hai usI taraha cAra tattvoM ke saMyojana se caitanya utpanna hotA hai / aura cAra tattvoM ke vighaTana se caitanya naSTa hotA hai / mRtyu ke bAda caitanya kA astitva nahIM rahatA / .. cArvAka sirpha dRzyamAna bhautika jagat kI sattA kA svIkAra karatA hai / kevala pratyakSapramANavAdI hone se paraloka mukti ityAdi pAralaukika sattAoM kA niSedha karatA hai / 29 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadarzana : bauddhadarzana ke Adya praNetA aura devatA gautama buddha hai / kSaNikavAda aura saMghAtavAda bauddhadarzana ke mUlabhUta siddhAMta hai / 'padArthamAtra kA vAstavika astitva kevala eka kSaNa kA hai|' yaha kSaNikavAda hai / aura 'padArthamAtra, paramANuoM ke samUha se niSpanna AkAra svarUpa hai / paramANu se svatantra padArtha kA koI astitva nahI' yaha saMghAtavAda hai / AtmA bhI mAnasika pravRttio ke puMja svarUpa hI hai| kSaNajIvI paramANuoM ke skandha zAzvata aura avayavI hone kA bhrama utpanna karate hai isIlaye duHkha rUpa hai / bauddhadarzana meM cAra Aryasatya kA pratipAdana hai / duHkha, duHkhasamudaya, duHkhanirodha, duHkhanirodhamArga / duHkha isameM prathama hai / duHkha ke pA~ca bheda hai / rUpa, saMjJA, vedanA, saMskAra aura vijnyaan| (1) rUpa :-gurutva dhAraka aura jagaha rokanevAlA padArtha rUpa hai / pRthvI, jala, teja vAyu aura tajjanya zarIra rUpa pada se vivakSita hai / (2) nAma :-rUpa se viruddha dharma 'nAma' ke hote hai / nAma kA artha hai mana aura mAnasika gatividhi / bauddhamata ke anusAra AtmA nAmarUpAtmaka hai / arthAt zarIra-mana, bhautika aura mAnasika pravRtti kA samuccaya hai / svatantrarUpa se cetanA svarUpa yA caitanya kA adhiSThAtA nahIM / (3) saMjJA :-padArtha kA sAkSAtkAra karanA 'saMjJA' hai / (4) vedanA :-saMjJA = padArtha ke anubhava se janya sukha-duHkha yA udAsInatA ke bhAvako vedanA kahate hai / (5) saMslAra :-smRtikI hetu aura anubhava janya mAnasika ceSTA saMskAra hai / (6) vijJAna :-loka dvArA caitanya pada se jisakA vyapadeza hotA hai, bauddha matameM usako vijJAna kahate hai, vijJAna aura saMjJA meM nirvikalpa aura Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savikalpaka pratyakSa jaisA bheda hai| nAmajAtyAdi yojanA rahita pratyakSa 'vijJAna' hai aura nAmajAtyAdi yojanA sahita pratyakSa 'saMjJA' hai / dvitIya Aryasatya hai 'duHkhasamudaya' / samudaya = kAraNa / duHkha kA kAraNa koI eka nahIM apitu zRMkhalA hai / isa zRMkhalA ko dvAdazanidAna kahate hai / jarAmaraNa-jAti-bhava - upAdAna - tRSNA - vedanA - sparza - SaDAyatana - nAmarUpavijJAna-saMskAra-avidyA / antima tattva avidyA samasta duHkho kA mUla nidAna hai / uttaravarti nidAna pUrvavarti nidAna kA hetu janaka hai (isa taraha pUrI zRMkhalA duHkhasamudaya hai) yaha zRMkhalAbaddha kAryakAraNabhAvavAda pratItyasamutpAda ke nAma se prasiddha hai / = tIsarA Aryasatya hai--'duHkhanirodha' / duHkha ke kAraNa dUra hone ke kAraNa duHkha kA nAza hotA hai / 'duHkhanirodhamArga' caturtha Aryasatya hai / isakA matalaba hai nirvANa kA upAya / AryaaSTAMgika mArga duHkhamukti kA ekameva rAjamArga hai / samyagjJAna-samyaksaMkalpa- samyakvacana - samyakkarmAnta (sadAcaraNa) samyagAjIva ( = nyAyayukta dravya sAdhanA) samyag vyAyAma ( = zubha mAnasikatA kA udyama) samyaksmRti = citta zarIra ityAdi ke viSaya meM anityAdi kI bhAvanA) samyak samAdhi / Arya aSTAMgika mArga ke AcaraNa se prajJA kA udaya hotA hai aura prajJA ke udaya se nirvANa prApti / dArzanika pRSThabhUmi para bauddhadarzana cAra bhAgoM meM vibhakta hai / vaibhASika, sautrAntika, yogAcAra aura mAdhyamika / vaibhASika aura sautrAntika bAhyArtha kI sattA kA svIkAra karate hai / yogAcAra aura mAdhyamika bAhyArtha kI sattA kA inkAra karate hai / vaibhASiko ke mata se bAhyArtha sat hai aura indriyagamyapratyakSa hai / dArzanika paribhASA meM vaibhASiko ko bAhyArthapratyakSavAdI ke rUpa meM jAnA jAtA hai / bAhyArtha kI taraha nirvANa bhI vastusat padArtha hai / 31 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sautrAntika bAhyArtha kI sattA kI svIkAra karatA hai, lekina bAhyArtha indriyagrAhya nahI hai apitu anumeya hai| yaha mata bAhyArthAnumeyavAda ke nAma se pracalita hai / sautrAntika ke abhiprAyAnusAra nirvANa avastusat padArtha hai / yogAcAra mata vijJAnavAdI hai| isa mata kA mAnanA hai ki vijJAna kI hI sattA pAramArthika hai / kyoMki jAgatika pravRtti kA nirvAha vijJAna se hI hotA hai / pravRttivijJAna aura AlayavijJAna ke bheda se vijJAna do prakAra kA hai / pravRttivijJAna sthUla jagat kI pravRtti kA kAraNa hai / citta kI dhArA AlayavijJAna hai / nirvANa sat padArtha hai / __ mAdhyamika sampradAya na bAhyArtha ko sat mAnatA hai na vijJAna ko / 'zUnya' hI paramArtha sat hai / zUnya anirvacanIya padArtha hai / vahI satya hai / nirvANa bhI asatya hai / jainadarzana : jina se matalaba hai 'rAgadveSavijetA' / jainadarzana ke devatA 'jina' hai / arhat, tIrthakara, jinendra ityAdi unake paryAya nAma hai / tattva chaH hai / pA~ca astikAya aura kAla / astikAya = sAvayava = sapradezI dravya / jIva-dharma-adharma-AkAza aura pudgala yaha pA~ca dravya astikAya hai| jJAna-darzana-cAritra-tapa-vIrya yaha paMcaguNAtmaka caitanya ko AtmA kahate hai / 'dharma' gati meM sahAyaka dravya hai / adharma sthiti meM sahAyaka hai / avakAza-arpaNA AkAza kA svabhAva hai / zabda-rUpa-rasa-gaMdha-sparza-prabhAAtapa ityAdi pudgala ke lakSaNa hai / vartamAna-bhUta-bhaviSyat ityAdi dravya kI vartanA kA kAraNa kAladravya hai / sva-paravyavasAyi jJAna pramANa hai / pramANa ke do bheda hai / pratyakSa aura parokSa / liMgAdi bAhya sAmagrI aura indriyAdi sannihita sAmagrI kI sahAyatA se nirapekSa sAkSAt AtmA ko honevAlA anubhava pratyakSa jJAna hai / yadyapi indriyajanya jJAna parokSa hai phira bhI inakA pratyakSa ke rUpa meM vyavahAra hotA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai isaliye sAMvyAvahArika pratyakSa kahA jAtA hai| pAramAthika pratyakSa ke tIna bheda hai| kevalajJAna, manaHparyavajJAna, avadhijJAna / parokSa jJAna ke do bheda hai / matijJAna aura zrutajJAna / indriyajanya aura manojanya jJAna matijJAna hai pada-padArtha sambandhajanya jJAna zrutajJAna hai / hareka sat padArtha svabhAva se hI anaMtadharmAtmaka hai / eka dUsare se virodhI dharma eka vastu meM svabhAva se hI vidyamAna hai / nityAnitya, sadasat Adi dharma eka sAtha hI vastu meM vidyamAna hai| anyathA unakA bodha sambhava nahIM / parokSa jJAna kI maryAdA ke kAraNa vastu kA sarvAMgINa bodha zakya nahI / usake eka aMza kA hI bodha sambhava hai / vastu kA yaha svarUpa hI syAdvAda aura nayavAda ko AdhArazilA hai / syAdvAda = 'syAd' kA artha hai apekSA / upalabhyamAna vastu ke aneka aMzo meM se eka aMza kI jijJAsA yA vivakSA apekSA padArtha hai / apekSA sahita kA vAda syAdvAda hai / vastu kA aMza bhAvAtmaka bhI hai aura abhAvAtmaka bhI / bhAva kI vivakSA hotI hai abhAva kI vivakSA hotI hai| kadAcit bhAvAbhAva ke krama kI vivakSA hotI hai / bhAvAtmaka aMza aura abhAvAtmaka aMza donoM kA eka sAtha prAdhAnyena pratipAdana azakya hai isIlaye isa apekSA se vastu avaktavya hai| avyaktavyatva kI apekSA kA hetu zAbdika jJAna kI maryAdA hai| isa taraha bhAva-abhAva-krama aura avaktavya ina cAra apekSAtattvo ke saMyojana se saptabhaMgI kA udaya hotA hai / saptabhaMgI kA vivecana nimna prakAra se hai| syAd asti, syAnnAsti, syAdasti syAnnAsti, syAdavaktavyam, syAdasti syAdavaktavyam, syAnnAsti syAdavaktavyam, syAdasti-syAnnAstisyAdavaktavyam / nayavAda :- anaMta dharmAtmaka vastu ke kisI eka dharma kA prAdhAnyena abhiprAya rakhane vAlI dRSTi ko 'naya' kahate hai / saptabhaMgI zabdAtmaka hai aura naya bodhapradhAna hai| donoM meM apekSA tattva samAna hai / sAmAnyataH naya ke sAta prakAra hai / naigamanaya, saMgrahanaya, vyavahAranaya, RjusUtranaya, zabdanaya, 3 . Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhirUDhanaya, evaMbhUtanaya / 1. naigamanaya : 2. saMgrahanaya : 3. vyavahAranaya : 4. RjusUtranaya : 5. zabdanaya : upacAra bahula lokavyavahAra naigamanaya kahalAtA hai / vastutattva ke sAmAnya dharma kA grahaNa karanevAlI dRSTi hai / 7. evaMbhUtanaya : vastutattva ke vizeSa dharma kA sthUlarUpa se grahaNa karane vAlI dRSTi / vastutattva ke vartamAna aura svakIya dharma ko grahaNa karanevAlI dRSTi / sAmAnyataH zabda kI artha pratyAyana zakti kA grahaNa karanevAlI dRSTi / 6. samabhirUDhanaya : prakRti pratyaya ke nizcita artha dvArA hI zabdo meM artha pratyAyanazakti kA grahaNa karanevAlI dRSTi / dravya ke arthAnukUlavyApArakAla meM hI artha pratyAyana zakti kA svIkAra karanevAlI dRSTi / nayo kI yaha atyaMta sthUla paribhASA hai / syAdvAda aura nayavAda jainadarzana ke viziSTa evaM maulika siddhAMta hai / Zhang Zhang 34 -- munivairAgyarativijaya - SaDdarzanasamuccaya pravezaka Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * SaDdarzanasamuccayaH (saTIkaH) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdarzanasamuccayaH zrIsomatilakasUrikRtA laghuvRttiH ajJAtakartRkA avacUriH sajjJAnadarpaNatale vimale'tra yasya ye kecidarthanivahAH prakaTIbabhUvuH / te'dyApi bhAnti kalikAlajadoSabhasmaproddIpitA iva zivAya sa me'stu vIraH // 1 // jainaM yadekamapi bodhavidhAyi vAkyamevaM zrutiH phalavatI bhuvi yena cakre / cAritramApya vacanena mahattarAyAH zrImAn sa nandatu ciraM haribhadrasUriH // 2 // sannidhehi tathA vANi SaDdarzanAGkaSaDbhuje / yathA SaDdarzanavyaktispaSTane prabhavAmyaham // 3 // vyAsaM vihAya saGkeparucisattvAnukampayA / TIkA vidhIyate spaSTA SaDdarzanasamucyaye // 4 // iha hi zrIjinazAsanaprabhAvanAvibhAvakaprabhodayabhUriyazAzcaturdazazataprakaraNakaraNopakRtajinadharmo bhagavAn zrIharibhadrasUriH SaDdarzanapramANaparibhASAsvarUpajijJAsuziSyahitahetave prakaraNamAripsamAno nirvighnazAstraparisamAptyarthaM svaparazreyo'rthaM ca samuciteSTadevatAnamaskArapUrvakamabhidheyamAha saddarzanaM jinaM natvA vIraM syAdvAdadezakam / sarvadarzanavAcyo'rthaH saGkepeNa nigadyate // 1 // (so0) artho nigadyate'bhidhIyata iti sambandhaH / arthazabdo'tra abhidheyavAcako grAhyaH / "artho'bhidheyairavastuprayojananivRttiSu" ityanekArthavacanAt / 'mayA' Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityanuktasyApi gatArthatvAt / kiMviziSTo'rthaH ? sarvadarzanavAcya iti / sarvANi ca tAni darzanAni bauddhanaiyAyikajainavaizeSikasAGkhyajaiminIyAdIni samastamatAni vakSyamANAni teSu vAcyaH kathanIyaH / kiM kRtvA ? jinaM natvA / sAmAnyamuktvA vizeSamAha / kaM jinam ? vIraM varddhamAnasvAminam / vIramiti sAbhiprAyam / pramANavaktavyasya parapakSocchedAdisubhaTavRttitvAt, bhagavatazca duHkhasampAdiviSamopasargasahiSNutvena subhaTarUpatvAt / tathA coktam-- vidAraNAtkarmatatervirAjanAttapaHzriyA vikramatastathAdbhutAt / bhavatpramodaH kila nAkinAyakazcakAra te vIra iti sphuTAbhidhAm // , iti yuktiyuktaM granthArambhe vIrajinanamaskaraNaM prakaraNakRtaH / yadvA AsannopakAritvena yuktatarameva zrIvarddhamAnatIrthakRto namaskaraNam / tameva vizinaSTi / kimbhUtam ? saddarzanaM sat = zobhanaM darzanaM zAsanaM, sAmAnyAvabodhalakSaNaM jJAnaM samyaktvaM vA yasya sa tamiti / nanu darzanacAritrayorubhayorapi muktyaGgatvAt kimarthaM saddarzanamityekameva vizeSaNamAviSkRtam, na, darzanasyaiva prAdhAnyAt / yatsUtram-. = bhadveNa carittAu daMsaNamiha daDhayaraM gaheyavvaM / sijjhati caraNarahiyA daMsaNarahiyA na sijjhati // iti tadvizeSaNameva yuktam / punaH kimbhUtam ? syAdvAdadezakam / syAd vikalpito vAdaH syAdvAdaH, sadasannityAnityAbhilApyAnabhilApyasAmAnyavizeSAtmakastaM dizati bhavikebhya upadizati yastam / atrAdimArddhebhagavato'tizayacatuSTayamAkSiptam / saddarzanamiti darzanajJAnayoH sahacAritvAjjJAnA-tizayaH / jinaM vIramiti rAgAdijetRtvAt aSTakarmAdyapAyanirAkartRtvAcca apAyApagamAtizayaH / syAdvAdadezakamiti vacanAtizayaH / IdRgvidhasya nirantara - bhakti-bharanirbhara - surAsura - nikAya - niSevyatvamAnuSaGgikamiti pUjAtizaya:, iti prathamazlokArthaH // 1 // avacUriH zrImadvIrajinaM natvA haribhadraguruM tathA / kiJcidarthApyate yuktyA SaDdarzanasamuccayam // .20 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ava0) sat zobhanaM darzanaM sAmAnyAvabodhalakSaNaM jJAnaM samyaktvaM locanaM vA yasya, jino rAgAdijetRtvAt, vIramiti sAbhiprAyaM pramANavaktavyasya parapakSacchedAdi(parapakSocchedAdeH) subhaTavRttitvAt bhagavatazca duHkhasampAdiviSamopasargasahiSNutvenasubhaTatvAt / yaduktamvidAraNAt karmatatevirAjanAttapaHzriyA vikramatastathAdbhutAt / bhavatpramodaH kila nAkinAyakazcakAra te vIra iti sphuTAbhidhAm // syAdvikalpito vAdaH syAdvAdaH, sadasannityAnityAdiH taM dizati yastam / sarvANi ca tAni darzanAni ca bauddhAdIni tadvAcyaH arthA'bhidheyaH artho'bhidheyaira vastuprayojananivRttiSvityanekArthaH saGkepeNaiva, vistarakaraNaM duravagAham // 1 // kAni tAni darzanAnIti vyaktitastatsaGkhyAmAha darzanAni SaDevAtra mUlabhedavyapekSayA / devatAtattvabhedena jJAtavyAni manISibhiH // 2 // (so0) atra jagati prasiddhAni . SaDeva darzanAni / evazabdo'vadhAraNe / yadyapi bhedaprabhedatayA bahUni darzanAni prasiddhAni / yaduktaM sUtre(= sUtrakRtAGgasUtre) asiyasayaM kiriyANaM akiriyavAINa huMti culasII / annANi ya sattaTTI veNaiANaM ca battIsaM // (sU. ni. 119) iti triSaSTyadhikA trizatI pASaNDikAnAm / bauddhAnAM cASTAdaza nikAyabhedAH, vaibhASikasautrAntikayogAcAramAdhyamikAdayo bhedAH / jaiminezca ziSyakRtA bahavo bhedAH / utpalaH kArikAM vetti tantraM vetti prabhAkaraH / vAmanastUbhayaM vetti na kiJcidapi revaNaH // apare'pi bahUdakakuTIcarahaMsaparamahaMsabhATTaprAbhAkarAdayo bahavo'ntarbhedAH / 1. tantraM = TIkAM / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apareSAmapi darzanAnAM devatAtattvapramANAdibhinnatayA bahubhedAH prAdurbhavanti, tathApi paramArthatasteSAmeSvevAntarbhAvAt SaDeveti sAvadhAraNaM padam / nanu saGghaTamAnAniyato bhedAnupekSya kimarthaM SaDevetyAha-mUlabhedavyapekSayA / mUlabhedAstAvat SaDeva SaTsaGkhyAsteSAM vyapekSayA tAnAzrityetyarthaH / tAni ca darzanAni manISibhiH paNDitaitivyAni boddhavyAni / kena prakAreNeti-devatAtattvabhedena / devatA = darzanAdhiSThAyikAH, tattvAni ca mokSasAdhanAni rahasyAni, teSAM bhedastena pRthakpRthak darzanadevatA darzanatattvAni ca jJeyAnItyarthaH // 2 // (ava0) prasiddhAni darzanAni SaDeva / evo'vadhAraNe / yadyapi bhedaprabhedatayA bahUni darzanAni prasiddhAni / yaduktam asiyasayaM kiriyANaM akkiriyavAINamAha culasII / annANI sattaTThI veNaiANaM ca battIsaM // ityAdi / mUlabhedApekSayA mUlabhedAnAzritya, vaibhASikasautrAntikabahUdakakuTIcarahaMsaparamahaMsabhaTTaprabhAkarAdisambhavacaitadantargata eva / devatA = darzanAdhiSThAyakaH / tattvAni = rahasyAni mokSasAdhakAni // 2 // teSAmeva darzanAnAM nAmAnyAha bauddhaM naiyAyikaM sAGkhyaM jainaM vaizeSikaM tathA / jaiminIyaM ca nAmAni darzanAnAmamUnyaho // 3 // (so0) aho iti iSTAmantraNe / darzanAnAM matAnAmamUni nAmAnIti saGgrahaH / jJeyAnIti kriyA astibhavatyAdivadanuktApyavagantavyA / tatra bauddhamiti buddho devatAsyeti bauddhaM saugatadarzanam / naiyAyikaM pAzupatadarzanam / tatra nyAyaH pramANamArgastasmAdanapetaM naiyAyikamiti vyutpattiH / sAGkhyamiti kApiladarzanam / AdipuruSanimitteyaM sajJA / jainamiti jino devatAsyeti jainamArhataM darzanam / vaizeSikam iti kANAdadarzanam / darzanadevatAdisAmye'pi naiyAyikebhyo dravyaguNAdisAmagyA viziSTamiti vaizeSikam / jaiminIyaM jaiminiRSimataM bhATTadarzanam / caH samuccayasya darzakaH / evaM tAvat SaDdarzananAmAni jJeyAni . .4. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSyeNetyavaseyam // 3 // (ava0) buddho devatAsyeti bauddham / nyAyAdanapetaM naiyAyikam / sAGkhyaM kApiladarzanam / jaino devatAsyeti jainam / vaizeSikaM kaNAdadarzanam / jaiminiRSimataM jaiminIyaM bhATTaM darzanam / caH samuccaye // 3 // atha dvArazloke prathamamupanyastatvAd bauddhadarzanamevAdAvAcaSTe tatra bauddhamate tAvaddevatA sugataH kila / caturNAmAryasatyAnAM duHkhAdInAM prarUpakaH // 4 // ( so0 ) tatra tasmin bauddhamate saugatazAsane / tAvaditi prakrame sugato devatA buddho devatA buddhabhaTTArako darzanAdikaraH kiletyAptapravAde / tameva vizinaSTi kathambhUtaH ? tattvanirUpakatvena prarUpako darzakaH kathayiteti yAvat / keSAmityAha-AryasatyAnAm / AryasatyanAmadheyAnAM tattvAnAm / katisaGkhyAnAmiti caturNAM catUrUpANAm / kiMrUpANAmityAha / duHkhAdInAM duHkhasamudayamArganirodhalakSaNAnAm / Adizabdo'vayavArtho'tra / yaduktam-- sAmIpye'tha vyavasthAyAM prakAre'vayave tathA / caturSvartheSu medhAvI AdizabdaM tu lakSayet // evaMvidhaH sugato bauddhamate devatA jJeya ityarthaH // 4 // (ava0) caturNAM du:khaduHkhasamudayamArganirodhalakSaNAnAm AryasatyAnAM tattvAnAM prarUpakaH kathayitA sugato nAma / Adizabdo'tra avayavArthaH, yaduktam-- sAmIpye'thaM vyavasthAyAM prakAre'vayave tathA / caturvveSu medhAvI AdizabdaM tu lakSayet // 4 // Adimameva tattvaM vivRNvannAha duHkhaM saMsAriNaH skandhAste ca paJca prakIrtitAH / vijJAnaM vedanA saJjJA saMskAro rUpameva ca // 5 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (so0) duHkhaM kimucyata ityAzaGkAyAM saMsAriNaH skandhAH / saMsarantIti saMsAriNo vistaraNazIlA: skandhAH pracayavizeSAH / saMsAre'mI cayApacayarUpA bhavantItyarthaH / te ca skandhAH paJca prakIrtitAH paJcasaGkhyAH kathitAH / ke te ? ityAha- vijJAnaM vedanA saJjJA saMskAro rUpameva ceti / tatra vijJAnamiti-viziSTaM jJAnaM vijJAnaM sarvakSaNikatvajJAnam / yaduktam yat sattat kSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA ime sattAzaktirihArthakarmaNi miteH siddheSu siddhA ca sA / nApyekaiva vidhAnyathApi parakannaiva kriyA vA bhaved dvedhApi kSaNabhaGgasaGgatirataH sAdhye ca vizrAmyati // iti vijJAnam / vedaneti-vedyata iti vedanA pUrvabhavapuNyapApapariNAmabaddhAH sukhaduHkhAnubhavarUpAH / tathA ca bhikSurbhikSAmaTazcaraNe kaNTake lagne prAha ita ekanavateH kalpe zaktyA meM puruSo hataH / tena karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH // ityAdi sajJeti-saJjJAnAmako'rthaH / sarvamidaM sAMsArikaM sacetanAcetanasvarUpavyavaharaNaM sAmAnaM nAmamAtram / nAtra kalatraputramitrabhrAtrAdisambandho ghaTapaTAdipadArthasArtho vA pAramArthikaH / tathA ca tatsUtram ___"tAnImAni bhikSavaH saJjAmAnaM vyavahAramAtraM kalpanAmAnaM saMvRtimAtramatIto'dhvAnAgato'dhvA sahetuko vinAza AkAzaM pudgalAH" iti / saMskAra iti-ihaparabhavaviSayaH santAnapadArthanirIkSaNaprabuddhapUrvAnubhUtasaMskArasya pramAtuH sa evAyaM devadattaH, saiveyaM dIpakaliketyAdyAkAreNa jJAnotpattiH saMskAraH / yadAha yasminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte kArpAse raktatA yathA // iti rUpamiti-ragaragAyamANaparamANupracayaH / bauddhamate hi sthUlarUpasya jagati vivartamAnapadArthajAtasya tadarzanopapattibhinirAkriyamANatvAt paramANava eva tAttvikAH / caH punararthaH / eveti pUraNArthaH // 5 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ava0) saMsarantIti saMsAriNo vistaraNazIlAH / skandhAH pracayavizeSAH duHkhaM te ca paJca / viziSTaM jJAnaM vijJAnaM sarvakSaNikatvajJAnam / yaduktam yatsattat kSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA ime / vedyata iti vedanA, pUrvabhavapuNyapApapariNAmabaddhAH sukhaduHkhAnubhavarUpA / tathoktam ita ekanavate kalpe zaktyA meM puruSo hataH / tatkarmaNo vipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH // sajJeti sarva vA cenaM sacetanAcetanaM sajJAmAtra nAmamAtram, nAtra putrakalatrabhrAtRtvAdiH ghaTapaTadirvA pAramArthikaH / pUrvAnubhUtarUpaH saMskAraH, sa evAyaM devadatta ityAdyAkAreNa jJAnotpattiH saMskAraH saiveyaM dIpakaliketi rUpam iti ragaragAyamANaparamANupracayaH, bauddhamate hi sthUlarUpapadArthasya nirAkriyamANatvAd cetanatvena paramANava eva tAttvikAH // 5 // duHkhanAmadheyamAryasatyaM paJcabhedatayA nirUpya atha samudayatattvasya svarUpamAha samudeti yato loke rAgAdInAM gaNo'khilaH / _AtmAtmIyasvabhAvAkhyaH samudayaH sa sammataH // 6 // (so0) yato yasmAlloke rAgAdInAM rAgadveSamohAnAmakhilaH samasto gaNaH samudetyudbhavati / kIdRgityAha-AtmAtmIyasvabhAvAkhyaH / ayamAtmA, ayaM cAtmIyaH, pade padasamudAyopacArAdayaM paraH ayaM ca parakIya ityAdibhAvo rAgadveSanibandhanaM tadAkhyaH-tanmUlo rAgAdInAM gaNaH / AtmAtmIyarUpeNa rAgarUpaH paraparakIyapariNAmena ca dveSarUpo yataH samudeti sa samudayaH samudayo nAma tattvaM sammato bauddhadarzane'bhimata iti // 6 // (ava0) rAgadveSamohAnAM samasto gaNo yasmAt samudeti samudbhavati / ayamAtmA ayamAtmIyaH pade padasamudAyopacArAt, ayaM paraH parakIya iti bhAvo rAgadveSanibandhanaM sa samudayaH // 6 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyacaturthatattve prapaJcayannAha - kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsanA tu yA / sa mArga iha vijJeyo nirodho mokSa ucyate // 7 // (so0 ) sarvasaMskArAH kSaNikAH / sarveSAM vizvatrayavivaravivartamAnAnAM ghaTapaTastambhAmbhoruhAdInAM dvitIyAdikSaNeSu sa evAyaM sa evAyamityAdyullekhena ye saMskArA jJAnasantAnA utpadyante te vicAragocaragatAH kSaNikAH / yatpramANayanti'sarvaM sat kSaNikam, akSaNike kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAditi vAdasthalamabhyUhyam' kSaNikatvAvizeSakam / vizeSopapattizca samagraM tAvadautpattikaM padArthakadambakaM ghaTapaTAdikaM mudgarAdisAmagrIsAkalye vinazvaramAkalayyate / tatra yo'sya prAntyAvasthAyAM vinAzasvabhAvaH sa padArthotpattisamaye vidyate na vA ? atha vidyate cet; ApatitaM tadutpattisamayAnantarameva vinazvaratvam / athedRza eva svabhAvo yatkiyantamapi kAlaM sthitvA vinaSTavyam / evaM cenmudgarAdisannidhAne'pyeSa eva tasya svabhAva iti bhUyo'pi tAvatkAlaM stheyam / evaM mudgarAdighAtazatapAte'pi na vinAzo, jAtaM kalpAntasthAyitvaM ghaTasya / tathA ca jagadvyavahAravyavasthAlopapAtakapaGkilatetyabhyupeyamanicchatA'pi kSaNakSayitvaM padArthAnAm / prayogastvevam-vastu utpattisamaye'pi vinazvararUpaM, vinazvarasvabhAvatvAd, yadvinazvaraM tadutpattisamaye'pi tatsvarUpaM yathA antyakSaNavartighaTasya svarUpam, vinazvarasvabhAvaM ca rUparasAdikamudayata Arabhyeti svabhAvahetuH / nanu yadi kSaNakSayiNo bhAvAH kathaM tarhi sa evAyamiti vAsanAjJAnam / ucyate-nirantarasadRzAparAparakSaNanirIkSaNacaitanyodayAdavidyAnubandhAcca pUrvakSaNapralayakAla eva dIpakalikAyAmiva saiveyaM dIpakaliketi saMskAramutpAdya tatsadRzamaparakSaNAntaramudayate / tena samAnAkArajJAnaparamparAparicayaciratarapariNAmAnnirantarodayAcca pUrvakSaNAnAmatyantocchede'pi sa evAyamityadhyavasAyaH prasabhaM prAdurbhavati / dRzyate cAvalUnapunarutpanneSu nakhakezakalApAdiSu sa evAyamiti pratItiH / tathehApi kiM na sambhAvyate sujanena / tasmAtsiddhaM sAdhanamidaM yatsattat kSaNikamiti / yuktiyuktaM ca kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsanA iti / prastutArthamAha evaM yA vAsanA sa mArgoM nAmAryasatyam iha bauddhamate, 8. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJeyo'vagantavyaH / tuzabdaH pAzcAttyArthasaGgrahaH pUrvasamuccayArthe / caturthamAryasatyamAha-nirodhaH kimityAzaGkAyAM mokSa ucyate / mokSo'pavargaH / sarvakSaNikatvasarvanairAtmyavAsanArUpo nirodho nAmAryasatyamabhidhIyata ityarthaH // 7 // ___ (ava0) sarveSAM ghaTapaTAdInAM sa evAyamiti ye saMskArA jJAnasantAnAste kSaNikAH, sarvaM sat kSaNikam akSaNike kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAta, evaM yA vAsanA sa mArgaH / tuzabdaH pAzcAtyArthasaGgrahArthaM pUrvaMsamuccayArthe / nirodho mokSaH / sarvakSaNikatvanairAtmyavAsanArUpa: mArgaH // 7 // atha tattvAni vyAkhyAya tatsaMlagnAnyevAyatanAnyAha paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca mAnasam / dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni ca // 8 // (so0) paJcasaGkhayAnIndriyANi sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrarUpANi / zabdAdyA viSayAH paJca, zabdarUparasasparzagandharUpAH paJca viSayA indriyavyApArA ityarthaH / mAnasaM cittam / dharmAyatanamiti dharmapradhAnamAyatanaM dharmAyatanaM caityasthAnamiti / etAni dvAdazasaGkhyAni jJAtavyAni na kevalametAni dvAdazAyatanAni jAti-jarA-maraNa-bhavopAdAna-tRSNA-vedanA-sparza-nAmarUpavijJAna-saMskArAvidyArUpANi dvAdazAyatanAni / caH samuccaye / amI sarve'pi saMskArAH kSaNikAH / zeSaM tadeveti // 8 // (ava0) paJcendriyANi prasiddhAni / zabdarUparasagandhasparzarUpAH viSayAH / mAnasaM cittam / dharmAyatanaM dharmapradhAnamAyatanaM cetyAdi / etAni dvAdazAyatanAni tattvAnantaraM nirUpyante // 8 // tattvAni vyAkhyAyAdhunA pramANamAha pramANe dve ca vijJeye tathA saugatadarzane / pratyakSamanumAnaM ca samyagjJAnaM dvidhA yataH // 9 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (so0 ) tatheti prastutAnusandhAne / saugatadarzane bauddhamate / dve pramANe vijJeye / cazabdaH punararthe / tadevAha - pratyakSamanumAnaM ca / akSamakSaM prati gataM pratyakSamaindriyakamityarthaH / anumIyata ityanumAnaM laiGgikamityarthaH / yataH samyagjJAnaM nizcitAvabodho dvidhA dviprakAraH / samyaggrahaNaM mithyAjJAnanirAkaraNArtham / pratyakSAnumAnAbhyAmevetyarthaH // 9 // (ava0 ) tathA saugatadarzane dve pramANe / caH punararthe / akSamakSaM prati gataM pratyakSam aindriyakam / anumIyate'numAnaM laiGgikam / samyagjJAnaM nizcitAvabodho dvividha eva // 9 // pRthakpRthagdarzanApekSalakSaNasAGkaryabhIruH kIdRk pratyakSamatra grAhya mityAzaGkAyAmAha pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntaM tatra budhyatAm / trirUpAlliGgato liGgijJAnaM tvanumAnasaJjJitam // 10 // ( so0 ) tatra pramANobhayyAM pratyakSaM budhyatAM jJAyatAM ziSyeNeti / kathambhUtaM ? kalpanApoDhaM zabdasaMsargavatI pratItiH kalpanA, tayApoDhaM rahitaM nirvikalpakamityarthaH / anyaccAbhrAntaM bhrAntirahitaM ragaragAyamANaparamANulakSaNaM, svalakSaNaM hi pratyakSaM, nirvikalpakamabhrAntaM ca tad, ghaTapaTAdibAhyasthUlapadArthapratibaddhaM ca jJAnaM savikalpakam, tacca bAhyasthUlArthAnAM tattanmatAnumAnopapattibhirnirAkariSyamANatvAt nIlAkAraparamANusvarUpasyaiva tAttvikatvAt / nanu yadi bAhyArthA na santi, kiMviSayastarhyayaM ghaTapaTazakaTAdibAhyasthUlapratibhAsa iti cet; nirAlambana evAyamanAdivitathavAsanApravartito vyavahArAbhAso nirviSayatvAdAkAzakezavatsvapnajJAnavadveti / yaduktam---- nAnyo'nubhAvyo buddhayAsti tasyA nAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate // iti bAhyo na vidyate hyartho yathA bAlairvikalpyate / vAsanAluThitaM cittamarthAbhAse pravarttate // iti * 10 * Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti yuktam nirvikalpakamabhrAntaM ca pratyakSam iti / anumAnalakSaNamAha-tu punaH trirUpAt pakSadharmatvasapakSasattvavipakSavyAvRttirUpAlliGgato dhUmAderupalakSaNAdyalliGgino vaizvAnarAderjJAnaM tadanumAnasaJjitamanumAnapramANamityarthaH / sUtre lakSaNaM nAnveSaNIyamiti caramapAdasya navAkSaratve'pi na doSa iti // 10 // (ava0) zabdasaMsargavatI pratItiH kalpanA tayApoDhaM rahitaM nirvikalpakam, abhrAntaM bhrAntirahitam, ragaragAyamANaparamANulakSaNasvarUpasvalakSaNaM hi pratyakSaM nivikalpakam, bAhyaM sthUlapadArthagataM jJAnaM savikalpakaM bhrAntaM ca / tu punaH trirUpAt pakSadharmatvasapakSasattvavipakSavyAvRttirUpAt liGgato dhUmAdeH yat liGgino vaizvAnarAderjJAnaM tadanumAnam / sUtre lakSaNaM nekSaNIyaM tena caramapAdasya navAkSaratve'pi na doSaH // 10 // rUpatrayamevAha rUpANi pakSadharmatvaM sapakSe vidyamAnatA / vipakSe nAstitA hetorevaM trINi vibhAvyatAm // 11 // (so0) hetoranumAnasya trINi rUpANi vibhAvyatAmiti sambandhaH / tatra pakSadharmatvamiti sAdhyadharmaviziSTo dharmI pakSaH / yathA 'parvato'yaM vahnimAn dhUmavattvAt' atra parvataH pakSaH, tatra dharmatvam, dhUmavattvaM vahnimattvena vyAptaM dhUmo'gni na vyabhicaratItyarthaH / sapakSe sattvamiti yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasapradezaH, atra dhUmavattvena hetunA sapakSe mahAnase [vidyamAnatA] sattvaM vahnimattvamastItyarthaH / vipakSe nAstiteti yatra vahnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti yathA jalAzaye, jalAzaye hi vahnimattvaM vyAvartamAnaM vyApyaM dhUmavattvamAdAya vyAvartate iti evaM prakAreNa hetoH anumAnasya trINi rUpANi jJAyatAmityarthaH // 11 // . (ava0) sAdhyadharmaviziSTo dharmI pakSaH, yathA 'adrirayaM vahnimAn dhUmavattvAt' atra parvataH pakSa: dharmatvaM vahnimattvaM dhUmavattvena vyAptam / sapakSe sattvamiti, yo yo dhUmavAn sa sa agnimAn yathA mahAnasaH, dhUmavattvena hetunA sapakSe mahAnase sattvaM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahnimattvam / vipakSe nAstitA yatra vahnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti yathA jalAzaye vahnimattvaM vyAvarttamAnaM vyApyaM dhUmavattvamAdAya vyAvartate // 11 // upasaMharannAha-- bauddharAddhAntavAcyasya saGkSepo'yaM niveditaH / naiyAyikamatasyetaH kathyamAno nizamyatAm // 12 // (so0 ) ayaM saGkSepo niveditaH kathitaH niSThAM nIta ityarthaH / kasya ? bauddharAddhAntavAcyasya bauddhAnAM rAddhAntaH siddhAntastatra vAcyo'bhidhAtavyo'rthastasya / ito'nantaraM naiyAyikamatasya zaivazAsanasya kathyamAno nizamyatAM saGkSepaH kathyamAnaH zrUyatAmityarthaH // 12 // 1 (ava0) ayaM saGkSepo niveditaH kathitaH, bauddhAnAM rAddhAntaH siddhAntaH yadvAcyam, ito naiyAyikasya vizeSazaivazAsanasya // 12 // tadevAha-- AkSapAdamate devaH sRSTisaMhArakRcchivaH / vibhurnityaikasarvajJo nityabuddhisamAzrayaH // 13 // (so0 ) akSapAdA naiyAyikAsteSAM mate zAsane devo darzanAdhiSThAyakaH zivo mahezvaraH / sa kathambhUtaH ? sRSTisaMhArakRt sRSTiH prANinAmutpattiH, saMhArastadvinAzaH, sRSTizca saMhArazceti dvandvaH tau karotIti kvipi to'ntaH / tathA hi asya pratyakSopalakSyamANacarAcarasvarUpasya jagataH kazcidanirvacanIyamAhAtmyaH puruSaH sraSTA jJeyaH / kevalasRSTau ca nirantarotpadyamAnApAraprANigaNasya bhuvanatraye'pyamAtRtvamiti saMhArakartApi kazcidabhyupagantavyaH / yatpramANam sarvaM dharaNidharaNIdharatarupuraprAkArAdikaM buddhimatpUrvakam, kAryatvAt, yadyat kAryaM tattadbuddhimatpUrvakaM yathA ghaTaH, kAryaM cedam, tasmAd buddhimatpUrvakamiti prayogaH / sa ca bhagavAnIzvara evetyarthaH / vyatireke gaganam / na cAyamasiddho hetu:, bhUbhUdharAdInAM svakAraNakalApajanyatvenAvayavitayA vA kAryatvasya jagatprasiddha * 12 * * Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvAt / nApi viruddhAnaikAntikadoSau; vipakSAdatyantavyAvRttatvAt / nApi kAlAtyayApadiSTaH; pratyakSAnumAnopamAnAgamAbAdhyamAnadharmadharmitvAt / nApi prakaraNasamaH; tatparipanthipadArthasvarUpasaMmarthanaprathitapratyanumAnodayAbhAvAt / atha nivRttAtmavadazarIratvAdeva na sambhavati sRSTisaMhArakartezvara iti pratyanumAnodayAt kathaM prakaraNasamadUSaNAbhAva iti cet; ucyate; atra sAdhyamAna IzvararUpo dharmI pratItaH apratIto vAnumanyate suhRdA / apratItazcet; bhavatparikalpitahetorevAzrayAsiddhi- doSaprasaGgaH / pratItazcet; tarhi yenaiva pramANena pratItastenaiva svayamudbhAvitasvatanurapi kimarthaM nAbhyupagamyata iti kathamazarIratvam / ato na duSTo heturiti sAdhUktaM sRSTisaMhArakRcchivaH / ____tathA vibhuH sarvavyApakaH / ekaniyatasthAnavRttitve hyaniyatapradezaniSThitAnAM padArthAnAM pratiniyatayathAvannirmANAnupapatteH / na okasthAnasthitaH kumbhakAro'pi dUradUrataraghaTaghaTanAyAM vyApriyate / tasmAdvibhurbhagavAn / tathA nityaikaH / nityazcAsAvekazceti / yato nityo'ta eva eko'pracyutAnutpannasthiraikarUpaM nityam / bhagavato hyanityatve parAdhInotpattisavyapekSatayA kRtakatvaprAptiH / svotpattAvapekSitaparavyApAro hi bhAvaH kRtaka iSyaMta iti / atha cet kazcijjagatkartAramaparamabhidadhAti; sa evAnuyujyate / so'pi nityo'nityo vA / nityazcet; adhikRtezvareNa kimaparAddham / anityazcetaH tasyApyanyenotpAdakAntareNa bhAvyamanityatvAdeva tasyApyanyeneti nityAnityavAdavikalpazilpazatasvIkAre kalpAnte'pi na jalpasamAptiH / tasmAnnitya eva bhagavAn / anyacca, eko'dvitIyo bahUnAM hi jagatkartRtvasvIkAre parasparaM pRthak pRthaganyonyamasadRzamativyApAratayaikaikapadArthasya visadRzanirmANe sarvamasamaJjasamApadyeteti bhagavAneka eveti yuktiyuktaM nityaiketi vizeSaNam / tathA sarvajJa iti / sarvapadArthAnAM sarvavizeSajJAtA / sarvajJatvAbhAve hi vidhitsitapadArthopayoga-yogya-jagatprasRmara-viprakIrNa-paramANu-kaNa-pracayasamyaksAmagrImIlanAkSamatayA yAthAtathyena padArthanirmANaracanA durghaTa / sarvajJazca san sakalaprANinAM sammIlitasamucitakAraNakalApAnurUpapArimANDalyAnusAreNa kAryavastu nirmimANaH svArjitapuNyapApAnumAnena ca svarganarakayoH sukhaduHkhopabhogaM ca dadAnaH keSAM nAbhimataH / tathA coktam Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameva vaa| ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH // iti bhUyo'pi vizeSayannAha 'nityabuddhisamAzrayaH' iti zAzvatabuddhisthAnam / kSaNikabuddhimato hi parAdhInakAryApekSitayA mukhyakartRtvAbhAvAdanIzvaratvaprasaktiriti / IdRgguNaviziSTaH zivo naiyAyikamate'bhyupagantavyaH // 13 // (ava0) akSapAdA naiyAyikAH / sRSTiH prANinAM samutpattiH, saMhAraH tadvinAzaH tatkarotIti / vizvasya hi kazcit sraSTA saMhartA vijJeyaH, kevalasRSTau ca nirantarotpadyamAnApAraprANigaNasya bhuvanatraye'pyamAtRtvamiti prANigaNasyApAratvAt saMhArakartApi kazcidabhyupagantavyaH jagataH kAryatvAcca / ziva IzvaraH / vibhuH sarvavyApakaH / nityazcAsau ekazceti, apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaM hi nityam, eko'dvitIyaH bahUnAM ghaTanAyukteH / sarvajJaH sa sarvavizeSajJAnAt zAzvatabuddhisthAnam, kSaNikabuddhitve hi parAdhInatA // 13 // atha tattvAni prarUpayannAha tattvAni SoDazAmutra pramANAdIni tadyathA / pramANaM ca prameyaM ca saMzayazca prayojanam // 14 // dRSTAnto'pyatha siddhAnto'vayavAstanirNayau / vAdo jalpo vitaNDA ca hetvAbhAsAzchalAni ca // 15 // jAtayo nigrahasthAnAnyeSAmevaM prarUpaNA / arthopalabdhihetuH syAtpramANaM taccaturvidham // 16 // (so0) amutrAsmin prastute naiyAyikamate SoDaza tattvAni pramANAdIni pramANaprabhRtIni / tadyatheti / bAlAvabodhAya nAmAnyapyAha-'pramANaprameya-saMzaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAntAvayava-tarka-nirNaya-vAda-jalpa-vitaNDAhetvAbhAsa-chala-jAti-nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnnizreyasasiddhiH' (nyAyasUtra 1.1.1) iti SoDaza / eSAmevaM prarUpaNeti-tattvAnAmevam amunA prakAreNa * 14 . Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prarUpaNA nAmamAtraprakaTanamityarthaH / athaikaikasvarUpamAha-tatrAdau pramANasvarUpaM prakaTayannAha-arthopalabdhihetuH pramANaM syAt / arthasya padArthasyopalabdhirjJAnaM tasya hetuH kAraNaM pramANaM syAd bhavet / parAparadarzanApekSayA pramANAnAmaniyatattvAtsaMdihAnasya saGkhyAmupadizannAhataccaturvidhamiti / tatpramANaM caturvidhaM jJeyamiti // 14-16 // (ava0) atra naiyAyikamate pramANAdIni SoDazatattvAni yathAkrama vyAkriyamANAni / nAmAni sugamAni / evam amunA prakAreNa 'prakaTanamarthasya padArthasyopalabdhirjJAnaM tasya hetuH kAraNaM pramANaM caturvidham // 14-16 // pratyakSamanumAnaM ca zAbdamupamayA saha / tatrendriyArthasamparkotpannamavyabhicArikam // 17 // vyavasAyAtmakaM jJAnaM vyapadezavivarjitam / pratyakSamitaranmAnaM tatpUrvaM trividhaM bhavet // 18 // (so0) pramANanAmAni nigadasiddhAnyeva, kevalamupamayA saha ityupamAnaM pramANam / atha pratyakSAnumAnasvarUpamAha-tatreti / tatra pramANacAturvidhye pratyakSaM kIdRgiti sambandhaH / vizeSaNAnyAhaindriyArthasamparkotpannamiti / indriyaM cArthazceti dvandvaH, tayo sannikarSAtsaMyogAdutpannaM jAtam / indriyaM hi naikaTyAt padArthe saMyujyate / indriyArthasaMyogAjjJAnamutpadyate / yaduktam AtmA sahaiti manasA mana indriyeNa, svArthena cendriyamiti krama eSa zIghram / yogo'yameva manasaH kimagamyamasti yasminmano vrajati tatra gato'yamAtmA // tatrAvyabhicArikaM jJAnAntareNa nAnyathAbhAvi / zuktizakale kaladhautabodho hIndriyArthasannikarSotpanno'pi vyabhicArI dRSTo'to'vyabhicArikaM grAhyam / tathA * 15 . Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavasAyAtmakaM vyavahArasAdhakam / sajaladharaNitale hi bahalazADvalavRkSAvalyAmindriyArthasAnnidhyodgatamapi jalajJAnaM tatpradezasaGgame'pi snAnapAnAdivyavahArAsAdhakatvAdapramANam / ataH saphalaM vyavasAyAtmakamiti vizeSaNam / tathA vyapadezavivarjitamiti vyapadezo viparyayastena rahitam / tathAhi - AjanmakAcakAmalAdi-doSa - dUSita - cakSuSaH puruSasya dhavalazaGkhe pItajJAnamudeti tadyadyapi sakalakAlaM tannetradoSAvirAmAdindriyArthasannikarSotpannamasti tathApyanyavastuno'nyathAbodhAnna tadyathoktalakSaNaM pratyakSamiti pratyakSasAdhakaM vizeSaNacatuSTayamuktam / sAmpratamanumAnamAha / itarad anyanmAnamanumAnamupadizati tadanumAnaM pUrvaM prathamaM trividhaM triprakArakaM bhavejjAyeta / pUrvamitipadenAnumAnAntarabhedAnantyamAha / tatpUrvaM pratyakSapUrvaM ceti zlokadvayArthaH // 17 - 18 // (ava0) catuH pramANAnAM nAmAni / atha pratyakSAnumAnasvarUpamAha - indriyaM cArthazceti tayoH sannikarSAt saMyogAdutpannam, indriyArthayorhi naikaTyAt saMyogAjjJAnam / yaduktam-- AtmA sahati manasA mana indriyeNa, svArthena cendriyamiti krama eSa zIghraH / yogo'yameva manasA kimagamyamasti yasmin mano vrajati tatra gato'yamAtmA // avyabhicArikaM jJAnAntareNa nAnyathAbhAvi, zuktizakale kaladhautabodho vyabhicArI / vyavasAyAtmakaM vyavahArasAdhakaM sajaladharaNitale jalajJAnaM vyavahArAsAdhakatvAdapramANam / vyapadezo viparyayastena rahitaM / tu punaranumAnaM tatpUrvaM pratyakSapUrvaM triprakAram // 17-18 // anumAnatraividhyamAha-- pUrvavaccheSavaccaiva dRSTaM sAmAnyatastathA / tatrAdyaM kAraNAtkAryAnumAnamiha gIyate // 19 // (so0) pUrvavat zeSavat sAmAnyato dRSTaM cetyanumAnatrayam / caH samuccaye / eveti pUraNArthe / tatheti upadarzane / tatra triSu madhye, * 16 * Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdyamanumAnamiha zAstre kAraNAtkAryAnumAnamuditaM kAraNAnmeghAt kArya vRSTilakSaNaM yato jJAyate tatkAraNakAryaM nAmAnumAnaM kathitamityarthaH // 19 // (ava0) pUrvavaccheSavat sAmAnyato dRSTam / tatra triSu madhye kAraNAt meghAt kAryaM tavRSTilakSaNaM yato jJAyate tatkAraNakAryamanumAnaM nidarzanena draDhayati // 19 // nidarzanena tamevArthaM draDhayannAha yathArolambagavalavyAlatamAlamalinatviSaH / vRSTiM vyabhicarantIha naivamprAyAH payomucaH // 20 // (so0) yatheti dRSTAntakathanArambhe / rolambAH bhramarAH, gavalaM mAhiSaM zRGgam, vyAlA gajAH, sarpA vA, tamAlA vRkSavizeSAH, sarve'pyamI kRSNAH padArthAH svabhAvato jJeyAH / dvandvasamAso bahuvrIhizca / evamprAyA evaMvidhAH payomuco meghA vRSTiM na vyabhicarantIti / evamprAyA ityupalakSaNena pare'pi vRSTihetavo'bhyunnatyAdi vizeSA jJeyAH / yaduktam gambhIragarjitArambhanibhinnagirigahvarAH / tuGgattaDillatAsaGgapizaGgottuGgavigrahAH // [nyAyamaJjarI] ityAdayo'pi vRSTiM na vyabhicaranti // 20 // (ava0) rolambA bhramarAH, gavalaM mAhiSaM zRGgam, vyAlA: gajAH sarpA vA, tamAlA vRkSAH, malinA arthAt kRSNA tviT yeSAm / evamprAyA ityupalakSaNena pare'tyunnatatvarjitatvAdayo vizeSA jJeyAH // 20 // zeSavannAmadheyaM dvitIyamanumAnabhedamAha kAryAtkAraNAnumAnaM yacca taccheSavanmatam / tathAvidhanadIpUrAnmegho vRSTo yathopari // 21 // (so0) yatkAryAt phalAtkAraNAnumAnaM phalotpattihetupadArthAvagamanaM * 17 . Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taccheSavadanumAnaM mataM kathitaM naiyAyikazAsane / yathA tathAvidhanadIpUrAdupari megho vRSTastathAvidhapravahatsalilasambhArabharito yo nadIpUraH saritpravAhastasmAdupari zikharizikharopari jaladharAbhivarSaNajJAnaM taccheSavat / atra kAryaM nadIpUraH kAraNaM ca parvatopari megho vRSTa iti / uktaJca naiyAyikaiH AvartavartanAzAlivizAlakaluSodakaH / kallolavikaTAsphAlasphuTaphenacchaTAGkitaH // vahadahulazevAlaphalazADvalasaGkalaH / nadIpUravizeSo'pi zakyate na niveditum // 21 // iti (ava0 ) yacca kAryAtphalAt kAraNAnumAnaM phalotpattihetupadArthAvagamanaM taccheSavat / yathAvidhapravahatsalilanadIpUrAt uparizikharizikharopari jalAbhivarSaNajJAnam // 21 // tRtIyAnumAnamAha-- yacca sAmAnyato dRSTaM tadevaM gatipUrvikA / puMsi dezAntaraprAptiryathA sUrye'pi sA tathA // 22 // ( so0 ) caH punararthe / yat sAmAnyato dRSTamanumAnaM tadevamamunA vakSyamANaprakAreNa / yathA puMsi puruSe devadattAdau dezAntaraprAptirgatipUrvikA / ekasmAddezAddezAntaragamanaM gamanapUrvakamityarthaH / yatheojjayinyAH prasthito devadatto mAhiSmatIM purIM prAptaH / sUrye'pi sA tatheti yathA puMsi tathA sUrya'pi sA gatirabhyupagamyate / yadyapi gagane saJcarataH sUryesya netrAvalokaprasaraNAbhAvena gatirnopalabhyate, tathApyudayAcalAt sAyamastAcalacUlikAvalambanaM gatiM sUcayati / evaM sAmAnyato dRSTamanumAnaM jJeyamityarthaH // 22 // ( ava0 ) caH punararthe / sAmAnyato dRSTaM tadanumAnaM yathA puMsi devadattAdau dezAntaratvAptirgatipUrvikA dRSTA yathA ujjayinyAH prasthito mAhiSmatIM prAptaH / tathA sUryasya udayAcalAt sAyamastAcalagamanaM jJApayati // 22 // * 18 * Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha kramAyAtamapi zAbdapramANaM svalpavaktavyatvAdupekSyAdAvupamAnalakSaNa mAha prasiddhavastusAdhAdaprasiddhasya sAdhanam / upamAnaM tadAkhyAtaM yathA gaurgavayastathA // 23 // (so0) taducyamAnamupamAnamAkhyAtaM kathitam / yattadonitya sambandhAt / yatkiJcid aprasiddhasya sAdhanam ajJAyamAnasyArthasya jJApana kriyate / prasiddhadharmasAdharmyAditi-prasiddhaH AbAlagopAlAGganAvidito'sau dharmo'sAdhAraNalakSaNaM tasya sAdharmya-samAnadharmatvaM tasmAdityupamAnamAkhyAtam / dRSTAntamAha-yathA gaurgavayastatheti-yathA kazcidaraNyavAsI nAgarikeNa kIdRggavaya ? iti pRSTaH, sa ca paricitagogavayalakSaNo nAgarikaM prAha-'yathA gaustathA gavayaH', khurakakudalAGgalasAsnAdimAn yAdRzo gaustathA janmasiddho gavayo'pi jJeya ityarthaH / atra prasiddho gaustatsAdhAdaprasiddhasya gavayasya sAdhanamiti // 23 // (ava0) kramAgatamapi zAbdapramANamupekSya upamAnamAha-prasiddhati / tadupamAnaM yattadornityAbhisambandhAt / yatkiJcid aprasiddhasya ajJAyamAnasya arthasya jJApana prasiddhadharmasAdhAdAbAlagopAlAGgAnAviditAt kriyate / sAdharmya samAnadharmatvam / yathA araNyavAsI ciraparicitagogavayalakSaNo nAgarikeNa gAvA lakSaNavatA pRSTo dRSTAntamadAt // 23 // upamAnaM vyAvarNya zAbdapramANamAhazAbdamAptopadezastu mAnamevaM caturvidham / prameyaM tvAtmadehArthabuddhIndriyasukhAdi ca // 24 // (so0) tu punarAptopadezaH zAbdam / avitathavAdI hitazcAptaH pratyayitajanastasya ya upadeza AdezavAkyaM tacchAbdam AgamapramANaM jJeyamiti / evamuktabhaGgyA mAnaM pramANaM caturvidhaM catuSprakAraM niSThitamityarthaH / atha prameyalakSaNamAha- 'prameyaM tvAtmadehArthabuddhIndriyasukhAdi ceti' Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANagrAhyo'rthaH prameyaM, tuH punararthe / AtmA ca dehazceti dvandvaH / Adizabdena zeSANAmapi SaNNAM prameyArthAnAM saGgrahaH tacca naiyAyikasUtre AtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargabhedena dvAdazavidham / tatra sacetanatvakartRtvasarvagatatvAdidharmairAtmA pramIyate / evaM dehAdayo'pi prameyatayA jJeyAH / atra tu granthavistArabhayAnna prapaJcitA itaragranthebhyo'pi sujJeyatvAcceti // 24 // (ava0) tuH punaH / Apto'vitathavAdI hitazca yo janastasya tathyo hitopadezo dezanAvAkyaM tacchAbdamAgamapramANam / atha pramANalakSaNamAha-pramANagrAhyo'rthaH prameyam / tuH punararthe / AtmA ca dehazceti dvandvaH / Adizabdena SaNNAM prameyArthAnAM parigrahaH / tatra sacetanatvakartRtvasarvagatatvAdinA AtmA anumIyate, evaM dehAdayaH, atra tu granthavistarabhiyA na prapaJcitAH // 24 // saMzayAdisvarUpamAha kimetaditi sandigdhaH pratyayaH saMzayo mataH / pravartate yadarthitvAttattu sAdhyaM prayojanam // 25 // (so0) dUrAvalokanena padArthaparicchedakadharmeSu saMzayAnaH prAhakimetaditi / etatki sthANurvA puruSo veti yaH sandigdhaH pratyayaH sa saMzayo nAma tattvavizeSo mataH sammataH tacchAsana iti / prayojanamAha-tattu tatpunaH prayojanaM nAma tattvaM yat kimityAha-arthitvAtprANI sAdhyaM kArya prati pravartate / pratItyadhyAhAryam / 'na hi niSphalakAryArambha' ityarthitvAduktam / evaM yatpravartanaM tatprayojanamityarthaH // 25 // (ava0) saMzayAdisvarUpamAha / dUrAvalokanena padArthaparicchedakadharmeSu kimetaditi sandeho'yaMH sthANurvA puruSo veti saMzayaH / arthitvAtprANI sAdhyaM kArya prati pravartate pratItyadhyAhAryam / na hi niSphalaH kAryArambha iti // 25 // dRSTAntastu bhavedeSa vivAdaviSayo na yaH / siddhAntastu caturbhedaH sarvatantrAdibhedataH // 26 // .20 . Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (so0) tu punareSa dRSTAnto nAma tattvaM bhavet / yatkimiti ? vivAdaviSayo na yaH yasminnupanyaste vacane vAdagocaro na bhavati / idamitthaM bhavati na veti vivAdo na bhavatItyarthaH / tAvaccAnvayavyatirekayukto'rthaH skhalati yAvanna spaSTaM dRSTAntopaSTambhaH / uktaJca tAvadeva calatyartho manturgocaramAgataH / yAvannottambhanenaiva dRSTAntenAvalambyate // eSa dRSTAnto jJeyaH / siddhAntaH punazcaturbhedo bhavet / katham ? ityAha-sarvatantrAdibhedata iti / sarvatantrasiddhAnta iti prathamo bhedaH / AdizabdAd bhedatrayamidaM jJeyam / yathA pratitantrasiddhAnto'dhikaraNasiddhAnto'bhyupagamasiddhAntazceti / amI catvAraH siddhAntabhedAH, nAmamAtrakathanamidam, vistaragranthebhyastu vizeSo jJeyaH // 26 // (ava0) yasminnupanyaste vacane vAdagocaro na bhavati ubhayasammatatvAt / uktaJca tAvadeva calatyartho manturviSayamAgataH / yAvannottambhanenaiva dRSTAnto nAvalambyate // eSa dRSTAntaH / siddhAntaH punazcaturdhA-sarvatantra-pratitantra-adhikaraNa-abhyupagamabhedAt / vizeSArtho vistaragranthAdavaseyo nAmamAtrakathanam // 26 // avayavAditattvatrayasvarUpamAhapratijJAhetudRSTAntopanayA nigamastathA / avayavAH paJca tarkaH saMzayoparamo bhavet // 27 // yathA kAkAdisampAtAt sthANunA bhAvyamatra hi / UrdhvaM sandehatarkAbhyAM pratyayo nirNayo mataH // 28 // (so0) avayavAH paJceti sambandhaH / pUrvArddhamAha-pratijJAhetu * 21 . Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTAntopanayA nigamanaM ceti paJcAvayavAH / tatra pratijJA - pakSaH, kRzAnumAnayaM sAnumAnityAdi / heturliGgavacanam, dhUmavattvAdityAdi / dRSTAnta udAharaNavacanam, yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA - mahAnasapradeza ityAdi / upanayo hetorupasaMhArakaM vacanam, dhUmavAMzcAyamityAdi / nigamanaM hetUpadezena punaH sAdhyadharmopasaMharaNaM tasmAdvahnimAnityAdi / iti paJcAvayavasvarUpanirUpaNam, iti avayavatattvaM jJeyamiti / tarkaH saMzayoparamo bhavet / yathA kAketyAdi / dUrAd-dRggocare spaSTapratibhAsAbhAvAt kimayaM sthANurvA puruSo veti saMzayastasyoparame'bhAve sati tarko bhavet tarko nAma tattvaM syAt / katham ? ityAhayatheti / dUrAdUrdhvasthaM padArthaM vilokya sthANupuruSayoH sandihAno'vahitIbhUya vimRzati / kAkAdisaMpAtAdAdizabdAdvallyutsarpaNAdayaH sthANudharmA grAhyAH / vAyasaprabhRttisambandhAdatra sthANunA bhAvyaM kIlakena bhavitavyam / puruSe hi zira:kampanahastacAlanAdibhiH kAkapAtAnupapatteH / evaM saMzayAbhAve tarkatattvaM jJeyamiti / UrdhvamityAdi pUrvoktalakSaNAbhyAM sandehatarkAbhyAmUrdhvamuttaraM yaH pratyayaH, sthANurevAyaM puruSa evAyamiti pratItiviSayaH, sa nirNayaH nirNayanAmA tattvavizeSo jJeyaH / yattadAvarthasambandhAdanuktAvapi jJeyau // 27-28|| (ava0) pratijJA pakSaH, vahnimAnayaM sAnumAn / heturliGgavacanaM, dhUmavattvAt / dRSTAnta udAharaNam, yathA mahAnasamiti / upanayo hetorupasaMhArakaM vacanam, dhuumvaaNshcaaym| nigamanaM hetUpadezena punaH sAdhopasaMharaNam, tasmAd vahnimAn parvata ityAdi paJcAvayavasvarUpanirUpaNamavayavatattvaM jJeyamiti / dUrAd dRggocare spaSTapratibhAsAbhAvAt 'kimayaM sthANurvA puruSo vA' iti saMzayaH, taduparame kAkAdipatanAvalokanena AdizabdAt sthANudharmo grAhyaH, atra kIlakena bhAvyam, puruSasya zira:kampanahastacAlanAdibhAvAt / sthANurevAyaM puruSa evAyamiti yaH pratItiviSayaH sa nirNayaH // 27-28 // vAdatattvamAha AcAryaziSyayoH pakSapratipakSaparigrahAt / yaH kathAbhyAsahetuH syAdasau vAda udAhRtaH // 29 // (so0) asau vAda udAhRtaH kathitastajjairityarthaH / yaH kaH ? * 22 . Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAha-kathAbhyAsahetuH / kathA prAmANikI tasyA abhyAse hetuH kAraNam / kayoH ? AcAryaziSyayoH AcAryo gururadhyApakaH, ziSyazcAdhyetA vineya iti / kasmAt ? pakSapratipakSaparigrahAt / pakSaH pUrvapakSaH pratijJAdisaGgrahaH pratipakSa uttarapakSaH pUrvapakSavAdiprayuktapratijJAdipratipanthikopanyAsaprauDhiH tayoH parigrahAtsaGgrahAdityarthaH / AcAryaH pUrvapakSamaGgIkRtyAcaSTe ziSyazcotarapakSamurarIkRtya pUrvapakSaM khaNDayati / evaM nigrAhakajayaparAjayacchalajAtyAdinirapekSatayA abhyAsanimittaM pakSapratipakSaparigraheNa yatra guruziSyau goSThI kurutaH sa vAdo jJeyaH // 29 // (ava0) kathA prAmANikI tasyA abhyAsakAraNaM yaH sa vAdaH pakSaH pratijJA pratipakSaH pratijJopanyAsapratipanthI tayoH saGgrahAt, nigrAhakajayaparAjayAnapekSaguruvineyayoH // 29 // atha tadvizeSamAha vijigISukathAyAM tu chalajAtyAdidUSaNam / sa jalpaH sA vitaNDA tu yA pratipakSavivarjitA // 30 // (so0) sa jalpa iti sambandhaH / yattu vijigISukathAyAM vijayAbhilASivAdiprativAdiprArabdhapramANopanyAsagoSThyAM satyAM chalajAtyAdidUSaNam / chalaM triprakAram-vAkchalaM, sAmAnyacchalam, upacAracchalaM ceti, jAtayazcaturviMzatibhedAH, AdizabdAnnigrahasthAnAdiparigrahaH, etaiH kRtvA dUSaNaM paropanyastapakSAderdUSaNajAlamutpAdya nirAkaraNam / abhimataM ca svapakSasthApanena sanmArgapratipattinimittatayA chalajAtyAdhupanyAsaiH paraprayogasya dUSaNotpAdanam / tathA coktam duHzikSitakutarkAzalezavAcAlitAnanAH / zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDAdoSamaNDitAH // gatAnugatiko lokaH kumArgaM tatpratAritaH / mA gAditi chalAdIni prAha kAruNiko muniH // [nyAyamaJjarI pramA0] * 23 . Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti saGkaTe prastAve ca sati chalAdibhirapi svapakSasthApanamanumatam / paravijaye hi dharmadhvaMsAdidoSasambhavastasmAdvaraM chalAdibhirapi jayaH / sA vitaNDA tu yA pratipakSavivarjitA / sA punarvitaNDA, yA kim ? vijigISukatheva pratipakSavivarjitA / vAdiprayuktapakSatirodhakaH prativAdyupanyAsaH pratipakSastena vivarjitA rahiteti pratipakSasAdhanavihIno vitaNDAvAdaH / vaitaNDiko hi svAbhyupagatapakSamasthApayan yatkiJcidvAdena paroktameva dUSayatItyarthaH // 30 // (ava0) vijayAbhilASiNo vAdinaH prativAdinazca prArabdhapramANopanyAsagoSThI chalaM tridhA-vAkchalam, sAmAnyachalam, upacArachalam / jAtayaH 24 bhedAH / AdizabdAt nigrahasthAnAni / etaiH kRtvA parapakSanirAkaraNaM dUSaNotpAdane svamatasthApanena sa jalpaH / sA vitaNDA, yA vAdiprayuktapakSapratirodhakaprativAdinyastapratipakSarahitA // 30 // hetvAbhAsA asiddhAdyAzchalaM kUpo navodakaH / jAtayo dUSaNAbhAsA: pakSAdirdUSyate na yaiH // 31 // (so0) hetvAbhAsA jJeyA iti / ke te ? ityAha-asiddhAdyAH, asiddhaviruddhAnaikAntikakAlAtyayApadiSTaprakaraNasamAH paJca hetvAbhAsA jJeyAH / tatra pakSe dharmatvaM yasya nAsti so'siddhaH / vipakSe san sapakSe cAsan viruddhaH / pakSatrayavRttiranaikAntikaH / pratyakSAnumAnAgamaviruddhapakSavRttiH kAlAtyayApadiSTaH / vizeSAgrahaNe hetutvena prayujyamAnaH prakaraNasamaH / udAharaNAni svayamabhyUhyAni / chalaM kapo navodaka iti / paropanyastavAde svAbhimatArthAntarakalpanayA vacanavighAtazchalam / katham ? ityAha-vAdinA kUpo navodaka iti kathAyAM pratyagrArthavAcakatayA navazabdaprayoge chalavAdI navasaGkhyAmAropya dUSayati / kuta eka eva kUpo navasaGkhyodaka iti vAkchalam / prastAvAgatatvena zeSacchaladvayamapyAha-sambhAvanayAtiprasaGgino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena tanniSedhaH sAmAnyacchalam / yathA 'aho nu khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasampanna' iti / brAhmaNastutiprasaGge kazcidvadati-sambhavati brAhmaNe vidyAcaraNasampaditi / * 24 .. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tacchalavAdI brAhmaNatvasya hetutvamAropya nirAkurvannabhiyuGkte / yadi brAhmaNe vidyAcaraNasampadbhavati vrAtye'pi sA bhaved, vrAtyo'pi brAhmaNa eveti / aupacArike prayoge mukhyapratiSedhena pratyavasthAnam, upacAracchalam / yathA maJcAH kozantItyukte paraH pratyavatiSThate kathamacetanA maJcA: krozanti, maJcasthAH puruSAH krozantIti chalatrayasvarUpaM jJeyamiti // __jAtaya ityAdi / dUSaNAbhAsA jAtayaH / adUSaNAnyapi dUSaNavadAbhAsanta iti dUSaNAbhAsAH / yaiH kim ? pakSAdirna dUSyate, AbhAsamAtratvAnna pakSadoSaH samudbhAvayituM zakyate kevalaM samyaghetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte jhagiti taddoSatattvAnavabhAse hetupratibimbanaprAyaM kimapi pratyavasthAnaM jAtiH / sA caturviMzatibhedA sAdhAdipratyavasthAnabhedena / yathA sAdharmya-vaidharmya-utkarSaapakarSa-varNya-avarNya-vikalpa-sAdhya-prApti-aprApti-prasaGga-pratidRSTAntaanutpatti-saMzaya-prakaraNa-aheta-arthApatti-avizeSa-upapatti-upalabdhi-anupalabdhi-nitya-anitya-kAryasamAH / . tatra sAdharmyana pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtirbhavati / 'anityaH zabdaH kRtakatvAt, ghaTavat' iti prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnam-nityaH zabdo niravayavatvAt, AkAzavat / na cAsti vizeSahetuH ghaTasAdharmyAt kRtakatvAd anityaH zabdaH, na punaH AkAzasAdhAnniravayavatvAt nitya iti (1) / vaidharmeNa pratyavasthAnaM vaidharmyasamA jAtirbhavati anityaH zabdaH kRtakatvAt, ghaTavat ityatraiva prayoge sa eva heturvaidhahNa prayujyate nityaH zabdo niravayavatvAt, anityaM hi sAvayavaM dRSTaM ghaTadIti / na cAsti vizeSahetuH ghaTasAdhAt kRtakatvAd anityaH zabdaH na punastadvaidhAt niravayavatvAnnitya iti (2) / utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSApakarSasame jAtI bhavataH / tatraiva prayoge dRSTAntadharmaM kaJcitsAdhyadharmiNyApAdayannutkarSasamAM jAtiM prayuGkte / yadi ghaTavatkRtakatvAdanityaH zabdo ghaTavadeva mUrto'pi bhaved, na cenmUrto ghaTavadanityo 1. vrAtyaH = saMskAravarjito dvijaH / * 25 . Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pi mA bhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati (3) / ( apakarSastu ghaTaH kRtakaH sannazrAvaNo dRSTaH evaM zabdo'pi bhaved, no ced mUrto ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati) / apakarSastu ghaTa kRtakaH sannazrAvaNo dRSTaH evaM zabdo'pi bhavet / no ced ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde zrAvaNatvaM dharmamapakarSati (4) / varNyavarNyAbhyAM pratyavasthAnaM varNyavarNyasame jAtI bhavataH / khyApanIyo varNyastadviparIto'varNyastAvetau varNyAvaya sAdhyadRSTAntadharmau viparyasyan varNyAvarNyasame jAtI prayuGkte / yathAvidhaH zabdadharmaH kRtakatvAdi na tAdRg ghaTadharmo, na yAdRg ghaTadharmo na tAdRk zabdadharma iti sAdhyadharmadRSTAntadharmau hi tulyau kartavyau / atra tu viparyAsaH, yato yAdRgghaTadharmaH kRtakatvAdi na ta zabdadharmaH / ghaTasya hyanyAdRzaM kumbhakArAdijanyaM kRtakatvam, zabdasya hi tAlvoSThAdivyApArajamiti ( 5-6 ) / dharmAntaravikalpena pratyavasthAnaM vikalpasamA jAtiH / yathA kRtakaM kiJcinmRdu dRSTaM rAGkavazayyAdi kiJcitkaThoraM kuThArAdi, evaM kRtakaM kiJcidanityaM bhaviSyati ghaTAdikam / kiJcinnityaM zabdAdIti (7) / sAdhyaM sAmyApAdanena pratyavasthAnaM sAdhyasamA jAti: yathA kRtakaH yadi yathA ghaTaH tathA zabda: prAptaH tarhi yathA zabdastathA ghaTa iti / zabdazca sAdhya iti ghaTo'pi sAdhyo bhavet, tatazca na sAdhyaM sAdhyasya dRSTAntaH syAt / na cedevaM tathApi vailakSaNyAt sutarAmadRSTAnta iti (8) / prAptyaprAptivikalpAbhyAM pratyavasthAnaM prAptyaprAptisame jAtI / yathA yadetatkRtakatvaM tvayA sAdhanamupanyastaM tatkiM prApya sAdhayatyaprApya vA / prApya ced dvayorvidyamAnayoreva prAptirbhavati na tatsadasatoriti dvayozca sattvAtki kasya sAdhyaM sAdhanaM vA / aprApya tu sAdhanamayuktam, atiprasaGgAditi (9-10) / atiprasaGgApAdanena pratyavasthAnaM prasaGgasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavadityukte jAtivAdyAha- yadyanityatve kRtakatvaM sAdhanaM kRtakatve idAnIM kiM sAdhanaM tatsAdhane kiM sAdhanamiti (11) / 1. rAGkavaM = mRgaromajam / * 26 * Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavadityukte jAtivAdyAha-yathA ghaTaH prayatnAnantarIyako'nityo dRSTa evaM pratidRSTAnta AkAzaM nityamapi prayatnAnantarIyakaM dRSTaM kUpakhananaprayatnAnantaramupalambhAditi / na cedamanaikAntikatvodbhAvanaM bhaGgyantareNa pratyavasthAnAt (12) / anutpattyA pratyavasthAnam anutpattisamA jAtiH / yathAnutpanne zabdAkhye dharmiNi kRtakatvaM dharmaH kva vartate ? tadevaM hetvabhAvAdasiddhiranityatvasyeti (13) / sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA yA jAtiyathA pUrvamudAhRtA, saiva saMzayenopasaMhiyamANA saMzayasamA jAtirbhavati / yathA kiM ghaTasAdharmyAtkRtakatvAda-nityaH zabdaH, kiM vA tadvaidhayeNAkAzasAdhAnniravayavatvAnnitya ? iti (14) / dvitIyapakSotthApanabuddhyA prayujyamAnA saiva sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA jAtiH prakaraNasamA bhavati / tatraivAnityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavaditi prayoge nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavaditi, udbhAvanaprakArabhedamAtre sati nAnAtvaM draSTavyam (15) / traikAlyAnupapattyA hetoH pratyavasthApanamahetusamA jAtiH / yathA hetuH sAdhanam, tatsAdhyAtpUrvaM pazcAdvA saha vA bhavet / yadi pUrvam, asati sAdhye tatkasya sAdhanam ? atha pazcAtsAdhanam, pUrvaM tarhi sAdhyaM, tasmiMzca pUrvasiddhe kiM sAdhanena ? atha yugapatsAdhyasAdhane; tarhi tayoH savyetaragoviSANayoriva sAdhyasAdhanabhAva eva na bhavediti (16) / ___ arthApattyA pratyavasthAnam arthApattisamA jAtiH / yathA- yadyanityasAdharmyAtkRtakatvAdanityaH zabdo'rthAdApadyate, nityasAdhAnnitya iti / asti cAsya nityenAkAzena sAdharmya niravayavatvamityudbhAvanaprakArabheda evAyamiti (17) / avizeSApAdanena pratyavasthAnamavizeSasamA jAtiH / yathA yadi zabdaghaTayoreko dharmaH kRtakatvamiSyate tarhi samAnadharmayogAttayoravizeSe tadvadeva sarvapadArthAnAmavizeSaH prasajyata iti (18) / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upapattyA pratyavasthAnamupapattisamA jAtiH / yathA yadi kRtakatvopapattyA zabdasyAnityatvaM niravayavatvopapattyA nityatvamapi kasmAnna bhavati ? pakSadvayopapattyA anadhyavasAyaparyavasAnatvaM vivakSitamityudbhAvanaprakArabheda evAyam (19) / upalabdhyA pratyavasthAnamupalabdhisamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAditi prayukte pratyavatiSThate na khalu prayatnAnantarIyakatvamanityatve sAdhanam, sAdhanaM taducyate yena vinA na sAdhyamupalabhyate, upalabhyate ca prayatnAnantarIyakatvena vinApi vidyudAdAvanityatvam, zabde'pi kvacidvAyuvegabhajyamAnavanaspatyAdijanye tatheti (20) / anupalabdhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamA jAtiH / yathA tatraiva prayatnAnantarIyakatvahetAvupanyaste satyAha jAtivAdI na prayatnakAryaH zabdaH prAguccAraNAdastyevAsau, AvaraNayogAttu nopalabhyate / AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhAnnAstyeva zabda iti cet, na, AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhasadbhAvAdA-varaNAnupalabdhezcAnupalambhAdabhAvaH, tadabhAve cAvaraNopalabdherbhAvo bhavati / tatazca mRdantaritamUlakIlodakAdivadAvaraNopalabdhikRtameva zabdasya prAguccAraNAdagrahaNa- miti prayatnakAryAbhAvAnnityaH zabda iti' (21) / sAdhyadharmanityAnityatvavikalpena zabdanityatApAdanaM nityasamA jAtiH / yathA anityaH zabda iti pratijJAte jAtivAdI vikalpayati yeyamanityatA zabdasyocyate sA kimanityA nityA veti / yadyanityA; tadiyamavazyamapAyinItyanityatAyA abhAvAnnityaH zabdaH / atha anityatA nityaiveti tathApi dharmasya nityatvAttasya ca nirAzritasyAnupapatteH tadAzrayabhUtaH zabdo'pi nitya eva bhavet / sa cenna; tadanityatve taddharmanityatvAyogAdityubhayathApi nityaH zabda iti (22) / evaM sarvabhAvAnityatvopapAdane pratyavasthAnamanityasamA jAtiH / yathA ghaTasAdharmyamanityatvena zabdasyAstIti tasyAnityatvaM yadi pratipAdyate tad ghaTena sarvapadArthAnAmastyeva kimapi sAdharmyamiti teSAmapyanityatvaM syAt / atha padArthA 1. bRhadvRttau spaSTo'yaM padArthaH / * 28 * Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ntarANAM tathAbhAve'pi nAnityatvaM tahi zabdasyApi tanmA bhUditi anityatvamAtrApAdanapUrvakavizeSodbhAvanAccAvizeSasamAto bhinneyaM jAtiH (23) / prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthAnaM kAryasamA jAtiH / yathAnityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdityukte jAtivAdyAha-prayatnasya dvairUpyaM dRSTaM kiJcidasadeva tena janyate yathA ghaTAdikam, kiJcitsadevAvaraNavyudAsAdinA abhivyajate yathA mRdantaritamUlakIlAdi / evaM prayatnakAryanAnAtvAdeSa prayatnena zabdo vyajyate janyate veti saMzaya iti saMzayApAdAnaprakArabhedAcca saMzayasamAtaH kAryasamA jAtirbhidyate (24) / __ tadevamudbhAvanaviSayavikalpabhedena jAtInAmAnantye saGkIrNodAharaNavivakSayA caturviMzatijAtibhedA ete darzitA iti ||3shaa (ava0) heturUpavadAbhAsante hetvAbhAsAH paJca / pakSe dharmatvaM nAsti so'siddhaH / vipakSe san sapakSe cAsan viruddhaH / pakSatrayavRttiranaikAntikaH / pratyakSAgamavirodha: kAlAtyayApadiSTaH / vizeSAgrahaNaM hetutvena prayujyamAnaM prakaraNasamaH / paropanyastavAde svAbhimatakalpanayA vacanavighAtaH chalam / navodaka: pratyagrodakaH navasaGkhyAmAropya dUSayati / maJcAH krozantIti chalam / adUSaNAnyapi dUSaNavadAbhAsante AbhAsamAtratvAdeva pakSaM na dUSayanti jAtayaH sAdharmyAdi / 'anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat' vAdinetyukte prativAdyAha- 'nityaH zabdo niravayavatvAdAkAzavat' na cAtra hetuH ghaTavadanityatve AkAzavannityatve nityatve'pyAkAzavad vAsti // 31 // dUSaNAbhAsAnuktvA nigrahasthAnamAha nigrahasthAnamAkhyAtaM paro yena nigRhyate / pratijJAhAnisaMnyAsavirodhAdivibhedavat // 32 // (so0) yena kenacid rUpeNa paro vipakSo nigRhyate paravAdI vacananigrahe pAtyate tannigrahasthAnamAkhyAtaM kathitamiti / katicidbhedAn nAmato nirdizannAha-pratijJAhAnisaMnyAsavirodhAdivibhedavat / hAnisaMnyAsavirodhAH pratijJAzabdena sambadhyante, Adizabdena zeSAnapi bhedAn parAmRzati / etadrUSaNajAlamutpAdyate yena tannigrahasthAnam / yaduktaM-"vipratipattirapratipattizca * 29 . Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigrahasthAnam" [nyAyasUtram 1.2.19] tatra vipratipattiH - sAdhanAbhAse sAdhanabuddhiH dUSaNAbhAse ca dUSaNabuddhiriti / apratipattiH sAdhanasyAdUSaNaM dUSaNasya cAnuddharaNam / taddhi nigrahasthAnaM dvAviMzatibhedam / tadyathA - pratijJAhAniH, pratijJAntaraM, pratijJAvirodhaH, pratijJAsaMnyAsaH, hetvantaram arthAntaram, nirarthakam, avijJAtArtham, apArthakam, aprAptakAlam, nyUnam adhikam, punaruktam, ananubhASaNam, ajJAnam, apratibhA, vikSepaH, matAnujJA, paryanuyojyopekSaNam, niranuyojyAnuyogaH, apasiddhAntaH, hetvAbhAsazca / tatra hetAvanaikAntikIkRte pratidRSTAntadharmaM svadRSTAnte ' 'bhyupagacchataH . pratijJAhAnirnAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH, aindriyakatvAd ghaTavaditi pratijJAsAdhanAya vAdI vadan pareNa sAmAnyamaindriyikamapi nityaM dRSTamiti hetAvanaikAntikI kRte yadyevaM brUyAt sAmAnyavat gho'pi nityo bhavati, sa evaM bruvANaH zabdAnityatvapratijJAM jahyAt (1) / pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntarasAdhanamabhidadhataH pratijJAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabda aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyenaiva vyabhicAre nodite yadi brUyAd yuktaM sAmAnyamaindriyikaM nityaM taddhi sarvagatamasarvagatastu zabda iti, so'yamanityaH zabda iti pUrvapratijJAtaH pratijJAntaramasarvagataH zabda iti pratijJAntareNa nigRhIto bhavati (2) / pratijJAhetvorvirodhaH pratijJAvirodho nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheriti so'yaM pratijJAhetvorvirodho yadi guNavyatiriktaM dravyaM kathaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH atha rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH kathaM guNavyatiriktaM dravyamiti tadayaM pratijJA viruddhAbhidhAnAtparAjIyate (3) / pakSasAdhane pareNa dUSite taduddharaNAzaktyA pratijJAmeva nidvuvAnasya pratijJAsaMnyAso nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyenAnaikAntikatAyAmudbhAvitAyAM yadi brUyAt ka evamAha 'anityaH zabdaH' iti pratijJAsaMnyAsAt parAjito bhavatIti (4) / * 30 * Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avizeSAbhihite hetau pratiSiddhe tadvizeSaNamabhidadhato hetvantaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / tasminneva prayoge tathaiva sAmAnye'sya vyabhicAreNa dUSite jAtimattve satItyAdivizeSaNamupAdadAno hetvantareNa nigRhIto bhavati ( 5 ) / prakRtAdarthAdarthAntaraM tadanaupayikamabhidadhato'rthAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabdaH kRtakatvAditi hetuH / heturiti hinoterdhAtostupratyaye kRdantaM padam, padaM ca nAmataddhitanipAtopasargA iti prastutya nAmAdIni vyAcakSANo'rthAntareNa nigRhyata iti (6) / abhidheyarahitavarNAnupUrvIprayogamAtraM nirarthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH kacataTapAnAM gajaDadabavattvAd ghajhaDhadhabhavadityetadapi sarvathA arthazUnyatvAnnigrahAya kalpeta, sAdhyAnupayogAdvA ( 7 ) / yatsAdhanavAkyaM dUSaNavAkyaM vA trivAramabhihitamapi parSatprativAdibhyAM boddhuM na zakyate tadavijJAtArthaM nAma nigrahasthAnaM bhavati ( 8 ) / pUrvAparAsaGgatapadasamUhaprayogAdapratiSThitavAkyArthamapArthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, daza dADimAni SaDapUpA iti (9) / pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanavacanakramamullaGghya avayavaviparyAsena prayujyamAnamanumAnavAkyamaprAptakAlaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / svapratipattivat parapratipatterjanane parArthAnumAnarkamasyApagamAt (10) / paJcAvayave vAkye prayoktavye tadekatamenAnumAnAvayavena hInaM nyUnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, sAdhanAbhAve sAdhyasiddherabhAvAt pratijJAdInAM paJcAnAmapi sAdhanatvAt (11) / ekenaiva hetunodAharaNena vA pratipAdite'rthe hetvantaramudAharaNAntaraM vA vadato'dhikaM nAma nigrahasthAnaM bhavati (12) / zabdArthayoH punarvacanaM punaruktaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, anyatrAnuvAdAt / zabdapunaruktaM nAma yatra sa eva zabdaH punaruccAryate yathA anityaH zabdo'nityaH 1. kramasyApyaGgatvAditi pramANamImAMsAyAm / * 31 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda iti / arthapunaruktaM tu yatra so'rthaH prathamamanyena zabdenoccAryate punaH paryAyAntareNocyate yathA anityaH zabdo vinAzI dhvaniriti / anuvAde tu paunaruktyamadoSaH / yathA hetUpadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanamiti (13) / , parSadAviditasya vAdinA trirabhihitasyApi yadapratyuccAraNaM tadananubhASaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati (14) / . parSadA vijJAtasyApi vAdivAkyArthasya prativAdino yadajJAnaM tadajJAnaM nAma nigrahasthAnam bhavati / aviditottaraviSayo hi kimuttaraM brUyAt / na cAnanubhASaNamevedam, jJAte'pi vastunyanubhASaNAsAmarthyadarzanAt (15) / - parapakSe gRhIte'pyanubhASite'pi tasminnuttarApratipattirapratibhA nAma nigrahasthAnaM bhavati (16) / kAryavyAsaGgAt kathAvicchedo vikSepo nAma nigrahasthAnaM bhavati / siSAdhayiSitasyArthasyAzakyasAdhanatAmavasAya kathAM vicchinattIdaM mama karaNIyaM parihIyate, pInasena kaNTha uparuddha ityAdyabhidhAya kathAM vicchindan vikSepeNa parAjIyate (17) / svapakSe parApAditadoSamanuddhRtya tameva parapakSe pratIpamASAdayato matAnujJA nAma nigrahasthAnaM bhavati / cauro bhavAn puruSatvAt prasiddhacauravadityukte, bhavAnapi cauraH puruSatvAdati bruvannAtmanaH parApAditacauratvadoSamabhyupagatavAn bhavatIti matAnujJayA nigRhyate (18) / nigrahaprAptasyAnigraha: paryanuyojyopekSaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / paryanuyojyo nAma nigrahopapattyAvazyaM nodanIyaH 'idaM te nigrahasthAnamupanatamato nigRhIto'si' ityevaM vacanIyastamupekSya na nigRhNAti yaH sa paryanuyojyopekSaNena nigRhyate (19) / ___ anigrahasthAne nigrahasthAnAnuyogAnniranuyojyAnuyogo nAma nigrahasthAnaM bhavati / upapannavAdinamapramAdinamanigrahArhamapi nigRhIto'sIti yo brUyAtsa evA 1. pInaso = romavizeSaH / * 32 . Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtadoSodbhAvanAnnigRhyata iti (20) / siddhAntamabhyupetyAniyamAtkathAprasaGgo'pasiddhAnto nAma nigrahasthAnam / yaH prathamaM kaJcitsiddhAntamabhyupagamya kathAmupakramate, tatra ca siSAdhayiSitArthasAdhanAya paropalambhAya vA siddhAntaviruddhamabhidhatte so'pasiddhAntena nigRhyate (21) / hetvAbhAsAzca yathoktA asiddha-viruddhAdayo nigrahasthAnam iti (22) / bhedAntarAnantye'pi nigrahasthAnAnAM dvAviMzatirmUlabhedA niveditA iti // 32 // (ava0) yena kenacid dravyeNa vipakSo nigRhyate tannigrahasthAnam / pratijJAzabdaH sambadhyate pratijJAhAniH pratijJAsaMnyAsaH pratijJAvirodha ityAdi / hetau anaikAntike kRte pratidRSTAntadharma svadRSTAntadharme'bhyupagacchataH pratijJAhAninigrahasthAnam, yathA anityaH zabda aindriyikatvAt ghaTavaditi pratijJA sAdhanAbhAsavAdI vadan pareNa 'sAmAnyamaindriyikamapi nityaM dRSTam' iti hetAvanekAnte kRte yadyevaM brUyAt 'sAmAnyavad ghaTo'pi nityo bhavati' iti vANaH zabdAnityatvapratijJAM tyajet / 'pakSasAdhanadUSaNoddhArAzaktyA pratijJAmeva niDhuvAnasya pratijJAsaMnyAso nigrahasthAnam / yathAnityaH zabda aindriyikatvena tathaiva sAmAnyenAnaikAntikatAyAmudbhAvitAyAM yadi brUyAt ka evamAha anityaH zabda iti pratijJAsaMnyAsaH / pratijJAhetvovirodhaH pratijJAvirodhaH nigrahasthAnam / yathA guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheriti pratijJAhetvovirodhaH / yadi guNadravyAtiriktaM tadAyaM pratijJAviruddhAbhidhAnAt parAjIyate // 32 // athopasaMharannAha naiyAyikamatasyaivaM samAsaH kathito'dhunA / sAGkhyAbhimatabhAvAnAmidAnImayamucyate // 33 // (so0) evam itthamprakAratayA naiyAyikamatasya zaivazAsanasya samAsaH saGkSapo'dhunA kathito niveditaH sAmpratameva niSThita ityarthaH / idAnI punarayaM samAsaH sAGkhyAbhimatabhAvAnAm ucyate / sAGkhyAH kApilA ityarthaH / tadabhimatA tadabhISTA ye bhAvAH paJcaviMzatitattvAdayasteSAM sakSepo'taH Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraM kathyata ityarthaH // 33 // (ava0) pUrvArdhaM sugamam / sAGkhyAH kApilAH, Adi puruSanimitteyaM sajJA / tadabhISTapaJcaviMzatitattvAdibhAvAnAM saGkSapaH kathyate // 33 // darzanasvarUpamAhasAGkhyA nirIzvarAH kecitkecidIzvaradevatAH / sarveSAmapi teSAM syAttattvAnAM paJcaviMzatiH // 34 // (so0) kecitsAGkhyA nirIzvarA IzvaraM devatayA na manyante kevalAdhyAtmavedinaH / kecitpunarIzvaradevatA mahezvaraM svazAsanAdhiSThAtAramAhuH / sarveSAmapi / teSAM kevalanityAtmavAdinAmIzvaradevatAnAM ca sarveSAM sAGkhyamatAnusAriNAM zAsane tattvAnAM paJcaviMzatiH syAt / tattvaM hyapavargasAdhakaM bIjamiti sarvavAdisaMvAdaH / yaduktam / / paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vApi mucyate nAtra saMzayaH // 34 // tanmate paJcaviMzatistattvAnItyarthaH / / (ava0) IzvaraM devatayA na manyante kevalAdhyAtmavAdinaH / kecitpunaH IzvaradevatAH / teSAmubhayeSAmapi tattvAnAM paJcaviMzatirbhavati / tattvaM hyapavargasAdhakam / yaduktam paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vApi mucyate nAtra saMzayaH // 34 // guNatrayamAha sattvaM rajastamazceti jJeyaM tAvad guNatrayam / prasAdatoSadainyAdikAryaliGgaM krameNa tat // 35 // * 34 . Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (so0) tAvaditi prakrame / teSu tattveSu sattvaM sukhalakSaNaM, rajo duHkhalakSaNaM tamazca mohalakSaNaM prathamaM tAvat (guNatrayam) sattvaM rajastamazceti guNatrayaM jJeyam / tad guNatrayaM krameNa paripATyA, prasAdatoSadainyAdikAryaliGgaM guNatrayeNedaM liGgatrayaM krameNa janyate / sattvaguNena prasAdakAryaliGga = vadananayanAdiprasannatA sattvaguNena syAdityarthaH / rajoguNena toSaH sa cAnandaparyAyaH, talliGgAni sphUrtyAdIni rajoguNenAbhivyajyanta ityarthaH / tamoguNena ca dainyaM janyate 'hA daiva naSTo'smi, vaJcito'smi' ityAdivacanavicchAyatAnetrasaGkocAdivyaGgyaM dainyaM tamoguNaliGgamiti / dainyAdItyAdizabdena duHkhatrayamAkSipyate, tadyathA AdhyAtmikam, Adhibhautikam, AdhidaivikaM ceti / tatrAdhyAtmikaM dvividhaM zArIraM mAnasaM ca / zArIraM vAtapittazleSmaNAM vaiSamyanimittam, mAnasaM kAmakrodhalobhamoheAviSayAdarzananibandhanam sarvaM caitadAntaropAyasAdhyatvAdAdhyAtmikaM duHkham / bAhyopAyasAdhyaM duHkhaM dvedhA, Adhibhautikam AdhidaivikaM ceti / tatrAdhibhautikaM mAnuSapazumRgapakSisarIsRpasthAvaranimittam, AdhidaivikaM yakSarAkSasagrahAdyAvezahetukamiti // 35 // (ava0) tAvaditi prakrame / guNatrayam, krameNa paripATyA vizeSayati / sattvaM prasAdakAryaliGgam, vadananayanAdiprasannatA, rajasi toSa AnandaparyAyaH / tamoguNe ca dainyaM cAvicchAyatA netrasaGkocAdi / etenaiva Adhibhautika-AdhyAtmika-AdhidaivikalakSaNaM duHkhatrayamAkSipyate // 35 // tadevAha eteSAM yA samAvasthA sA prakRtiH kilocyate / pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA nityasvarUpikA // 36 // (so0) eteSAM sAGkhyAnAM prakRtiH prItyaprItiviSAdAtmakAnAM lAghavopaSTambhagauravadharmANAM parasparopakAriNAM sattvarajastamasAM trayANAmapi guNAnAM yA sAmyAvasthA samatayAvasthitiH sA kila prakRtirucyate, kiletyAptapravAde, sA prakRtiH kathyate / anyacca sA pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA pradhAnazabdena avyaktazabdena ca prakRtirAkhyAyate / zAstre prakRtiH pradhAnamavyaktaM ceti paryAyA * 35 . Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na tattvAntaramityarthaH / tathA nityasvarUpikA zAzvatabhAvatayA prasiddhetyarthaH / ucyate ca nityA nAnApuruSAzrayA ca taddarzanena prakRtiryadAha tasmAnna badhyate'ddhA nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH // 36 // (sAGkhyakArikA- 62) iti ( ava0) eteSAM sattvarajastamasAM prItyaprItirUpaviSayarUpANAM samatayAvasthiti: sA kila prakRtirucyate / pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA prakRtiH pradhAnamavyaktaM ceti nAmAntaram / zAzvatabhAvatayA prasiddhA nityA, nAnApuruSAzrayA yA ca prakRtiH ||36|| anena duHkhatrayeNAbhihatasya prANinastattvajijJAsotpadyate atastAnyeva tattvAnyAha tataH saJjAyate buddhirmahAniti yakocyate / ahaGkArastato'pi syAttasmAtSoDazako gaNaH // 37 // (so0) tato guNatrayAbhighAtAd buddhiH saJjAyate yakA buddhirmahAniti ucyate mahacchabdena kIrtyata ityarthaH / evametannAnyathA, gaurayaM nAzvaH, sthANureSa nAyaM puruSa ityevaM nizcayastena padArthapratipattiheturyo'dhyavasAyaH sA buddhiriti / tasyAstvaSTau rUpANi taddarzanavizrutAni / yadAha - dharmajJAnavairAgyaizvaryarUpANi catvAri sAttvikAni, adharmAdIni tu tatpratipakSabhUtAni catvAri tAmasAnItyaSTau / tato buddherahaGkAraH sa cAbhimAnAtmako yathA ahaM zabde, ahaM rUpe, ahaM rase, ahaM sparze, ahaM gandhe, ahaM svAmI, aham IzvaraH, asau mayA hataH, ahaM tvAM haniSyAmItyAdipratyayarUpaH tasmAdahaGkArAtSoDazako gaNo 'jAyate' ityadhyAhAraH asti bhavatItyAdivat / paJca buddhIndriyANi paJca karmendriyANi ekAdazaM manaH paJca tanmAtrANi SoDazako gaNaH / tathAha IzvarakRSNaH - mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // (sAGkhyakArikA - 3) iti // 37 // * 36 * Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ava0) tato guNatrayAbhighAtAnmahAniti buddhirutpadyate / evametannAnyathA, gaurevAyaM nAzvaH sthANurevAyaM na puruSa iti nizcayena padArthapratipattiH / tasyAH 8 rUpANidharmajJAnavairAgyaizvaryarUpANi sattvabhUtAni adharmAdIni ca asAttvikAni / tato buddherahaGkAro'bhimAnAtmakaH tasmAdahaGkArAt SoDazakagaNamAha ||37|| SoDazakagaNamevAha-- sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotraM ca paJcamam / paJca buddhIndriyANyAhustathA karmendriyANi ca // 38 // pAyUpasthavacaH pANipAdAkhyAni manastathA / anyAni paJcarUpANi tanmAtrANIti SoDaza // 39 // yugmam (so0 ) paJca buddhIndriyANIti sambandhaH / sparzanaM tvagindriyam, rasanaM jihvA, ghrANaM nAsikA, cakSurnetraM paJcamaM ca zrotraM karNa iti etAni paJca buddhipradhAnAni buddhisahacarANyeva jJAnaM janayantIti kRtvA buddhIndriyANyAhuH kathayanti tanmatIyA iti / tathA karmendriyANi ceti / tathA pUrvoddiSTapaJcasaGkhyAmAtramapi parAmRzati / tAnyevAha - pAyUpasthavacaH pANipAdAkhyAnIti / pAyurapAnam, upasthaH prajananam vaco vAkyam, pANirhastaH, pAdazcaraNastadAkhyAni paJca karmendriyANi, karma kAryavyApArastasya sAdhanAnIndriyANIti karmendriyANi / tathA mana ekAdazamindriyamityarthaH / anyAni paJcarUpANi tanmAtrANi ceti / rUparasagandhazabdasparzAkhyAni tanmAtrANIti SoDaza jJeyAH // 38-39 // (ava0) buddhipradhAnAni buddhisahacarANyeveti kRtvA buddhIndriyANi / sparzanaM tvagindriyam / karma- kriyAsAdhanAni indriyANi karmendriyANi / pAyurapAnam / upasthaH prajananam / vaca:pANipAdAH prasiddhAH / mana ekAdazam / paJcatanmAtrANi zabdarUpa - rasagandhasparzAkhyAni / evaM SoDazako gaNaH // 38-39 // paJcatanmAtrebhyaH paJcabhUtotpattimAha-- rUpAttejo rasAdApo gandhAdbhUmiH svarAnnabhaH / sparzAdvAyustathaivaM ca paJcabhyo bhUtapaJcakam // 40 // * 37 * Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (so0) paJcabhya iti, paJcatanmAtrebhyaH bhUtapaJcakamiti sambandhaH / rUpatanmAtrAttejaH, rasatanmAtrAdApaH, gandhatanmAtrAd bhUmiH, svaratanmAtrAdAkAzam, sparzatanmAtrAdvAyuH, evaM paJcatanmAtrebhyaH paJca bhUtAnyutpadyante / asAdhAraNaikaikaguNakathanamidam, utpattizca zabdatanmAtrAdAkAzaM zabdaguNam, zabdo hyambaraguNa iti / zabdatanmAtrasahitAt sparzatanmAtrAdvAyuH zabdasparzaguNa iti / zabdasparzatanmAtrasahitAd rUpatanmAtrAttejaH zabdasparzarUpaguNamiti / zabdasparzarUpatanmAtrasahitAdrasatanmAtrAdApaH zabdasparzarUparasaguNA iti / zabdasparzarUparasatanmAtrasahitAd gandhatanmAtrAt zabdasparzarUparasagandhaguNA pRthivI jAyata iti bhUtapaJcakamityarthaH // 40 // (ava0) paJcabhyastanmAtrebhyo bhUtapaJcakam / zabdatanmAtrAdAkAzam, zabdo hyambaraguNaH / sparzatanmAtrAdvAyuH / rasatanmAtrAdApaH / rUpatanmAtrAttejaH / gandhatanmAtrAdbhUmiH / zabdatanmAtrAsahitAt sparzatanmAtrAdvAyuH zabdasparzaguNaH / zabdasparzasahitarUpatanmAtrAttejaH, zabdasparzarUpaguNam / zabdasparzarUpaguNasahitarasa tanmAtrAdApaH zabdasparzarUparasaguNAH / zabdasparzarUparasasahitagandhatanmAtrAt pRthivI zabdasparzarasarUpagandhaguNA jAyate // 40 // prakRtivistaramevopasaMharannAha evaM caturviMzatitattvarUpaM niveditaM sAGkhyamate pradhAnam / anyastvakartA viguNastu bhoktA tattvaM pumAnnityacidabhyupetaH // 41 // (so0) evaM pUrvoktaprakAreNa sAGkhyamate caturviMzatitattvarUpaM pradhAnaM niveditam / prakRtirmahAnahaGkArazceti trayam, paJca buddhIndriyANi, paJca karmendriyANi, manastvekam, paJca tanmAtrANi, paJcabhUtAni, ceti caturviMzatistattvAni rUpaM yasyeti, evaMvidhA prakRtiH kathitetyarthaH / paJcaviMzatitamaM tattvamAhaanyastviti-anyo'kartA puruSaH, prakRtereva saMsaraNAdidharmatvAt / yaduktaM prakRtiH karoti prakRtirbadhyate prakRtirmucyate, na tu puruSaH, puruSo'baddhaH puruSo muktaH / . 38 . Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSastu------ amUrtazcetano bhogI nityaH sarvagato'kriyaH / akartA nirguNaH sUkSmaH AtmA kApiladarzane // puruSaguNAnAha - viguNa iti / sattvarajastamorUpaguNatrayavikalaH / tathA bhoktA bhogI, evamprakAraH pumAn tattvaM paJcaviMzatitamaM tattvamityarthaH / tathA nityacidabhyupetaH, nityA cAsau ciccaitanyazaktistayAbhyupetaH sahitaH / AtmA hi svaM buddheravyatiriktamabhimanyate / sukhaduHkhAdayazca viSayA indriyadvAreNa buddhau saGkrAmanti / buddhizcobhayamukhadarpaNAkArA, tatastasyAM caitanyazaktiH pratibimbate / tataH sukhyahaM duHkhyahamityupacaryate / Aha ca pAtaJjale, "zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati tamanupazyannatadAtmA'pi tadAtmaka iva pratibhAsate " [yogabhASyam 2-20] iti / mukhyatastu cicchaktirviSayaparicchedazUnyA, buddhereva viSayaparicchedasvabhAvatvAt cicchaktisannidhAnAccAcetanApi buddhizcetanAvatIvAvabhAsate / vAdamahArNavo'pyAha buddhidarpaNasaGkrAntamarthavipratibimbakam / dvitIyadarpaNakalpe puruSe hyadhirohati // tadeva bhoktRtvamasya na tu vikArotpattiriti / tathA cAsuri:vivikte dRkpariNatau buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi // vindhyavAsI tvevaM bhogamAcaSTe puruSo'vikRtAtmaiva svanirbhAsamacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdheH sphaTikaM yathA // iti nityacid jJAnayuktaH / bandhamokSasaMsArAzca nitye'pyAtmani bhRtya - gatayorjayaparAjayayoriva tatphalakozalAbhAdisambandhena svAminyupacAravadatrApyupacaryanta ityadoSaH // 41 // = (ava0 ) prakRtermahAnahaGkAraH paJca buddhIndriyANipaJcakarmendriyANi manazca paJcatanmAtrANi paJca bhUtAni 24 tattvAni rUpaM yasya tatpradhAnaM prakRtiH kathitA / paJcaviMzaM I * 39 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvaM / puruSaH anyaH akartA / prakRtireva karoti badhyate mucyate ca / puruSastu amUrtazcetano bhogI nityaH sarvagato'kriyaH / akartA nirguNaH sUkSma AtmA kApiladarzane // anyaH prakRtireva kartA tu punarna puruSaH / viguNaH sattvarajastamorUpaguNatrayavikalaH / bhoktA bhogI / nityaM cA ciccaitanyazakti: tayAbhyupetaH sahitaH / AtmA hi svaM buddheravyatiriktaM manyate / sukhaduHkhAdayo viSayA indriyadvAreNa buddhau saGkAmanti / buddhizcobhayamukhadarpaNAkArA / tatastasyAM caitanyazaktiH pratibimbate / tataH sukhyahaM duHkhyahamityupacaryate // 41 // tattvopasaMhAramAha paJcaviMzatittvAni sAGkhyasyaiva bhavanti ca / pradhAnanarayozcAtra vRttiH pamavandhayoriva // 42 // (so0) pUrvArdhaM nigadasiddham / atra sAGkhyamate pradhAnanarayoH prakRtipuruSayovRttirvartanaM paGgvandhayoriva paGgazcaraNavikalaH, andhazca netravikalaH / yathA paGgvandhau saMyutAveva kAryasAdhanAya prabhavato na pRthagbhUtau / prakRtipuruSayorapi tathaiva kAryakartRtvam / prakRtyupAttaM puruSo bhuGkta ityarthaH // 42 // (ava0) tattvopasaMhAramAha-pUrvArdhaM sugamam / atra sAGkhayamate prakRtipuruSayorvartanaM paGgvandhayoriva / yathA paGgvandhau saMyutAveva kAryakSamau na pRthak, tathA prakRtinarau / prakRtyupAttaM puruSo bhuGkta ityarthaH // 42 // mokSaM pramANaM cAha prakRtiviyogo mokSaH puruSasyaivAntarajJAnAt / mAnatritayaM ca bhavet pratyakSaM laiGgikaM zAbdam // 43 // (so0) mokSaH kimucyata ityAha / puruSasyAtmana AntarajJAnAt * 40 . Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhabandhavicchedAtprakRtiviyogo yaH sa mokSaH prakRtyA saha viyoge virahe sati puruSasyApavarga iti / AntarajJAnaM ca bandhavicchedAdbhavati / bandhazca prAkRtikavaikRtikadAkSiNabhedAt trividhaH / tadyathA, prakRtAvAtmajJAnAd ye prakRtimupAsate teSAM prAkRtiko bandhaH / ye vikArAneva bhUtendriyAhaGkArabuddhIH puruSabuddhyopAsate teSAM vaikArikaH / iSTApUrte dAkSiNaH, iSTApUrtaM janabhojanadAnAdikaM tasmin, puruSatattvAnabhijJo hISTApUrtakArI kAmopahatamanA badhyata iti / iSTApUrtaM manyamAnA variSThaM nAnyat zreyo ye'bhinandanti mUDhAH / nAkasya pRSThe te sukRtena bhUtvA imaM lokaM hInataraM vA vizanti // (muNDakopaniSad 1.2.10) iti vacanAt iti trividhabandhavicchedAtparamabrahmajJAnAnubhavastataH prakRtiviyogaH puruSasya, prakRtipuruSavivekadarzanAcca nivRttAyAM prakRtau, puruSasya svarUpAvasthAnaM mokSa iti zlokapUrvArddhArthaH / mAnatritayaM ca pramANatrayaM ca, bhavet syAt, pratyakSaM laiGgikaM zAbdaM ca, prakAraH sarvatra sambadhyate / pratyakSamindriyopalabhyam, laiGgikamanumAnagamyam, zAbdaM cAgamasvarUpamiti pramANatrayam // 43 // (ava0) prakRtyA saha virahe puruSasya mokSaH / etasyAH prakRteviSayamAntaraM jJAnaM bandhavicchedAd bhavati / bandhastrividhaH prAkRtikavaikArikadAkSaNikabhedAt / prakRtAvAtmajJAnAt prAkRtikaH / bhUtendriyAhaGkArabuddhivikArAn puruSabuddhyopAsate vaikArikaH / iSTApUrte dAkSiNaH / puruSatattvAnabhijJo hISTApUrtakArI trividhabandhacchedAt paramabrahmajJAnAnubhavaH / pramANatrayam, pratyakSamindriyopalabhyam, laiGgikamanumAnam, zAbdaM cAgamasvarUpam // 43 // athopasaMharannAha evaM sAGkhyamatasyApi samAsaH kathito'dhunA / jainadarzanasaGkSapaH kathyate suvicAravAn // 44 // (so0) evaM pUrvoktaprakAreNa sAGkhyamatasyApi samAsaH saGkSapaH kathitaH / api samuccayArthe na kevalaM bauddhanaiyAyikayoH saGkSapa uktaH, * 41 . Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAGkhyamatasyApyadhunA kathita iti / sAGkhya iti puruSanimitteyaM saJjJA / saGghasya ime sAGkhyAH / tAlavyo vA zakAraH zaGkhanAmA''dipuruSaH / , atha kramAyAtaM jainamatoddezamAha-- adhunetyuttarArddhena vA sambadhyate / adhunA idAnIM jainadarzanasaGkSepaH kathyate kathambhUta iti / suvicAravAn / suSThu zobhano vicAro'rtho'syAstIti matvarthIye matup / suvicAravAniti sAbhiprAyaM padam / aparadarzanAni hi-- purANaM mAnavo dharmaH sAGgo vedazcikitsitam / AjJAsiddhAni catvAri na hantavyAni hetubhiH // (manu. 12.110 ) ityAdyuktyA na vicArapadavImAdriyante / jainastvAha asti vaktavyatA kAcittenedaM na vicAryate / nirdoSaM kAJcanaM cetsyAtparIkSAyA bibheti kim // iti yuktiyuktavicAraparamparAparicayapathapathikatvena jaino yuktimArgamevAvagAhate / na ca pAramparyAdipakSapAtena yuktimullaGghayati paramArhataH / uktaJca-- pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // (lokatattva. 1138 ) ityAdihetuhetizatanirastavipakSaprasaratvena 'suvicAravAn' ityasAdhAraNaM vizeSaNaM jJeyamiti // 44 // (ava0) caH samuccaye / na kevalaM bauddhanaiyAyikayoH sAGkhyamatasyApi saGkSepaH kathitaH / suSThu zobhano vicAro'rtho'syAstIti sAbhiprAyam / aparANi darzanAni-- purANaM mAnavo dharmaH sAGgo vedazcikitsitam / AjJAsiddhAni catvAri na hantavyAni hetubhiH // (manusmRtiH 12.110) ityAdyavicArapadavImAdriyante / jainastvAha-- asti vaktavyatA kAcittenedaM na vicAryate / nirdoSaM kAJcanaM cetsyAt parIkSAyA bibheti kim // * 42 * Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaino yuktimevAvagAhatepakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvavacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // 44 // tadevAha jinendro devatA tatra rAgadveSavivarjitaH / hatamohamahAmallaH kevalajJAnadarzanaH // 45 // surAsurendrasampUjyaH sadbhUtArthopadezakaH / kRtsnakarmakSayaM kRtvA samprAptaH paramaM padam // 46 // (so0) tatra tasmin jainamate jinendro devatA kRtsnakarmakSayaM kRtvA paramaM padaM samprApta iti sambandhaH / jinendra iti jayanti rAgAdIniti jinAH sAmAnyakevalinasteSAmindraH svAmI tAdRzAsadRzacatustriMzadatizayasampatsahito jinendro devatA darzanapravartaka AdipuruSaH eSa kIdRk san zivaM samprApta iti parAsAdhAraNAni vizeSaNAnyAha rAgadveSavivarjita iti / rAgaH sAMsArikasneho'nugrahalakSaNaH, dveSo vairAdyanubandhAnnigrahalakSaNaH, tAbhyAM vivajito rahitaH / etAveva durjayau durantabhavasampAtahetukatayA ca muktipratirodhako samaye prasiddhau / yadAha ko dukkhaM pAvijjA kassa na sukkhehiM vimhao hujjA / / ko ya na labhejja mukkhaM rAgahosA jai na hujjA // (upadezamAlA-129) iti tathA hatamohamahAmallaH mohanIyakarmodayAt hiMsAtmakazAstrebhyo'pi muktikAGkSaNAdivyAmoho mohaH sa eva durjeyatvAnmahAmalla iva mahAmallaH, hato mohamahAmallo yeneti sa tathA / rAgadveSamohasadbhAvAdeva na cAnyatIrthAdhiSThAtAro muktyaGgatayA pratibhAsante, tatsadbhAvazca teSu sujJeya eva / yaduktam rAgo'GganAsaGgamanAnumeyo dveSo dviSAd dAraNahetigamyaH / mohaH kuvRttAgamadoSasAdhyo no yasya devasya sa caivamarhan // * 43 . Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti rAgadveSamoharahito bhagavAn / tathA kevalajJAnadarzanaH / dhavakhadirapalAzAdivyaktivizeSAvabodho jJAnam / vanamiti sAmAnyAvabodho darzanam / kevalazabdazcobhayatra sambadhyate / kevalamindriyAdijJAnAnapekSaM jJAnaM darzanaM ca yasyeti / kevalajJAnakevaladarzanAtmako hi bhagavAn karatalakalitavimalamuktAphalavad dravyaparyAyavizuddhamakhilamidamanavarataM jagatsvarUpaM pazyatIti kevalajJAnadarzana iti padaM sAbhiprAyam / chadmasthasya hi prathamaM darzanamutpadyate, tato jJAnaM, kevalinastvAdau jJAnaM tato darzanamiti / tathA surAsurendrasampUjyaH / sevAvadhAna-sAvadhAna-nirantara-DhaukamAna-dAsAyamAna-deva-dAnava-nAyakavandanIyaH / tAdRzairapi pUjyasya mAnavatiryakkhecarakinnaranikarasaMsevyatvamAnuSaGgikamiti / tathA sadbhUtArthopadezakaH sadbhUtArthAn dravyaparyAyarUpAn nityAnityasAmAnyavizeSasadasadabhilApyAnabhilApyAdyanantadharmAtmakAn padArthAnupadizati yaH sa iti / utpAdavyayadhrauvyAtmakaM ca saditi abhimanyamAno jaina ekAntanityapakSamekAntAnityapakSaM cetthaM vighaTayati / tathA hi-vastunastAvadarthakriyAkAritvaM lakSaNam tacca nityaikAnte na ghaTate / apracyutAnutpannasthiraikarUpo hi nityaH, sa ca krameNArthakriyAM kurvItAkrameNa vA / anyonyavyatiriktadharmANAmarthAnAM prakArAntareNotpAdAbhAvAt / tatra na krameNa, sa hi kAlAntarabhAvinI: kriyA: prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt samarthasya kAlakSepAyogAt, kAlakSepiNo vAsAmarthyaprApteH / samartho'pi hi tattatsahakArisamavadhAne taM tamarthaM karotIti ced, na tarhi tasya sAmarthyamaparasahakArisApekSavRttittvAt 'sApekSamasamartham' iti nyaayaat| na tena sahakAriNo'pekSyante, api tu kAryameva sahakAriSvasatsvabhavattAnapekSata iti cet, tatki sa bhAvo'samarthaH samartho vA, samarthazcetki sahakArimukhaprekSaNadInAni, tAnyapekSate na punarjhaTiti ghaTayati / nanu samarthamapi bIjamilAjalAnilAdisahakArisahitamevAGkaraM karoti nAnyathA, tatki bIjasya sahakAribhiH kiJcidupakriyate, na vA / yadi nopakriyate tadA sahakArisannidhAnAtprAgiva kiM na so'rthakriyAyAmudAste, upakriyate cet, sa tarhi tairupakAro bhinno'bhinno vA kriyata iti vAcyam / abhede, sa eva kriyata iti lAbhamicchato mUlakSatirAyAtA, kRtakatvena tasyAnityatvApatteH / bhede sati kathaM tasyopakAraH kiM na sahyavindhyAderapi / tatsambandhAttasyAyamiti cet, * 44. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakAryopakArakayoH kaH sambandhaH ? na tAvatsaMyogaH, dravyayoreva tasya bhAvAt / atra tUpakAryaM dravyamupakArazca kriyeti na saMyogaH / nApi samavAyaH, tasyaikatvAd vyApakatvAcca pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAnna niyataiH sambandhibhiH sambandho yuktaH / niyatasambandhisambandhe cAGgIkriyamANe tatkRtopakAro'sya samavAyasyAbhyupagantavyaH, tathA ca satyupakArasya bhedAbhedakalpanA tadavasthaiva / upakArasya samavAyAdabhede samavAya eva kRtaH syAt bhede punarapi samavAyasya na niyatasambandhe sambandhatvam / tannaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute / nApyakrameNa, na hyeko bhAvaH sakalakAlakalAbhAvinIyugapatsarvAH kriyAH karotIti prAtItikam, kurutAM vA tathApi sa dvitIyakSaNe kiM kuryAt / karaNe vA kramapakSabhAvI doSaH, akaraNe tvarthakriyAkAritvAbhAvAdavastutvaprasaGga ityekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptArthakriyA vyApakAnupalabdhibalAd vyApakanivRttau nivartamAnA vyApyamarthakriyAkAritvaM nivartayati arthakriyAkAritvaM ca nivartamAnaM svavyApyaM sattvaM nivartayatIti naikAntanityapakSo yuktikSamaH / ekAntAnityapakSo'pi na kakSIkaraNArhaH / anityo hi pratikSaNavinAzI, sa ca na krameNArthakriyAsamartho dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt / kramo hi paurvAparyam, tacca kSaNikasyAsambhavi avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptirdezanamaH kAlakramazcAbhidhIyate na caikAntavinAzini sAsti / yadAhuH yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH / ___na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate // na ca santAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH sambhavati / santAnasyAvastutvAt, vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvam, na tarhi kSaNebhyaH kazcidvizeSaH / athAkSaNikatvam, tarhi samAptaH kSaNabhaGgavAdaH / nApyakrameNArtha-kriyA kSaNike sambhavati, sa hyeko bIjapurAdirUpAdikSaNo yugapadanekAn rasAdikSaNAn janayannekena svabhAvena janayet, nAnAsvabhAvairvA / yadyekena; tadA teSAM rasAdikSaNAnAmekatvaM syAdekasvabhAvajanyatvAt / atha nAnAsvabhAvairjanayati kiJcidrUpAdikamupAdAnabhAvena kiJcidrasAdikaM sahakAritveneti / te tarhi svabhAvAstasyAtmabhUtAH, anAtmabhUtA vA / anAtmabhUtAzceta, svabhAvatvahAniH / yadyAtmabhUtAH, tarhi tasyAnekatvamanekasvabhAvatvAt teSAm, svabhAvAnAM vaikatvaM Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasajyeta / tadavyatiriktatvAtteSAM tasya caikatvAt / atha ya evaikatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate, tarhi nityasyaikarUpasya krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAGkaryaM ca kathamiSyate kSaNikavAdinA / atha nityamekasvarUpatvAdakramama, akramAcca kramiNAM nAnAkAryANAM kathamutpattiriti ced, aho svapakSapakSapAtI devAnAMpriyaH / yaH khalu svayamekasmAnniraMzAdrUpAdikSaNalakSaNAtkAraNAt, yugapadanekakAraNasAdhyAnyanekakAryANyaGgIkurvANo'pi parapakSe nitye'pi vastuni krameNa nAnAkAryakaraNe'pi virodhamudbhAvayati / tasmAtkSaNikasyApi bhAvasyAkrameNArthakriyA durghaTA ityanityaikAntAdapi kramAkramayonivRttyaiva vyApyArthakriyA vyAvartate tadvyAvRttau ca sattvamapi vyApakAnupalambhabalenaiva nivartata ityekAntAnityavAdo'pi na ramaNIyaH / syAdvAde tu pUrvottarAkAraparihAra-svIkArasthitilakSaNapariNAmena bhAvAnAmarthakriyopapattiraviruddhA / na caikatra vastuni parasparaviruddhadharmAdhyAsAyogAdasan syAdvAda iti vAcyam / nityapakSAnityapakSavilakSaNasya kathaJcitsadasadAtmakasya pakSAntarasyAGgIkriyamANatvAt tathaiva ca sarvairanubhavAditi / tathA ca paThanti bhAge siMho naro bhAge yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate // iti tathA sAmAnyaikAntaM, vizeSaikAntaM, bhinnau sAmAnyavizeSau cetthaM nirAcaSTe / tathA hi-vizeSAH sAmAnyAdbhinnAH abhinnA vA / bhinnAzcet; maNDUkajaTAbhArAnukArAH / abhinnAzcet, tadeva tatsvarUpavaditi sAmAnyaikAntaH / sAmAnyaikAntavAdinastu dravyAstikanayAnupAtino mImAMsakabhedAH, advaitavAdinaH sAGkhyAzca / ___ paryAyanayAnvayinastu bhASante viviktAH kSaNakSayiNo vizeSA eva paramArthAstato viSvagbhUtasya sAmAnyasyApratIyamAnatvAt / na hi gavAdivyaktyanubhavakAle varNasaMsthAnAtmakaM vyaktirUpamapahAyAnyatkiJcidekamanuyAyi pratyakSe pratibhAsate tAdRzasyAnubhavAbhAvAt / tathA ca paThanti etAsu paJcasvavabhAsinISu pratyakSabodhe sphuTamaGgalISu / sAdhAraNaM rUpamavekSate yaH zrRGgaM zirasyAtmana IkSate saH // * 46 . . Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAkAraparAmarzapratyayastu svahetudattazaktibhyo vyaktibhya evotpadyata iti na tena sAmAnyasAdhanaM nyAyyam / kiJca yadidaM sAmAnyaM parikalpyate tadekam, anekaM vA / ekamapi sarvagatama, asarvagataM vA / sarvagataM cetaH kiM na vyaktyantarAleSUpalabhyate / sarvagataikatvAbhyupagame ca tasya yathA gotvasAmAnya govyaktI: kroDIkaroti, evaM kiM na ghaTapaTadivyaktIrapyavizeSAt / asarvagataM ce; vizeSarUpApattirabhyupagamabAdhazca / athAnekagotvAzvatvaghaTatvapaTatvAdibhedabhinnatvAt, tarhi vizeSA eva svIkRtA anyonyavyAvRttihetutvAt / na hi yad gotvaM tadazvatvAtmakamiti / arthakriyAkAritvaM ca vastuno lakSaNaM tacca vizeSeSveva sphuTaM lakSyate / na hi sAmAnyena kAcidarthakriyA kriyate; tasya niSkriyatvAt / vAhadohAdikAsu arthakriyAsu vizeSANAmevopayogAt / tathedaM sAmAnyaM vizeSebhyo bhinnamabhinnaM vA / bhinnaM cet; avastu, vizeSavizleSaNArthakriyAkAritvAbhAvAt / abhinnaM ceta; vizeSA eva tatsvarUpavaditi vizeSaikAntavAdaH / __ naigamanayAnugAminastvAhuH / svatantrau sAmAnyavizeSau, tathaiva pramANena pratItatvAt / tathA hi--sAmAnyavizeSAvatyantaM bhinnau viruddhadharmAdhyAsitatvAt, yAvevaM tAvevaM yathA pAthaHpAvako, tathA cetau, tasmAttathA / sAmAnyaM hi gotvAdi sarvagataM tadviparItAzca zabalazAbaleyAdayo vizeSAH tataH kathameSAmaikyaM yuktam / na sAmAnyAt pRthag vizeSasyopalambha iti cetH kathaM tarhi tasyopalambha iti vAcyam / sAmAnyavyAptasyeti cet; na tarhi sa vizeSopalambhaH, sAmAnyasyApi tena grahaNAt / tatazca tena bodhena viviktavizeSagrahaNAbhAvAt tadvAcakaM dhvani tatsAdhyaM ca vyavahAraM na pravartayet pramAtA, na caitadasti vizeSAbhidhAnavyavahArayoH pravRttidarzanAta; tasmAdvizeSamabhilaSatA tatra vyavahAraM pravartayatA tadgrAhako bodho vivikto'bhyupagantavyaH / evaM sAmAnyasthAne vizeSazabdaM vizeSasthAne ca sAmAnyazabdaM prayuJjAnena sAmAnye'pi tadgrAhako bodho vivikto'GgIkartavyaH / tasmAtsvasvagrAhiNi jJAne pRthak pratibhAsamAnatvAt dvAvapItaretaravizakalito, tato na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTata iti svatantraH sAmAnyavizeSavAdaH / svatantrasAmAnyavizeSadezakA naigamanayAnurodhinaH kANAdA AkSapAdAzca / tadetatpakSatrayamapi kSodaM na kSamate, pramANabAdhitatvAt / sAmAnyavizeSobhayAtmakasyaiva vastuno * 47 .... Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivigAnamanubhUyamAnatvAt / vastuno hi lakSaNamarthakriyAkAritvam, taccAnekAntavAda evAvikalaM kalayanti parIkSakAH / tathA hi-gaurityukte khurakakudalAGgalasAsnAviSANAdyavayavasampannaM vasturUpa sarvavyaktyanuyAyi pratIyate, tathA mahiSyAdivyAvRttirapi pratIyate / yatrApi ca zabalA gaurityucyate, tatrApi ca yathA vizeSapratibhAsastathA gotvapratibhAso'pi sphuTa eva / zabaleti kevalavizeSoccAraNe'pyarthAtprakaraNAdvA gotvamanuvartate / api ca zabalatvamapi nAnArUpam; tathA darzanAt / tato vaktrA zabaletyukte kroDIkRtasakalazabalasAmAnyaM vivakSitagovyaktigatameva zabalatvaM vyavasthApyate / tadevamAbAlagopAlaM pratItiprasiddhe'pi vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatve tadubhayaikAntavAdaH pralApamAtram / na hi kvacitkadAcitkenacit kiJcitsAmAnyaM vizeSavinAkRtamanubhUyate, vizeSA vA tadvinAkRtAH / yadAhuH dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA dravyavarjitAH / kva kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena vA // iti kevalaM durnayabalaprabhAvitaprabalamativyAmohAdekamapalapyAnyatarad vyavasthApayanti kumatayaH / so'yamandhagajanyAyaH / ye'pi ca tadekAntapakSopanipAtinaH prAguktadoSAste'pyanekAntavAdapracaNDamudgaprahArajarjaritatvAnnocchasitumapi kSamAH / svatantrasAmAnyavizeSavAdinastvevaM pratikSepyAH sAmAnyaM prativyakti kathaJcidvibhinnam; kathaJcittadAtmakatvAdvisadRzapariNAmavat / yathaiva hi kAcidvyaktirupalabhyamAnAd vyaktyantarAdviziSTA visadRzapariNAmadarzanAdavatiSThate, tathA sadRzapariNAmAtmakasAmAnyadarzanAtsamAneti, tena samAno gaurayaM, so'nena samAna iti pratIteH / na cAsya vyaktisvarUpAdabhinnatvAt sAmAnyarUpatAvyAghAtaH / yato rUpAdInAmapi vyaktisvarUpAdabhinnatvamasti, na ca teSAM guNarUpatAvyAghAtaH / kathaJcidvyatirekastu rUpAdInAmiva sadRzapariNAmasyApyastyeva pRthagvyapadezAdibhAktvAt / vizeSA api naikAntena sAmAnyAtpRthagbhavitumarhanti / yato yadi sAmAnyaM sarvagataM siddhaM bhavet; tadA teSAmasarvagatatvena tato viruddhadharmAdhyAsaH syAt / na ca tasya tatsiddhaM, prAguktayuktyA nirAkRtatvAt / sAmAnyasya vizeSANAM ca parasparaM kathaJcidavyatirekeNaikAnekarUpatayA vyavasthitatvAt / vizeSebhyo'vyatiriktatvAddhi sAmAnyamapyanekamiSyate / sAmAnyAttu vizeSANAmavyatirekAt * 48 . Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te'pyekarUpA iti / ekatvaM ca sAmAnyasya saGgrahanayArpaNAtsarvatra vijJeyam / anekatvaM ca pramANArpaNAttasya sadRzapariNAmarUpasya visadRzapariNAmavat prativyaktibhedAt / evaM cAsiddhaM sAmAnyavizeSayoH sarvathA viruddhadharmAdhyAsitatvam / kathaJcidviruddharmAdhyAsitatvaM cedvivakSitam; tadAsmatpakSapravezaH / kathaJcidviruddhadharmAdhyAsasya kathaJcidbhedAvinAbhUtatvAt / pAthaHpAvakadRSTAnto'pi sAdhyasAdhanavikalaH; tayorapi kathaJcidviruddhadharmAdhyAsitatvena bhinnatvena ca svIkArAt, payastvapAvakatvAdinA hi tayoviruddhadharmAdhyAso bhedazca, dravyatvAdinA punastadvaiparItyamiti / tathA ca kathaM na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTata iti / uktaJca dohiM vi NaehiM NIyaM satthamulUgeNa tahavi micchattaM / jaM savisayappahANattaNeNa aNNoNNaNiravekkhaM // . (sanmatiprakaraNa-kA. 3.49) tathA nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavetkharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // (mImAMsAzlokavArtika sU. 5.10) tathaikAntasattvamekAntAsattvaM ca vArtameva / tathA hi sarvabhAvAnAM hi sadasadAtmakatvameva svarUpam / ekAntasattve vastuno vaizvarUpyaM syAt, ekAntAsattve ca niHsvabhAvatA bhAvAnAM syAt, tasmAtsvarUpeNa sattvAt, pararUpeNa cAsattvAt sadasadAtmakaM vastu siddham / yadAhuH sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH // iti tatazcaikasmin ghaTe sarveSAM ghaTavyatiriktapadArthAnAmabhAvarUpeNa vRtteranekAntAtmakatvaM ghaTasya sUpapAdam / evaM caikasminnarthe jJAte sarveSAmarthAnAM jJAnaM sarvapadArthaparicchedamantareNa tanniSedhAtmana ekasya vastuno viviktatayA paricchedAsambhavAt / Agamo'pyevameva vyavasthitaH"je egaM jANai se savvaM jANai je savvaM jANai se egaM jANai / " tathA ___ (AcArAGga-zru. 1-a.3.u.4 sU. 122) * 49 . Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // iti sughaTaM sadasadanekAntAtmakaM vastu / anayaiva bhaGgyA syAdastisyAnnAstisyAdavaktavyAdisaptabhaGgIvistarasya jagatpadArthasArthavyApakatvAd abhilApyAnabhilApyAtmakamapyUhyamiti sadbhUtArthopadezaka iti / kRtsnakarmakSayaM kRtveti / kRtsnAni sarvANi ghAtyaghAtyAdIni yAni karmANi jIvabhogyavedyapudgalAsteSAM kSayaM nirjaraNaM vidhAya / paramaM padaM mokSapadaM samprAptaH / apare hi saugatAdayo mokSamavApyApi tIrthanikArAdisambhave bhUyo bhUyo bhavamavataranti / yadAhuH jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvA gacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH // iti na te paramArthato mokSagatibhAjaH, karmakSayAbhAvAt / na hi tattvataH karmakSaye punarbhavAvatAraH / yaduktam-- dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati nAGkaraH / karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkaraH // ___ (tattvArthA0 bhA0 10-7) iti uktaJca zrIsiddhasenadivAkarapAdairapi bhavAbhigAmukAnAM prabalamohavijRmbhitam / yathAdagdhendhanaH punarupaiti bhavaM pramathya nirvANamapyanavadhAritabhIraniSTam / muktaH svayaM kRtabhavazca parArthazUrastvacchAsanapratihateSviha moharAjyam // __(siddhi0 dvAtriM0) iti aha~zca bhagavAn karmakSayapUrvameva zivapadaM prApta iti / (ava0) devatattvamAha-jayanti rAgAdIn jinAH kevalinaH teSAmindraH svAmI / rAgaH sAMsArikaH snehaH, dveSo vairAnubandhaH, tadrahitaH / dhavakhadirapalAzAdivizeSAvabodho jJAnam, vanamiti sAmAnyAvabodho darzanam / kevalazabda ubhayatra sambadhyate / kevalam indriyajJAnAnapekSam / chadmasthasya hi prathamaM darzanaM tato jJAnam, * 50 * Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalinastvAdau jJAnaM tato darzanam // 45 // mohanIyakarmodayAd hiMsAtmakazAstrebhyo'pi yuktikAGkSAdimohaH sa eva mallaH, sa hi yena hataH / rAgadveSamohasadbhAvAdevAnyatIrthAdhiSThAtAro na muktatayA prasiddhAH / surAsurasevyamAnatvamAnuSaGgikaphalam / sadrUpAn dravyaparyAyarUpAn nityAnityasAmAnyavizeSAdyanantadharmAtmakAn padArthAnupadizati / yaH sarvANi dhanadhAnyAdIni karmANi jIvayogyAvadhapudgalAH teSAM kSayaM vidhAya mokSaM samprAptaH / apare saugatAdayaH mokSaM prAptA api svatIrthatiraskAradarzane punarbhavamavatarantaH zrUyante, na teSAM karmakSayaH / karmakSaye hi bhavAvatAraH kutaH ? // 46 // tattvAnyAha jIvAjIvau tathA puNyaM paapmaanvsNvr"| bandhazca nirjarAmokSau nava tattvAni tanmate // 4aa (so0) tanmate jainamate nava tattvAni sambhavanti iti jJeyam / nAmAni nigadasiddhAnyeva / (ava0) tattvAnyAha / tanmate jainamate tattvAni jJeyAni nigadasiddhanAmAni // 47 // jIvAjIvapuNyatattvamevAhatatra jJAnAdidharmebhyo bhinnAbhinno vivRttimAn / kartA zubhAzubhaM karma bhoktA karmaphalasya ca // 48 // caitanyalakSaNo jIvo, yazcaitadvaiparItyavAn / ajIvaH sa samAkhyAtaH, puNyaM satkarmapudgalAH // 49 // yugmam / . (so0) tatra jainamate, caitanyalakSaNo jIva iti sambandhaH / vizeSaNAnyAha-jJAnAdidharmebhyo bhinnAbhinna iti / jJAnamAdiryeSAM dharmANAmiti Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnadarzanacAritrarUpA dharmA guNAstebhyo'yaM jIvazcaturdazabhedo'pi kathaJcidbhinnaH kathaJcidabhinna ityarthaH / ekendriyAdipaJcendriyaparyanteSu jIveSu svApekSayA jJAnavattvamastyevetyabhinnatvaM jJAnAdibhyaH - parApekSayA punarajJAnavattvamiti bhinnatvam / lezatazcetsarvajIveSu na jJAnavattvaM tadA jIvo'jIvatvaM prApnuyAt / tathA ca siddhAntaH savvajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtao bhAgo niccugghADio / jar3a so vi AvarijjA to jIvo ajIvattaM pAvijjA / suThu vi mehasamudaye hor3a pahA caMdasUrANaM // tathA vivRttimAniti / vivRttiH pariNAmaH sAsyAstIti matvarthIyo matup / suranaranArakatiryaGkSu ekendriyAdipaJcendriyaparyantajAtiSu vividhotpattirUpAn pariNAmAnanubhavati jIva ityarthaH / anyacca zubhAzubhaM karma karttA / zubhaM sAtavedyam, azubhamasAtavedyam / zubhaM cAzubhaM ceti dvandvaH / evaMvidhaM karma bhoktavyaphalarkartRbhUtaM karttA svAtmasAdvidhAtA upArjayiteti yAvat / na ca sAGkhyavadakarttA AtmA zubhAzubhAbandhakazceti / tathA karmaphalasya bhoktA / na ca kevalaM karttA, kiM tu bhoktApi svopArjitapuNyapApakarmaphalasya vedayitA / na cAnyakRtasyAnyo bhoktA / tathA cAgamaH-- jIvANaM bhaMte ! kiM attakaDe dukkhe, parakaDe dukkhe, tadubhayakaDe dukkhe ? / goyamA ! atakaDe dukkhe, na parakaDe dukkhe, no tadubhayakaDe dukkhe // ( bhagavatIsUtra ) iti kataiva bhoktA / tathA caitanyalakSaNa iti / caitanyaM cetanAsvabhAvatvaM, tadeva lakSaNaM mUlaguNo yasyeti / sUkSmabAdarabhedA ekendriyAstathA vikalendriyAstrayaH saJjJyasaJjJibhedAzca paJcendriyAH, sarve'pi paryAptA aparyAptAzceti caturdazApi jIvabhedAzcaitanyaM na vyabhicarantIti / athAjIvamAha-'yazcaitadvaiparItyavAnajIvaH sa samAkhyAtaH' iti / yaH punastasmAjjIvalakSaNAdvaiparItyamanyathAtvamasyAstIti tadvaiparItyavAn viparItasva 1. phalaM tasya kartRbhUtaH kartA iti sambhAvyate / * 52 * Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvo'cetanaH so'jIvaH samAkhyAtaH kathitaH pUrvasUribhiriti / bhedAzca dharmAdharmAkAzapudgalAH skandhadezapradezaguNA addhAkevalaparamANuzceti caturdaza ajIvabhedAH / puNyaM satkarmapudgalA iti / puNyaM nAma tattvaM kIdRgityAhasatkarmapudgalA iti / sacchobhanaM sAtavedyaM karma, tasya pudgalA dalapATakAni puNyaprakRtaya ityarthaH / tAzca dvAcatvAriMzattadyathA naratirisurAuuccaM sAyaM paraghAyaAyavujjoyaM / titthussAsanimANaM paNidivairusabhacauraMsaM // tasadasacauvannAI suramaNudugapaMcataNuuvaMgatiyaM / agurulahupaDhamakhagaI bAyAlIsaM ti suhapayaDI // bhAvArthastu granthavistarabhayAnnocyata iti zlokArthaH / (ava0) jIvAdisvarUpamAha / jainamate caitanyalakSaNo jIva iti sambandhaH / jJAnadarzanacAritradharmANAM guNAbhinno bhinnazca(?) / svApekSayA jJAnavattvamabhinnaM jJAnAdibhyaH, parApekSayA jJAnavattvaM bhinnam, lezato'pi yadi sarvajIveSu na jJAnaM tadA jIvo'jIvatvaM prApnuyAt / vivRttiH pariNAmaH suranaranArakatiryakSu ekendriyAdijAtiSu vividhotpattirUpAn pariNAmAnanubhavati jIvaH / zubhaM sAtavedyam azubhamasAtavedyam, evaMvidhaM karma karotIti kartRbhUtaH / svopArjitapuNyapApaphalabhoktA, na cAnyakRtasyAnyo bhoktA // 48 // cetanAsvabhAvatvaM lakSaNaM yasya sUkSmabAdaraekendriyAstathA vikalendriyAH saGgyasacinaH paJcendriyAH paryAptAparyAptabhedena caturdazajIvabhedAH / asmAdyo viparIto'cetanAdilakSaNaH sa ajIvaH dharmAdharmAkAzapudgalAH skandhadezapradezaguNAH, addhA kevalaparamANavazceti caturdaza ajIvabhedAH / sat zobhanaM sAtavedyaM karma tasya pudgalAH dalapATakAni te ca // 49 // zeSatattvamAha pApaM tadviparItaM tu mithyAtvAdyAstu hetavaH / yastairbandhaH sa vijJeya Asravo jinazAsane // 50 // (so0) tu punastadviparItaM puNyaprakRtivisadRzaM pApaM pApatattva Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mityarthaH / mithyAtvAdyAzceti / mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA hetavaH / pApasya kAraNAni tatprakRtayazca vyazItistadyathA thAvaradasacaujAI apaDhamasaMThANakhagaisaMghayaNA / tirinirayaduguvaghAI vannacaUnAmacautIsA // narayAu nIya assAyaghAipaNayAlasahiyabAsII iti / puNyaprakRtivyatiriktAH pApaprakRtayo dvayazItiH / varNacatuSkasya tu zubhAzubharUpeNobhayatrApi sambadhyamAnatvAnna doSaH / yastairbandha iti / yastaimithyAdarzanAdibhirbandhaH sa karmabandhaH / sa jinazAsana Astravo vijJeyaH, AsravatattvaM jJeyamityarthaH / tatprakRtayazca dvAcatvAriMzat / tathA hi-paJcendriyANi, catvAraH kaSAyAH, paJca avratAni, manovacanakAyAH, paJcaviMzati-kriyAzca kAyikyAdaya ityAstravaH // 50 // (ava0) tu punaH puNyaprakRtivisadRzaM pApam / 82 bhedAH / mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA hetavaH / yastaimithyAtvAdibhirbandhasya hetuH karmabandhaH sa AsravaH / 42 bhedAH / paJcendriyANi, catvAraH kaSAyAH, paJca vratAni, manovacanakAyAH, paJcaviMzatikriyAH kAyikyAdaya iti // 50 // saMvarastannirodhastu bandho jIvasya karmaNaH / anyonyAnugamAtkarmasambandho yo dvayorapi // 51 // (so0) tu punastannirodha AsravadvArapratirodhaH saMvaraH tattvam / saMvaraprakRtayastu saptapaJcAzattadyathA samiiguttiparIsahajaidhammabhAvaNAcarittANi / paNatigaduvIsadasabArapaMcabheehi sagavaNNA // (navatattva-25) paJca samitayastisro guptayo, dvAviMzatiH parISahA, dazavidho yatidharmaH, dvAdaza bhAvanAH, paJca cAritrANIti prakRtayaH / bandho nAma jIvasya prANinaH karmaNo badhyamAnasyAnyonyAnugamAt parasparaM kSIranIranyAyena lolIbhAvAd yo dvayorapi jIvakarmaNoH sambandhaH saMyogaH sa bandho nAma tattvamityarthaH / sa ca . 54. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvidhaH prakRtisthityanubhAgapradezabhedAt / svabhAvaH prakRtiH proktaH sthitiH kAlAvadhAraNam / anubhAgo raso jJeyaH pradezo dalasaJcayaH // iti ityAdiH sa bandho jJeyaH // 51 // (ava0) AtravadvArapratirodhaH saMvaraH / 57 bhedAH / tuH punararthaH yo jIvasya karmaNA baddhasya parasparaM kSIranIranyAyena lolIbhAvAt sambandho yogaH sa bandho nAma, prakRtisthityanubhAgapradezabhedAccaturdhA / prakRtiH pariNAmaH syAt // 51 // nirjarAmokSau cAha baddhasya karmaNaH zATo yastu sA nirjarA matA / Atyantiko viyogastu dehAdermokSa ucyate // 52 // (so0) yaH punarbaddhasya spRSTabaddhanidhattanikAcitAdirUpeNArjitasya karmaNastapazcaraNadhyAnajapAdibhiH zATaH karmakSapaNaM sA nirjarA matA pUrvasUribhiriti / sA punardvividhA, sakAmAkAmabhedena / tu punardehAderAtyantiko viyogo mokSa ucyate / sa ca navavidho yathA saMtapayaparUvaNayA davvapamANaM ca khittaphusaNA ya / kAlo ya aMtaraM bhAgo bhAvo appAbahuM ceva // (navatattva praka.-43) iti ____navaprakAro hi karaNIyaH / bAhyaprANAnAmAtyantikApunarbhAvitvenAbhAvaH ziva ityarthaH / nanu sarvathA prANAbhAvAdajIvatvaprasaGgaH, tathA ca dvitIyatattvAntarbhUtatvAt mokSatattvAbhAva iti cet; na; mokSe hi dravyaprANAnAmevAbhAvaH / bhAvaprANAstu naiSkarmikAvasthAyAmapi santyeva / yaduktam yasmAtkSAyikasamyaktvavIryasiddhatvadarzanajJAnaiH / AtyantikaiH sa yukto nirdvandvenApi ca sukhena // * 55 . Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdayastu bhAvaprANA mukto'pi jIvati sa tairhi / tasmAttajjIvatvaM hi nityaM sarvasya jIvasya // iti saGgataM dehaviyogAnmokSaH, AdizabdAddehendriyadharmaviraho'pIti padyArthaH // 52 // (ava0) ya: punarbaddhasya spRSTa-baddha-nidhattanikAcitAdirUpasya karmaNastapazcaraNa-dhyAnAdibhiH zATaH kSapaNaM sA nirjarA sakAmAkAmabhedena dvidhA / tuH punaH / dehendriyadharmAdivirahe Atyantiko viyogo mokSo navavidhaH / nanu sarvathA prANAbhAvAdajIvatvaprasaGgaH, tathA mokSAbhAvaH, na, dravyaprANAnAmevAbhAvaH, bhAvaprANAstu kSAyikasamyaktvavIryajJAnAdayo niSkarmAvasthAyAmapi santyeva // 52 // evaM nAmoddezena tattvAni saGkIrtya phalapUrvakamupasaMhAramAhaetAni tatra tattvAni yaH zraddhatte sthirAzayaH / samyaktvajJAnayogena tasya cAritrayogyatA // 53 // (so0) etAni pUrvoktAni, tatra jinamate, tattvAni yaH kazcit sthirAzayo dRDhacittaH san zraddhatte, avaiparItyena manute / etAvatA jAnannapi azraddadhAno mithyAhageva / yathoktaM-zrIgandhihastimahAta: dvAdazAGgamapi zrutaM vidarzanasya mithyA iti / tasya dRDhamAnasasya samyaktvajJAnayogena cAritrayogyatA cAritrArhatA / samyaktvajJAnayogeneti samyaktvaM ca jJAnaM ca samyaktvajJAne tayoryogastena / jJAnadarzanavinAkRtasya hi cAritrasya samyakcAritravyavacchedArthaM samyaktvajJAnagrahaNamiti / (ava0) sthirAzayo dRDhacittaH san zraddhatte avaiparItyena manute, jAnannapi azraddadhAno mithyAhageva / samyaktvaM ca jJAnaM ca tayoryogaH, jJAnadarzanavinAkRtasya hi cAritrasya niSphalatvAt, samyakcAritravyavacchedArthaM samyagjJAnagrahaNam // 53 / / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalamAha tathA bhavyatvapAkena yasyaitat tritayaM bhavet / samyagjJAnakriyAyogAjjAyate mokSabhAjanam // 54 // (so0) tathetyupadarzane / bhavyatvapAkena paripakvabhavyatvena tadbhava evAvazyaM mokSe gantavyamiti bhavyatvasya paripAkena yasya puMsaH striyo vA etat tritayaM darzanajJAnacAritrarUpaM bhavet / yattadonityAbhisambandhAt so'nukto'pi sambadhyata iti / sa pumAnmokSabhAjanaM jAyate nirvANazriyaM bhuGkta ityarthaH / kasmAt ? samyagjJAnakriyAyogAt / samyagiti samyaktvaM darzanaM, jJAnamAgamAvabodhaH, kriyA ca caraNakaraNAtmikAstAsAM yogaH sambandhastasmAt / na ca kevalaM darzanaM jJAnaM cAritraM vA mokSahetukam / yadAhurbhadrabAhusvAmipAdAH-- subahuM pi suyamahIyaM kiM kAhI caraNavippamukkassa / aMdhassa jaha palittA dIvasayasahassakoDI vi // tathA nANaM carittahINaM liMgaggahaNaM ca daMsaNavihINaM / saMjamahINaM ca tavaM jo carai niratthayaM tassa // darzanajJAnacAritrANi hi samuditAnyeva mokSakAraNAni / yaduvAca vAcakamukhya:- "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" [ta. sU0 111] // 54 // iti (ava0) tathetyupadarzane / paripakvabhavyatvena tadbhavAvazyaMmokSagantavyena puMsaH striyo vA jJAnadarzanacAritratrayaM pumAn mokSabhAjanaM muktizriyaM bhuGkte / samyagiti jJAnAmAgamAvabodhaH, kriyA caraNakaraNAtmikA, tAsAM yogaH sambandhaH, na kevalaM jJAnaM darzanaM cAritraM vA mokSahetuH kintu samuditaM trayam // 54 // pramANe AhapratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe tathA mate / anantadharmakaM vastu pramANaviSayastviha // 55 // * 57 . Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (so0) tatheti prastutamatAnusandhAne dve pramANe te abhi / te ? ityAha- pratyakSaM ca parokSaM ceti / aznute akSNoti vA vyApnoti sakaladravyakSetrakAlabhAvAnityakSo jIvaH, aznute viSayamityakSamindriyaM ca / akSamakSaM pratigataM pratyakSam / indriyANyAzrityavyavahArasAdhakaM yajjJAnamutpadyate tat pratyakSamityarthaH / avadhimanaHparyAyakevalajJAnAni tadbhedAzca pratyakSameva ata eva sAMvyavahArikapAramArthikaindriyakAnaindriyikAdayo bhedA anumAnAdadhikajJAnavizeSa - prakAzakatvAdatraivAntarbhavanti / parokSaM ceti / akSANAM paraM parokSam, akSebhyaH parato vartata iti vA / pareNendriyAdinA vokSyate parokSaM smaraNapratyabhijJAna-tarkAnumAnAgamabhedam / amuyaiva bhaGgyA matizrutajJAne api parokSameveti dve pramANe / " pramANamuktvA tadgocaramAha -- tuH punaH iha jinamate, pramANaviSayaH pramANayoH pratyakSaparokSayorviSayo gocaro jJeya ityAdhyAhAraH / kiM tadityAzaGkAyAmanantadharmakaM vastviti / vastutattvaM padArthasvarUpam / kiMviziSTam ? anantadharmakam-anantAstrikAlaviSayatvAdaparimitA ye dharmAH sahabhAvinaH kramabhAvinazca paryAyA yatreti / anena sAdhanamapi darzitam / tathA hi-tattvamiti dharmi, anantadharmAtmakatvaM sAdhyo dharmaH, sattvAnyathAnupapatteriti hetuH / anyathAnupapattyekalakSaNatvAddhetorantarvyAptyaiva sAdhyasya siddhatvAt dRSTAntAdibhirna prayojanam, yadanantadharmAtmakaM na bhavati tat sadapi na bhavati yathA viyadindIvaramiti kevalavyatirekI hetuH / sAdharmyadRSTAntAnAM pakSakukSinikSiptatvenAnvayAyogAt / anantadharmAtmakatvaM cAtmani tAvatsAkArAnAkAropayogitA kartRtvaM bhoktRtvaM pradezASTakanizcalatA amUrtatvamasaGkhyAtapradezAtmakatA jIvatvamityAdayaH sahabhAvino dharmAH, harSaviSAdazokasukhaduHkhadevanArakatiryaGnaratvAdayastu kramabhAvinaH / dharmAstikAyAdiSvapyasaGkhyeyapradezAtmakatvaM gatyAdyupagrahakAritvaM matyAdijJAnaviSayatvaM tattadavacchedakAvacchedyatvamavasthitatvamarUpitvamekadravyatvaM niSkriyatvamityAdayaH / ghaTe punarAmatvaM pAkajarUpAdimattvaM pRthubudhnodarakambugrIvatvaM jalAdidhAraNAharaNasAmarthyaM matyAdijJAnaviSayatvaM navatvaM purANatvamityAdayaH / evaM sarvapadArtheSu nAnAnayamatAbhijJena zAbdAnArthAMzca paryAyAn pratItya vAcyam / zabdeSvapyudAttAnudAttasvaritavivRtasaMvRtaghoSanAdAghoSAlpaprANamahAprANatAdayaH, tattadarthapratyAyanazaktyAdayazcAvaseyAH / asya hetoranekAnta * 58. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracaNDamudgarAghAtadalitazaktitvenAsiddhaviruddhanaikAntikatvAdInAM kaNTakAnAmanavakAza evetyevaMvidhaparyAyAnantyasubhagaM vastu jinazAsane pramANaviSaya ityarthaH // 55 // ( ava0) tatheti prastutamatAnusandhAne / aznute akSNoti vA vyApnoti sakalakSetrakAlabhAvAn ityakSo jIvaH / aznute viSayamityakSamindriyaM ca / akSamakSaM pratigataM pratyakSam indriyANyAzritya vyavahArasAdhakam / avadhimanaHparyAyakevalAni tadbhedAH ata eva sAMvyavahArikapAramArthikendriyAnindriyAdayo bhedAH anumAnAdhikavizeSaprakAzakatvAdatraivAntarbhavanti / akSANAM paraM parokSaM smaraNapratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedamiti / matizrutajJAne'pi parokSe / tuH punaH / iha jinamate pramANayoH pratyakSaparokSayoH viSayo gocaraH vastutattvaM padArtharUpam, anantA: trikAlaviSayatvAdaparamitA ye dharmA sahabhAvinaH kramabhAvinazca paryAyA AtmA svarUpaM yasya anantadharmakatvaM sAdhyo dharmaH, sattvAnyathAnupapatteriti sAdhanam, hetorantarvyAptyaiva sAdhyasiddhatvAd dRSTAntAdibhiH kiM prayojanam ? yadanantadharmAtmakaM na bhavati tatsadapi na syAt yathA AkAzapuSpam / AtmAdInAM sAkArAnAkAropayogakartRtvabhoktRtvAdayo jagatprasiddhA dharmAH // 55 // lakSyanirdezaM kRtvA lakSaNamAha aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitarajjJeyaM parokSaM grahaNekSayA // 56 // ( so0 ) tatra pratyakSamiti lakSyanirdezaH / aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzamiti lakSaNanirdezaH / parokSo'kSagocarAtItaH, tato'nyo'parokSastadbhAvastattA tayA sAkSAtkRtatayeti yAvat / aryyata ityartho gamyata iti hRdayam, arthyata iti vA'rtho dAhapAkAdyarthakriyArthibhirabhilaSyata iti tasya grAhakaM, vyavasAyAtmakatayA paricchedakaM yaj jJAnaM tadIdRzamiti IdRgeva pratyakSamiti saNTaGkaH / aparokSatayetyanena parokSalakSaNasaGkIrNatAmadhyakSasya pariharati / tasyAsAkSAtkAritayA'rthagrahaNarUpatvAditi / IdRzamiti / amunA tu pUrvoktanyAyAt sAvadhAraNatvena vizeSaNakadambakasacivajJAnopadarzanAt paraparikalpitalakSaNayuktasya pratyakSatAM pratikSipati / evaM ca yadAhuH "indriyArthasannikarSotpannaM jJAna 59 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam / " (gautamasU. 1.1.4) tathA "satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSam / " (mImAMsA. 1.1.4) ityAdi / tadayuktamityuktaM bhavati / apUrvaprAdurbhAvasya pramANabAdhitatvAdatyantAsatAM zazaviSANAdInAmapyutpattiprasaGgAt / tasmAdidamAtmarUpatayA vidyamAnameva vizeSakRddhetukalApasannidhAnAt sAkSAdarthagrahaNapariNAmarUpatayA vivartate, tathA cotpannajanmarUpAdivizeSaNaM na sambhavet / athaivaMvidhArthasUcakamevaitadityAcakSIthAstathA satyavigAnamevetyAstAM tAvat / _ adhunA parokSalakSaNaM darzayati-itaradityAdi / aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnaM pratyakSamuktam, tasmAditaradasAkSAdarthagrAhakaM jJAnaM parokSamiti jJeyamavagantavyam / tadapi svasaMvedanApekSatayA pratyakSameva, bahirApekSayA tu parokSavyapadezamaznuta iti darzayAnnAha-grahaNekSayeti / iha grahaNaM prakramAdbahiH pravartanamucyate, anyathA vizeSaNavaiyarthyAt, tasyekSA apekSA tayA bahiH pravRttipayalocanayeti yAvat / tadayamartho-yadyapi svayaM pratyakSaM tathApi liGgazabdAdidvAreNa bahirviSayagrahaNe asAkSAtkAritayA vyApriyata iti parokSamityucyata ityarthaH // 56 // (ava0) akSagocarAtItaH parokSaH tadabhAvo'parokSaH tayA sAkSAtkAritayA arthasya vastuno grAhakam IdRgeva jJAnaM pratyakSam, anyathoktapratyakSaniSedhaH / itarada sAkSAtkAritayA svasaMvedanabahiHparyAlocanayA parokSam // 56 // pUrvoktameva vastutattvamanantadharmAtmakatayA dRDhayannAha yenotpAdavyayadhrauvyayuktaM yatsattadiSyate / anantadharmakaM vastu tenoktaM mAnagocaraH // 57 // (so0) yena kAreNana yadutpAdavyayadhrauvyayuktaM tatsatsvarUpamiSyate tena kAraNenAnantadharmakaM vastu mAnagocaraH pratyakSaparokSapramANaviSaya uktaM kathitamiti sambandhaH / utpAdazca vyayazca dhrauvyaM ca utpAdavyayadhrauvyANi, teSAM yuktaM melastadeva sattvamiti pratijJA / iSyate kevalajJAnibhirabhilaSyata iti / * 60 . Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutattvaM cotpAdavyayadhrauvyAtmakam / tathA hi-urvIparvatatarvAdikaM sarvaM vastu dravyAtmanA notpadyate vipadyate vA parisphuTamanvayadarzanAt / lUnapunarjAtanakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra iti na vAcyam, pramANena bAdhyamAnasyAnvayasyAparisphuTatvAt / na ca prastuto'nvayaH pramANaviruddhaH, satyapratyabhijJAnasiddhatvAt sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt // iti vacanAt / tato dravyAtmanA sthitireva sarvasya vastunaH, paryAyAtmanA tu sarvaM vastUtpadyate vipadyate ca, askhalitaparyAyAnubhavasadbhAvAt / na caivaM zuklazaGke pItAdiparyAyAnubhavena vyabhicAraH, tasya skhaladrUpatvAt / na khalu so'skhaladrUpo yena pUrvAkAravinAzo'jahadvRttottarAkArotpAdAvinAbhAvI bhavet / na ca jIvAdI vastuni harSAma|dAsInyAdiparyAyaparamparAnubhavaH skhaladrUpaH, kasyacidvAdhakasyAbhAvAt / nanUtpAdAdayaH parasparaM bhidyante na vA / yadi bhidyante; kathamekaM vastu trayAtmakam / na bhidyante cet; tathApi kathamekaM vastu yAtmakam / tathA yadyutpAdAdayo bhinnAH, kathamekaM brayAtmakam / athotpattyAdayo'bhinnAH, kathamekaM brayAtmakam // iti cet; tadayuktam; kathaJcidbhinnalakSaNatvena teSAM kathaJcidbhedAbhyupagamAt / tathA hi-utpAdavinAzadhrauvyANi syAdbhinnAni, bhinnalakSaNatvAt rUpAdivat / na ca bhinnalakSaNatvamasiddham, asata AtmalAbhaH, sataH sattvAviprayogo dravyarUpatayAnuvartanaM ca khalutpAdAdInAM parasparasaGkIrNAni lakSaNAni sakalalokasAkSikANyeva / na cAmI bhinnalakSaNA api parasparAnapekSAH khapuSpavadasattvApatteH / tathA hyutpAdaH kevalo nAsti sthitivigamarahitatvAt, kUrmaromavat / tathA vinAzaH kevalo nAsti sthityutpattirahitatvAttadvat / evaM sthitiH kevalA nAsti vinAzotpAdazUnyatvAt tadvadeva, ityanyonyApekSANAmutpAdAdInAM vastuni sattvaM pratipattavyam / tathA coktaM ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvalam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAdvastu trayAtmakam // iti [AptamI0 59-60] vyatirekazca yadutpAdavyayadhrauvyAtmakaM na bhavati, tadvastveva na, yathA kharaviSANaM yathevaM tathedamiti / ata evAnantadharmakaM vastu mAnagocaraH proktam / anantA dharmAH paryAyAH sAmAnyavizeSalakSaNA yatretyanantadharmakaM vastviti / utpAdavyayadhrauvyAtmakasyaivAnekadharmakatvaM yuktiyuktatAmanubhavatIti jJApanAyaiva, bhUyo'nantadharmakapadaprayogo, na punaH pAzcAtyapadyoktAnantadharmakapadena paunaruktyamAzaGkanIyamiti padyArthaH granthasya bAlAvabodhArthaphalatvAd // 57 // (ava0) yena kAraNena yad utpAdavyayadhrauvyAtmakaM tat sat sattvarUpamucyate tena kAraNena anantadharmakaM vastu pramANagocaraH / sarvavastuSu utpattivipattisattAsadbhAvAt utpattyAditrayayuktasyaivAnantadharmatA tenaiva punaranantadharmAtmakatvamuktaM na paunaruktyam // 57 // athopasaMharannAha jainadarzanasakSepa ityeSa kathito'naghaH / pUrvAparavighAtastu yatra kvApi na vidyate // 18 // (so0) iti pUrvoktaprakAreNa, eSa pratyakSalakSyo jainadarzanasaGkSapaH kathitaH, vistarasyAgAdhatvena vaktumagocaratvAt / upayogasAraH saGkSapo niveditaH / kimbhUto'nagho nirdUSaNaH sarvavaktavyasya sarvajJamUlatvena doSakAluSyAnavakAzAt / tuH samuccayArthe / yatra punaH pUrvAparavighAtaH kvApi na vidyate, pUrvasminnAdau parasmin prAnte ca vighAto viruddhArthatA yatra darzane kvApi paryantagranthe'pi parasparavisaMvAdo nAsti / AstAM tAvatkevalibhASiteSu dvAdazAGgeSu pAramparyagrantheSvapi susambaddhArthatvAd viruddhArthadaurgandhyAbhAvaH / ayaM bhAvo-yat paratairthikAnAM mUlazAstreSvapi na yuktiyuktatAM pazyAmaH kiM punaH pAzcAtyavipralambhakagrathitagranthakathAsu, yacca kvApi kAruNyAdipuNyakarmapuNyAni ca vacAMsi kAnicidAkarNayAmastAnyapi tvaduktasUktasudhApayodhimanthodgatAnyeva Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAnIva saGgRhya svAtmAnaM ratnapataya iva bahu manvAnA mudhA pragalbhante yadAhuH zrIsiddhasenadivAkarapAdAH - sunizcitaM naH paratantrayuktiSu sphuranti yAH kAzcana sUktisaMpadaH / tathaiva tAH pUrvamahArNavotthitA jagatpramANaM jinavAkyavipruSaH // 58 // iti paramArthaH / ( ava0 ) jinadarzanasya saGkSepaH proktaH vistarasya agAdhatvena vaktumagocaratvAt / anagho nirdUSaNaH sarvajJamUlatvAt / tuH punaH samuccaye, Adau prAnte ca parasparaviruddhArthatA yatra na; AstAM kevalipraNIte chadmasthapraNIte'pyaGgAdike na doSalavaH pareSAM zAstrANi parasparavirodhAghrAtatvena vyAghrA iva duHzakyA karNe dhartum // 58 // atha vaizeSikamatasya devatAdisAmyena naiyAyikebhyo ye vizeSaM na manyante tAn bodhayannAha-- devatAviSaye bhedo nAsti naiyAyikaiH samam / vaizeSikANAM tattveSu vidyate'sau nidarzyate // 59 // (so0 ) zivadevatAsAmye'pi tattvAdivizeSaviziSTatvAd vaizeSikAsteSAM vaizeSikANAM kANAdAnAM naiyAyikairAkSapAdaiH samaM sArddha devatAviSaye zivadevatAbhyupagame bhedo vizeSo nAsti, tattveSu zAsanarahasyeSu bhedo vidyate / tuzabdo'dhyAhAryaH / asau vizeSo naiyAyikebhyaH pRthagbhAvo nidarzyate prakAzyata ityarthaH / ( ava0) vaizeSikANAM kANAdAnAM naiyAyikaiH samaM zivadevaviSayo bhedo nAsti tattveSu zAsanarahasyeSu tu bhedo nidarzyate // 59 // tAnyeva tattvAnyAha-- dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM ca caturthakam / vizeSasamavAyau ca tattvaSaTkaM hi tanmate // 60 // 63 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (so0) tanmate vaizeSikamate hi nizcayena tattvaSaTakaM jJeyamiti sambandhaH / kathamityAha-dravyaM guNa ityAdi / AdimatattvaM dravyaM nAma, bhedabAhulye'pi sAmAnyAdekam / dvitIyatattvaM guNo nAma tatheti bhedAntarasUcane / tRtIyaM tattvaM karmasaJjam / caturthakaM ca tattvaM sAmAnyam / caturthameva caturthakaM svArthe kaH pratyayaH / caH samuccaye / anyacca vizeSasamavAyau vizeSazca samavAyazceti dvandvaH / iti taddarzane tattvAni SaD jJeyAni // 60 // (ava0) tanmate vaizeSikamate tu nizcitaM ca tattvaSaTkam, nAmAni sugamArthAni // 60 // bhedAnAha tatra dravyaM navadhA bhUjalatejo'nilAntarikSANi / kAladigAtmamanAMsi ca, guNAH punazcaturviMzatidhA // 11 // sparzarasarUpagandhAH zabdaH saGkhyA vibhAgasaMyogau / parimANaM ca pRthaktvaM tathA paratvAparatve ca // 12 // buddhiH sukhaduHkhecchA dharmAdhauM prayatnasaMskArau / dveSaH snehagurutve dravatvavegau guNA ete // 3 // (so0) navadravyANi caturviMzatiguNAzca, nigadasiddhAnyeva / saMskArasya vegabhAvanAsthitisthApakabhedAt trividhatve'pi saMskAratvajAtyapekSayaikatvam / zauryaudAryAdInAM ca guNAnAmeSveSa caturviMzatiguNeSvantarbhAvAnnAdhikyam // 61-63 / / (ava0) navavidhaM dravyaM paJcaviMzatiguNAzca nigadasiddhAnyeva saMskArasya vegabhAvanAsthitatisthApakabhedAt traividhye'pi saMskAratvajAtyapekSayA ekatvam / zauryaudAryAdInAM guNAnAmeSvevAntarbhAvAt nAdhikyam // 61-63 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasAmAnyabhedAnAha-- utkSepAvakSepAvAkuJcanakaM prasAraNaM gamanam / paJcavidhaM karmaitat parApare dve tu sAmAnye // 64 // (so0 ) paJcApi karmabhedAH spaSTA eva / gamanagrahaNAd bhramaNarecanasyandanAdyavirodhaH / tuH punaH, sAmAnye dve dvisaGkhye / ke te ityAha -- parApare / paraM cAparaM ca parApare, parasAmAnyamaparasAmAnyaM cetyarthaH // 64 // ( ava0 ) paJcApi karmabhedAH spaSTA eva / gamanagrahaNAd bhramaNarecanasyandanAdyavirodhaH / tuH punaH sAmAnye dve parasAmAnyamaparasAmAnyam cetyarthaH ||64 || etad vyaktaM vizeSavyakti cAha-- tatra paraM sattAkhyaM dravyatvAdyaparamatha vizeSastu / nizcayato nityadravyavRttirantyo vinirdizet // 65 // ( so0 ) taMtra tayormadhye paraM sattA bhAvo mahAsAmAnyamiti cocyate, dravyatvAdyavAntarasAmAnyApekSayA mahAviSayatvAt / aparasAmAnyaM dravyatvAdi, etacca sAmAnyavizeSa ityapi vyapadizyate / tathA hi dravyatvaM navasu dravyeSu vartamAnatvAtsAmAnyam, guNakarmabhyo vyAvRttatvAdvizeSaH, tataH karmadhAraye sAmAnyavizeSa iti / evaM dravyatvAdyapekSayA pRthivItvAdikamaparaM tadapekSayA ghaTatvAdikam / evaM caturviMzatau guNeSu vRtterguNatvaM sAmAnyaM dravyakarmabhyo vyAvRttezca vizeSaH / evaM guNatvApekSayA rUpatvAdikaM tadapekSayA nIlatvAdikam / evaM paJcasu karmasu vartamAnatvAt karmatvaM sAmAnyaM dravyaguNebhyo vyAvRttatvAdvizeSaH / evaM karmatvApekSayotkSepaNatvAdikaM jJeyam / tatra sattA dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM, kayA yuktyeti cet, ucyate-na dravyaM sattA, dravyAdanyetyarthaH, ekadravyatvAd ekaikasmin dravye vartamAnatvAdityarthaH dravyatvavad, yathA dravyatvaM navasu dravyeSu pratyekaM vartamAnaM dravyaM na bhavati, kintu sAmAnyavizeSalakSaNaM dravyatvameva, evaM sattApi / vaizeSikANAM hi adravyaM vA dravyam, anekadravyaM vA dravyam / tatrAdravyaM * 65 * - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyamAkAzaM digAtmA kAlo manaH paramANavaH, anekadravyaM tu vyaNukAdiskandhAH, ekadravyaM tu dravyameva na bhavati, ekadravyavatI ca sattA iti dravyalakSaNavilakSaNatvAnna dravyam / evaM na guNaH sattA, guNeSu bhAvAd guNatvavat / yadi hi sattA guNaH syAt na tahi guNeSu varteta, nirguNatvAd guNAnAm, vartate ca guNeSu sattA, 'san guNa' iti pratIteH / tathA na sattA karma, karmasu bhAvAt, karmatvavat / yadi ca sattA karma syAnna tarhi karmasu varteta, niSkarmatvAtkarmaNAm, vartate ca karmasu bhAvaH, satkarmeti pratIteH / tasmAt padArthAntaraM sattA / atha vizeSapadArthamAhAryArddhana-vizeSastviti / nizcayato nityadravyavRttirantyo vinirdizet / vinirdizet kathayed AcArya iti jJeyam / kathamityAha-antyo vizeSo nityadravyavRttiriti / tathA hi - nityadravyavRttayo'ntyA vizeSA atyantavyAvRttihetavaste dravyAdivailakSaNyAt padArthAntaram / tathA ca prazastakAraH, (pAdaH) anteSu bhavA antyAH, svAzrayavizeSakatvAdvizeSAH vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvaNvAkAzakAladigAtmamanaHsu pratidravyamekazo vartamAnA atyantavyAvRttibuddhihetavaH / yathA asmadAdInAM gavAdiSvazvAdibhyastulyAkRtikriyAvayavopacayA-pacayavayavavizeSasaMyoganimittA pratyayavyAvRttidRSTA - 'gauH zuklaHpItaH zIghragatiH kakudmAn mahAghaNTa' iti, tathAsmadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanaHsu cAnyanimittA'sambhavAd yebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttirdezakAla-viprakarSadRSTe ca paramANau sa evAyamiti pratyabhijJAnaM ca bhavati te'ntyA vizeSAH" [prazasta0 bhA0 pU 168] iti / amI ca vizeSA eva, na tu dravyatvAdivat sAmAnyavizeSobhayarUpA vyAvRttereva hetutvAdityarthaH / (ava0) etad vyaktaM vizeSavyaktiM cAha-tatra paraM sattA bhAvo mahAsAmAnyam, aparasAmAnyaM ca dravyatvAdi, etacca sAmAnyavizeSa ityapi vyapadizyate / tathAhi dravyatvaM navasu dravyeSu vartamAnatvAt sAmAnyaM guNakarmavyAvRttatvAd vizeSaH / evaM dravyatvApekSayA pRthivItvAdikamaparaM tadapekSayA ghaTatvAdikam / caturviMzatau guNeSu vRtterguNatvaM sAmAnya dravyakarmabhyo nivRttezca vizeSaH / guNatvApekSayA nIlarUpatvAdikam / evaM karmAdInyapi / nityadravyavRttayo'ntyA vizeSA atyantavyAvRttihetavaH / te dravyAdivailakSaNyAt padArthAnta * 66 . Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ram / anteSu bhavA antyAH, svAzrayavizeSakatvAd vizeSAH / gavAdiSu azvAdibhyaH tulyAkRtikriyAvayavopacayasaMyogavilakSaNo'yaM pratyayavyAvRttivizeSaH // 65 // samavAyapadArthavyaktilakSaNamAha ya ihAyutasiddhAnAmAdhArAdheyabhUtabhAvAnAm / sambandha iha pratyayahetuH proktaH sa samavAyaH // 66 // (so0) iha prastutamate, ayutasiddhAnAmAdhArAdheyabhUtabhAvAnAmiha pratyayaheturyaH sambandhaH sa samavAyaH / yatheha tantuSu paTa ityAdeH pratyayasyAsAdhAraNaM kAraNaM samavAyaH / yadvazAt svakAraNasAmarthyAdupajAyamAnaM paTAdyAdhArya tantvAdyAdhAre sambadhyate, yathA chidiH kriyA chedyeneti / ayutasiddhAnAmiti / parasparaparihAreNa pRthagAzrayAnAzritAnAmAzrayAzrayibhAva iti / parasparavaidhayaM tu viviktairabhyUhyam, SaNNAmapi padArthAnAM svarUpakathanamAtrAdhikRtatvAd granthasya neha pratanyata iti // 66 // (ava0) iha prastutamate ayutasiddhAnAM parasparaparihAreNa pRthagAzrayAnAzritAnAm AdhAryAdhArabhUtAnAmiha pratyayahetuH sambandho yaH ya samavAyaH / iha tantuSu paTa ityAdau samavAyaH / svakAraNasAmarthyAdupajAyamAnaM paTAdyAdhAryaM tanvAdyAdhAre sambadhyate yathA chidikriyA chedyeneti / SaNNAmapi padArthAnAM svarUpakathanamAtrAdhikRtatvAt granthasya neha pratanyate vistaraH // 66 // pramANavyaktimAha pramANaM ca dvidhAmISAM pratyakSaM laiGgikaM tathA / vaizeSikamatasyaivaM sakSepaH parikIrtitaH // 67 // (so0) yadyapyaulUkyazAsane vyomazivAcAryoktAni trINi pramANAni, tathApi zrIdharamatApekSayAtrobhe eva nigadite / amISAM vaizeSikANAM pramANaM dvidhA dviprakAram / caH punararthe / kathamityAha pratyakSamekaM pramANaM, tatheti dvitIyabhedaparAmarza, laiGgikamanumAnam / upasaMharannAha--evamiti / evamiti * 67 . Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakArasUcanaM, yadyapi pramAtRphalAdyapekSayA bahu vaktavyaM, tathApyevamamunA prakAreNa vaizeSikamatasya sakSepaH parikIrtitaH kathita iti // 67 // (ava0) yadyapyaulUkyazAsane vyomazivAcAryoktAni trINi pramANAni tathApi zrIdharamatApekSapA'trobhe eva nigadite / caH punararthe / amISAM vaizeSikANAM pramANaM dvidhApratyakSamekam laiGgikamanumAnaM dvitIyam / evamiti prakAravacanam / yadyapi pramAtRphalAdyapekSayA bahu vaktavyaM tathApyevamamunA pUrvoktaprakAreNa vaizeSikamatasya sakSepaH parikIrtitaH kathitaH // 67 // SaSThaM darzanamAha jaiminIyAH punaH prAhuH sarvajJAdivizeSaNaH / devo na vidyate ko'pi yasya mAnaM vaco bhavet // 8 // (so0) jaiminimuneramI iti jaiminIyAH, putrapautrAdyarthe taddhita IyapratyayaH / jaiminiziSyAzcaike uttaramImAMsAvAdinaH, eke pUrvamImAMsAvAdinaH / tatrottaramImAMsAvAdino vedAntinaste hi kevalabrahmAdvaitavAdasAdhanavyasaninaH zabdArthakhaNDanAya yuktIH kheTayanto'nirvAcyatattve vyavatiSThante / yadAhuH antarbhAvitasattvaM cetkAraNaM tadasattataH / / nAntarbhAvitasattvaM cetkAraNaM tadasattataH // yathA yathA vicAryante vizIryante tathA tathA / yadyetatsvayamarthebhyo rocate tatra ke vayam // ekaM brahmAstramAdAya nAnyaM gaNayataH kvacit / Aste na vIradhIrasya bhaGgaH saGgarakeliSu // evaM vAdiprativAdinaH samastalokazAstraikamatyamAzritya nRtyatoH / kA tadastu gatistadvadvastudhIvyavahArayoH // upapAdayituM taistairmatairazakanIyayoH / anirvaktavyatAvAdapAdasevA gatistayoH // * 68. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdipralaya-kAlAnila-kSubhita-carama-salila-rAzi-kallolamAlAnukAriNaH parabrahmAdvaita-sAdhaka-hetUpanyAsAH procchalantazcaturacamatkAraM janayantaH kva paryavasyanti tAstu yuktayaH sUtrakRtAnulliGgitatvAd granthavistarabhayAcca neha prapacyante, abhiyuktaistu khaNDanamahAtarkAdavaseyAH / pUrvamImAMsAvAdinazca dvidhA prAbhAkarA bhATTAzca krameNa paJcaSaTpramANaprarUpakAH / atra tu sAmAnyena sUtrakRt pUrvamImAMsAvAdina eva jaiminIyAnuddiSTavAn / te punarjeminIyAH, prAhuH kathayanti, kathamityAha-sarvajJAdivizeSaNaH ko'pi devo na vidyate yasya vaco vacanaM mAnaM pramANaM bhavet / sarvajJAdivizeSaNa iti / sarvajJAdinA guNena vizeSya iti / AdizabdAdvibhutvanityatvacidAtmakatvAdiguNaviziSTaH ko'pi devo nAsti yadvacanaM pramANatAmanubhavet, mAnuSatanutvAvizeSeNa vipralambhakatvAd duSTapuruSavat / sarvajJAdiguNaviziSTapuruSAdyabhAva ityarthaH / atha kiGkarAyamANa-surAsurasevyamAnatAdyupalakSaNena trailokyasAmrAjyasUcakacchatracAmarAdivibhUtyanyathAnupapattezcAsti kazcit puruSavizeSaH sarvajJa iti cet; tvayUthyoktavacanaprapaJcopanyAsaireva nirastatvAt / yathA devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn // [AptamI. 1] atha yathAnAderapi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdiprakriyayA zodhyamAnasya nirmalatvamevamAtmano'pi nirantarajJAnAdyabhyAsena vigatamalatvaM kiM na sambhavediti matiH, tadapi na, na hyabhyAsamAtrasAmye zuddharapi tadeva tAdavasthyam / yaduktam garutmacchAkhAmRgayorlaGghanAbhyAsasambhave / samAne'pi samAnatvaM laGghanasya na vidyate // na ca sutarAM caraNazaktimAnapi paGgakharvaparvatazikharamadhiroDhuM kSamaH / uktaJca dazahastAntaraM vyomno yo nAmotplutya gacchati / na yojanazataM gantuM zakto'bhyAsazatairapi // atha mA bhavatu mAnuSasya sarvajJatvaM brahmaviSNumahezvarAdInAmastu / te hi devAH, sambhavatyapi teSvatizAyisampat / yadAha kumArilaH * 69. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athApi vedadehatvAd brahmaviSNumahezvarAH / kAmaM bhavantu sarvajJAH sArvajyaM mAnuSasya kim // etadapi na; rAgadveSamUlanigrahAnugrahagrastAnAmasambhAvyamidameSAmiti / na ca pratyakSaM tatsAdhakam, 'sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA' (mI0 pratya0 zlo0 84) iti vacanAt / na cAnumAnam, pratyakSadRSTa evArthe tatpravRtteH / na cAgamaH, sarvajJasyAsiddhatvena tasyApi vivAdAspadatvAt / na copamAnam, tadabhAvAdeva / arthApattirapi na; sarvajJasAdhakasyAnyathAnupapannaliGgasyAdarzanAt / yadi paramabhAvapramANagocaraH sarvajJa iti sthitam / prayogazcAtra-nAsti sarvajJaH, pratyakSAdigocarAtikrAntatvAt, zazazRGgavaditi // 68 // (ava0) SaSThaM darzanamAha-jaiminimuneramI jaiminIyAH, putrapautrAdyarthe taddhita IyapratyayaH / jaiminiziSyAzcaike pUrvamImAMsAvAdinaH, eke uttaramImAMsAvAdino te hi puruSAdvaitavAdasAdhanavyasaninaH zabdArthakhaNDakAH / pUrvamImAMsAvAdino dvidhA prAbhAkarA:bhaTTAzca krameNa paJcaSaTpramANaprarUpakAH / atra tu sAmAnyenaiva sUtrakRt pUrvamImAMsAvAdina eva jaiminIyAnuddiSTavAn / tanmate prAhu:- sarvajJatvAdivizeSaNopapannaH ko'pi nAsti mAnuSatvAvizeSeNa vipralambhakatvAt (sarvajJatvAdiviziSTapuruSAdyabhAvaH) yaduktaM pramANaM bhaved vAkyam / atha kathaM yathAvasthitatvanirNayaH ? // 68|| atha kathaM yathAvasthitatattvanirNaya ityAha tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAd draSTurabhAvataH / nityebhyo vedavAkyebhyo yathArthatvavinizcayaH // 69 // (so0) tasmAtprAmANikapuruSAbhAvAdatIndriyArthAnAM cakSuragocarapadArthAnAM sAkSAd draSTurjAtuH sarvajJAdeH puruSasyAbhAvAd nityebhyaH zAzvatebhyo vedavAkyebhyo'pauruSeyavacanebhyo yathArthatvavinirNayo yathAvasthitapadArthadharmAdisvarUpavivecanaM bhavati' ityadhyAhAraH / apauruSeyatvaM ca vedAnAm apANipAdo hyamano gRhItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNaH / sa vetti vizva na ca tasya vettA tamAhuragryaM puruSaM mahAntam // (zvetAzvataro0 3.1.9) .70 . Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdibhAvanayA rAgadveSAdidoSatiraskArapUrvakaM bhAvanIyamiti // 69 // (ava0) tasmAt prAmANikapuruSAbhAvAt atIndriyArthAnAM cakSurAdyagocarapadArthAnAM sAkSAd darzakasya sarvajJAdeH puruSasyAbhAvAt nityebhyaH zAzvatebhyo vedavAkyebhyo'pauruSeyavacanebhyo yathAvasthitapadArthadharmAdisvarUpavivecanaM bhavatItyadhyAhAraH // 69 // atha yathAvasthitArthavyavasthApakaM tattvopadezamAha ata eva purA kAryoM vedapATha: prayatnataH / tato dharmasya jijJAsA karttavyA dharmasAdhanI // 70 // (so0) yato hetorvedAbhihitAnuSThAnAdeva tattvanirNayaH, ata eva purA pUrva prayatnato yatnAdvedapAThaH kAryaH RgyajuHsAmAtharvANo vedAsteSAM pAThaH kaNThapIThaluThatpAThapratiSThA, nAnuzravaNamAtreNa samyagavabodhasthiratA, tato'nantaraM sAdhanIyapuNyopacayaheturdharmasya heyopAdeyasvarUpasya vedAbhihitasya jijJAsA jJAtumicchA kartavyA vidheyA vedoktAbhidheyavidhAne yatitavyamityarthaH // 70 // (ava0) atha yathAvasthitatvArthasthApakaM tattvopadezamAha-ata eva yato hetoH vedAbhihitatattvAnuSThAnAdeva tattvanirNayaH / ata eva purA pUrva prayatnAd vedapATha: kAryaH, RgyajuHsAmAtharvaNavedAnAM pAThaH kaNThapIThAlocanaM na tu zravaNamAtreNa, tato'nantaraM dharmasAdhanA puNyopacayahetuH / dharmasya heyopAdeyasvarUpasya vedAbhihitasya jJAtumicchA kartavyA vedoktAbhidheyavidhAne yatitavyamityarthaH // 7 // vedoktadharmopadezamevAhanodanAlakSaNo dharmo, nodanA tu kriyAM prati / pravartakaM vacaH, prAhuH svaHkAmo'gni yajedyathA // 71 // (so0) nodanaiva lakSaNaM yasya sa nodanAlakSaNo dharmaH / tatsvarUpameva sUtrakRdAha / tuH punarnodanA kriyAM prati pravartakaM vacaH prAhuH / vedoktasvargAdisAdhakAmnAyasya kriyApravartakaM vacanaM nodanAmAhurityarthaH / ziSyAnukampayA * 71 . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatsUtreNaiva dRSTAntayannAha-svaHkAmo'gni yajedyathA / yathA yena prakAreNa sva:kAmaH svargAbhilASI jano'gni yajed agnikAryaM kuryAt / yathA'hustatsUtram-"agnihotraM juhuyAtsvargakAma" iti // 71 // (ava0) nodanaiva lakSaNaM yasya sa nodanAlakSaNaH / tuH punaH nodanA kriyAM prati pravartakaM vacaH, vedoktaM bhavati, nodanA punaH kriyAM havanasarvabhUtAhiMsanadAnAdipratikriyAM prati pravartakaM prerakaM vaco vedavacanaM prAhuH mImAMsakA bhASante / havanAdikriyAviSaye yadeva prerakaM vedasya vacanaM saiva nodaneti bhAvaH / pravartakaM tadvacanameva nidarzanena darzayati sva:kAmo'gni yajediti / atheti upadarzanArthaH / svaH svarge kAmanA yasya sa sva:kAmaH pumAn sva:kAmaH san agni vahni yajet tarpayet / atredaM zlokabandhAnulomyenetthamupanyastam, anyathA tvevaM bhavati-agnihotraM juhuyAtsvargakAma iti / pravartakavacanasyopalakSaNatvAt nivartakamapi vedavacanaM nodanA jJeyA, yathA na hiMsyAt sarvabhUtAni / [atha pramANasya vizeSalakSaNaM vivakSuH prathamaM tannAmAni tatsaGkhyAM cAha, pratyakSAnumAnazabdopamAnArthApatyabhAvalakSaNAni SaT pramANAni jaiminimuneH sammatAnItyadhyAhAraH / cakAraH samuccayArthaH / tatrAdyAni paJcaiva pramANAnIti prAbhAkaro'bhAvasya pratyakSeNaiva grAhyatAnnanyamAno'bhimanyate SaDapi tAni te bhaTTo bhASate / tatra pramANaSaTkam akSANAmindriyANAM vedoktasvargasAdhakAmnAyasya kriyApravartakaM vacanaM nodanA tAmAhuH dRSTAntena spaSTayati] // 71 // pramANAnyAha pratyakSamanumAnaM ca zabdazcopamayA saha / arthApattirabhAvazca SaT pramANAni jaimineH // 72 // (so0) jaimineH pUrvavedAntavAdinaH, SaT pramANAni jJeyAnIti sambandhaH / yadyapi prAbhAkarANAM mate paJca pramANAni, bhATTAnAmeva SaT , tathApyatra granthakRtsAmAnyataH SaT saGkhyAmAcaSTe / pramANanAmAni nigadasiddhAnyeva // 72 // (ava0) pramANAnyAha / jaimineH SaT pramANAni jJeyAni, yadyapi prabhAkarANAM [ ] etaccinAntargataH pATho'trAsaGgato bhAsate / * 72 . Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mate paJca, bhATTAnAM SaT; tathApi granthakRt sAmAnyataH SaT saGkhyAmAcaSTe / pramANanAmAni nigadaprasiddhAnyeva // 72 // niruktamAha tatra pratyakSamakSANAM samprayoge satAM matiH / Atmano buddhijanmetyanumAnaM laiGgikaM punaH // 73 // (so0) tatra pramANaSaTke, akSANAmindriyANAM, samprayoge padAthaiH saha saMyoge, satAmanupahitendriyANAM yA matirbuddhiridamityavabodhaH, tatpratyakSaM pramANaM 'bhavati' ityadhyAhAraH / yattadAvanuktApyarthasambandhAt jJeyau / satAmitividuSAmaduSTendriyANAmityarthaH / etAvatA marumarIcikAyAM jalabhramaH, zuktau rajatabhramazcendriyArthasamprayogajo'pi draSTuravikalendriyatvAbhAvAnna pratyakSaM tatpramANakoTimadhizete / anumAnamAha-Atmano buddhijanmetyanumAnaM laiGgikaM punaH / AtmA yadanumimIte svayaM tadanumAnamityarthaH / anumAnalaiGgikayoH zAbdabhede'pyanumIyata ityanumAnaM liGgAjjAtaM laiGgikamiti vyutpattibhedAr3hedo jJeya ubhayazabdakathanaM tu bAlAvabodhArthameveti // 73 // - (ava0) atha pratyakSapramANasya lakSaNamAcaSTe-tatra pramANaSaTke akSANAmindriyANAM prayoge padArthaiH saha saMyoge yA buddhiridamidamityavabodhaH tatpratyakSam / sattAmaduSTendriyANAmiti / etAvatA marumarIcikAyAM jalabhramaH zuktau rajatabhramazca indriyArthasamprayoge'pi draSTuravikalendriyatvAbhAvAnna pratyakSaM pramANam / AtmA yadyadanumimIte svayaM tadanumAnamityarthaH / liGgAjjAtaM laiGgikam / vyutpattibhedAnedaH / ubhayazabdakathanaM bAlAvabodhArtham // 73 // zAbdaM zAzvatavedotthamupamAnaM prakIrtitam / prasiddhArthasya sAdhAdaprasiddhasya sAdhanam // 74 // (so0) zAbdamAgamapramANaM zAzvatavedotthaM zAzvatAnnityAdvedAjjAtam , AgamapramANamityarthaH / zAzvatatvaM ca vedAnAmapauruSeyatvAdeva / upamAnamAha * 73 . Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatprasiddhArthasya pratItapadArthasya sAdharmyAt sAmyAdaprasiddhasya vastunaH sAdhanaM tadupamAnaM pramANaM prakIrtitaM kathitam / yathA prasiddhagogavayasvarUpo vanecaro'prasiddhagavayasvarUpaM nAgarikaM prAha-'yathA gaustathA gavayaH' iti / 'yathA bhoH khurakakudalAlasAsnAdimantaM padArthaM gAmiti jAnAsi, gavayo'pi tathAsvarUpo jJeya' ityupamAnam / atra sUtrAnuktAvapi yattadAvarthasambandhArthamadhyAhAryoM // 74 // __ (ava0) zabdamAgamapramANaM zAzvatAdvedAjjAtam, vedAnAM ca zAzvatatvam, apauruSeyatvAdeva / yatprasiddhArthasya pratItapadArthasya sAdharmyAt sAmyAt aprasiddhasya vastunaH sAdhanaM tadupamAnaM yathA prasiddhagogavayasvarUpo vanecaraH aprasiddhagavayasvarUpaM nAgarakaM prAha yathA gaurgavayastathA / atra sUtrAnuktAvapi yattadAvarthasambandhAdadhyAhAryo // 74|| arthApattimAha dRSTArthAnupapattyA tu kasyApyarthasya kalpanA / kriyate yadbalenAsAvapattirudAhRtA // 5 // (so0) asau punararthApattirudAhRtA kathitA, arthApattipramANaM proktamityarthaH / yadbalena kasyApyadRSTasyArthasya kalpanA kriyate saGghaTanA vidhIyate, kayA dRSTArthAnupapattyA dRSTaH paricitaH pratyakSalakSyo yo'rtho devadatte pInatvAdiH tasyAnupapattyA aghaTamAnatayA anyathAnupapattyA ityarthaH / yathA pIno devadatto divA na bhuGkte, pInatvasyAnyathAnupapattyA rAtrAvavazyaM bhuGkta ityatra dRSTaM pInatvaM vinA bhojanaM durghaTaM, divA ca na bhuGkte, ato rAtrAvavazyamadRSTaM bhojanaM jJApayatItyarthApattiH pramANam // 75 // (ava0) yadbalena kasyApyadRSTasya kalpanA saGghaTanA vidhIyate / dRSTaH paricitaH pratyakSalakSyo'rthaH devadatte pInatvAdiH tasyAnupapattyAghaTamAnatayA anyathAnupapannetyarthaH, yathA pIno devadatto divA na bhuGkte rAtrAvazyaM bhuGkta ityarthApattiH pramANam // 7 // .74 . Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athAbhAvapramANamAha pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM tatrAbhAvapramANatA // 76 // (so0) yatra vasturUpe, abhAvAdau padArthe pramANapaJcakaM pUrvoktaM na jAyate, tatrAbhAvapramANatA jJeyeti sambandhaH / kimartham ? ityAha-vastusattAvabodhArtham / vastuno'bhAvarUpasya muNDabhUtalAdeH sattA ghaTAdyabhAvasadbhAvaH tasyAvabodhaH prAmANikapathAvatAraNaM tadarthaM taddhetorityarthaH / nanu kathamabhAvasya prAmANyam / pratyakSaM tAvadbhUtalamevedaM ghaTAdi na bhavatItyanvayavyatirekadvAreNa vastu paricchindat tadadhikaM viSayamabhAvaikarUpaM nirAcaSTa iti kiM viSayamAzrityAbhAvaprAmANyaM syAt / muNDabhUtale ghaTAbhAvamAzrityeti cet, maivam, ghaTabhAvapratibaddhabhUtalagrahaNAsiddheH / taduktam na tAvadindriyeNaiSA nAstItyutpadyate matiH / bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi // (zlo0 vA0 abhAvapari0 18) gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA // (zlo0 vA0 abhAva0 27) iti nAstitAjJAnagrahaNAvasare prAmANyamevAbhAvasya, kevalaM bhAvAMza indriyasannikarSajatvena paJcapramANagocarasaJcariSNutAmanubhavannAbAlagopAlAGganAprasiddha vyavahAraM pravartayati / abhAvAMzastu pramANapaJcakaviSayabahirbhUtatvAt kevalabhUtalagrahaNAdhupayogitvAdabhAvapramANavyapadezamaznuta iti siddhamabhAvasyApi yuktiyuktatayA prAmANyamiti // 76 // (ava0) yatra vasturUpe'bhAvAdau padArthe pUrvoktapramANapaJcakaM na vartate tatrAbhAvapramANatA jJeyA / kimartham ? vastuvasattAvabodhArtham, vastuno'bhAvasvarUpasya muNDabhUtalAdeH sattA ghaTAdyabhAvasadbhAvaH tasyAvabodhaH prAmANikapathAvataraNaM tadarthaM taddhetoH / nanu abhAvasya kathaM prAmANyam ? pratyakSaM tAvad bhUtalamevedaM ghaTAdi na * 75 . Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavatIti anvayadvAreNa vastuparicchedaH, tadadhikamabhAvaikarUpaM nirAcaSTe / naivaM ghaTAbhAvapratibaddha-bhUtalagrahaNAsiddheH nAstitAgrahaNAvasare prAmANyameva bhAvasya mAnasotpannam // 76 // upasaMharannAha-- jaiminIyamatasyApi saGkSepo'yaM niveditaH / evamAstikavAdAnAM kRtaM saGkSepakIrtanam // 77 // ( so0 ) apizabdAnna kevalamaparadarzanAnAM jaiminIyamatasyApyayaM saGkSepo niveditaH kathitaH / vaktavyasya bAhulyATTIkAmAtre sAmastyakathanAyogAt saGkSepa eva prokto'sti / atha sUtrakRtsammatasaGkSepamuktvA nigamanamAha-evamiti / evamittham, AstikavAdinAmiha paralokagatipuNyapApAstikyavAdinAM bauddha - naiyAyika - sAGkhya- jaina- vaizeSika- jaiminIyAnAM saGkSepakIrttanaMkRtaM saGkSepeNa vaktavyamabhihitamityarthaH // 77 // " (ava0) upasaMharannAha - apizabdAt na kevalamaparadarzanAnAM jaiminIyamatasyApi kathitaH / vaktavyasya bAhulyATTIkAmAtre sAmastyakathanAyogAt / evamAstikavAdinAmiha paralokagatipuNyapApAstikyavAdinAM bauddha-naiyAyika - sAGkhya- jaina- vaizeSika- jaiminIyAnAM saGkSepakIrttanaM kRtam // 77 // vizeSAntaramAha-- naiyAyikamatAdanye bhedaM vaizeSikaiH saha / na manyante mate teSAM paJcaivAstikavAdinaH // 78 // (so0 ) anye AcAryA naiyAyikamatAdvaizeSikaiH saha bhedaM na manyante darzanAdhiSThAtrekadaivatatvAt pRthagdarzanaM nAbhyupagacchanti teSAM matApekSayA AstikavAdinaH paJcaiva // 78 // (ava0 ) vizeSAntaramAha / anye AcAryAH naiyAyikamatAd vaizeSikaiH saha bhedaM na manyante / darzanAdhiSThAtraikadaivatatvAt pRthagdarzanaM nAbhyupagacchanti teSAM matApekSayA I * 76 * Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AstikavAdinaH paJcaiva // 7 // darzanAnAM SaT saGkhyA jagati prasiddhA sA kathaM phalavatItyAha SaSThadarzanasaGkhyA tu pUryate tanmate kila / lokAyatamatakSepAtkathyate tena tanmatam // 79 // (so0) ye naiyAyikavaizeSikayorekarUpatvenAbhedaM manyamAnA darzanapaJcakamevAcakSate, tanmate SaSThadarzanasaGkhyA lokAyatamatakSepAtpUryate / tuH punararthe, kileti paramAptAmnAye, tena kAraNena tanmataM cArvAkamataM kathyate tatsvarUpamucyata iti // 79 // (ava0) darzanAnAM SaTsaGkhyA kathaM phalavatItyAha tanmate naiyAyikavaizeSikAbhedamanyamAnakAcAryamate SaTdarzanasaGkhyA lokAyitamatakSepAt pUryate / tuH punararthe / kiletyAmnAye / tena kAraNena tanmataM cArvAkamataM kathyate // 79 // .. tadevAha lokAyatA vadantyevaM nAsti devo na nivRttiH / dharmAdhauM na vidyate na phalaM puNyapApayoH // 8 // (so0) lokAyatA nAstikA evamamunA prakAreNa vadanti katham ? ityAha-devaH sarvajJAdirnAsti, nirvRtirmokSo nAsti, anyacca na vidyate, kau ? dharmAdhauM, dharmazcAdharmazceti dvandvaH, puNyapApe sarvathA na sta ityarthaH / puNyapApayordharmAdharmayoH phalaM svarganarakAdirUpaM neti nAsti, tadapi puNyapApayorabhAve kautastyaM tatphalamityAdi // 8 // _ (ava0) lokAyitA nAstikA evamamunA prakAreNa vadanti-devaH sarvajJAdiH nirvRtirmokSaH, dharmazca adharmazca dvandvaH, puNyapApayoH phalaM svarganarakAdikaM ca nAsti, dharmAdharmAbhAve kautaskutaM tatphalam // 8 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tacchAstroktameva solluNThaM darzayannAha tathA ca tanmatam etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya yadvadanti bahuzrutAH // 81 // (so0) tathA cetyupadarzane / tanmataM prastAvAnnAstikamatam / katham ? ityAha- . .. - ayaM lokaH saMsAra etAvAneva etAvanmAtra eva yAvAn yAvanmAtramindriyagocaraH / indriyaM sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrabhedAt paJcavidhaM tasya gocaro viSayaH / paJcendriyavyaktIkRtameva vastvasti nAparaM kiJcana / atra lokagrahaNAllokasthapadArthasArthasya saGgrahaH / tathA pare puNyapApasAdhyaM svarganarakAdyAhuH, tadapramANaM pratyakSAbhAvAdeva / apratyakSamapyastIti cecchazazRGgavandhyAstanandhayAdInAmapi bhAvo'stu / tathA hi-sparzanendriyeNa tAvanmRdukaThorazItoSNasnigdharUkSAdibhAvA upalabhyante / rasanendriyeNa tikta-kaTu-kaSAyAmlamadhurAsvAda-lehya-cUSya-peyAdayo vedyante / ghrANendriyeNa mRgamada-malayajaghanasArAguru-prabhRti-surabhi-vastu-parimalodgAraparamparAH paricIyante / cakSurindriyeNa bhU-bhUdhara-pura-prAkAra-ghaTa-paTa-stambha-kumbhAmbhoruhAdi-manuSya-pazu-zvApadAdisthAvara-jaGgama-padArtha-sArthA anubhUyante / zrotrendriyeNa tu prathiSTha-gAthakapathapathika-prathyamAna-tAlamAna-mUrcchanAprekholanAkhelanmadhuradhvanaya AkarNyante / iti paJcaprakArapratyakSadRSTameva vastutattvaM pramANapadavImavagAhate / zeSapramANAnAmanubhavAbhAvAdeva nirastatvAd gaganakusumavat / ye cAspRSTamanAsvAditamanAghrAtamadRSTamazrutamapyAdriyamANAH svargamokSAdisukhapipAsAnubandhacetovRttayo duzcarataratapazcaraNAdikaSTapiSTikayA svajanma kSapayanti, tanmahAsAhasaM teSAmiti / kiJcApratyakSamapyastitayAbhyupagamyate cejjagadanapadrutameva syAt / daridro hi svarNarAzirme'stItyanudhyAya helayaiva dauHsthyaM dalayet, dAso'pi svacetasi svAmitAmavalambya svasya kiGkaratAM nirAkuryAditi, na ko'pi svAnabhimatamAlinyamaznuvIta / evaM na kazcitsevyasevakabhAvo daridridhanibhAvo vA * 78 . Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAt / tathA ca jagadvyavasthAkliopaprasaGga iti susthitamindriyagocara eva pramANam / ye cAnumAnAgamAdiprAmANyamanumanvAnAH puNyapApavyApAraprApyasvarganarakAdisukhAsukhaM vyavasthApayanto vAcAya na viramanti, tAn prati dRSTAntamAha-bhadre vRkapadaM pazyeti / yathA hi kazcitpuruSo vRkapadadarzanasamudbhutakutUhalAM dayitAM mantharatara-prasRmara-samIraNa-samIkRta-pAMzu-prakare svakarAGgulinyAsena, vRkapadAkAratAM vidhAya prAha-he bhadre ! vRkapadaM pazya / ko'rthaH ? yathA tasyA aviditaparamArthAyA mugdhAyA vidagdho vallabho vRkacaraNanirIkSaNAgrahaM karAGgulinyAsamAtreNa pralobhya pUritavAn, evamamI api dharmacchadmadhUrtAH paravaJcanapravaNA yat kiJcidanumAnAgamAdidAyamAdarzya vyarthaM mugdhajanAn svargAdiprAptilabhyabhogAbhogapralobhanayA bhakSyAbhakSyagamyAgamyaheyopAdeyAdisaGkaTe pAtayanti, mugdhadhArmikadhyAndhyaM cotpAdayanti / evamevArthaM pramANakoTimadhiropayantazca yad bahuzrutAH paramArthavedino vadanti, vakSyamANapadyenetyarthaH // 81 // (ava0) tanmate lokAyatamate ayaM lokaH saMsAraH etAvanmAtra eva yAvanmAtra indriyagocaraH / indriyaM paJcavidham, tasya gocaro viSayaH, paJcendriyavyaktIkRtameva vastvasti nAparam / lokagrahaNAt lokasthapadArthagrahaH / apare puNyapApasAdhyaM svarganarakAdyAhuH, tadapramANaM pratyakSAbhAvAdeva / apratyakSamapi cenmatam; tadA zazazRGgavandhyAstanandhayAdInAmapi bhAvo'stu / dRSTAntamAha-yathA kazcitpuruSo vRkapadadarzanakutUhalAM dayitAM samIraNasamIkRtapAMzuprakare karAGgulyA vRkapadAkAraM vidhAya mugdhAmavAdIt- bhadre vRkapadaM pazya / tathA paravaJcanapravaNA mAyAdhArmikA svargAdiprAptaye tapazcaraNAdhupadezena mugdhajanaM pratArayanti // 81 // piba khAda ca jAtazobhane ! yadatItaM varagAtri ! tanna te / na hi bhIru ! gataM nivartate samudayamAtramidaM kalevaram // 42 // (so0) he jAtazobhane ! bhAvapradhAnatvAnnirdezAnAM, jAtaM zobhanatvaM vadananayanAditvaM yasyAH seti tatsambodhanam / piba peyApeyavyavasthAvaisaMSThulyena madirAdeH pAnaM kuru na kevalaM piba, khAda ca bhakSyAbhakSyanirapekSatayA mAMsAdikaM bhakSaya / yadvA pibeti adharAdipAnaM kuru, khAdeti bhogAnupabhuGkveti kAmyupadezaH, svayauvanaM saphalIkurvityarthaH / atha sulabhameva puNyAnubhAvAdbhavAntare'pi * 79 . Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zobhanatvamiti paroktamAzaGkyAha- yadatItaM varagAtri ! tanna te / he pradhAnAGgi ! yadatItam atikrAntaM yauvanAdi tatte tava bhUyo na, kiM tu jarAjIrNatvameva bhaviSyatItyarthaH / jAtazobhane ! varagAtrItisambodhanayoH samAnArthayorapyAdarAnurAgAtirekAnna paunaruktyadoSaH / yaduktam -- 1 anuvAdAdaravIpsAbhRzArthaviniyogahetvasUyAsu / ISatsambhramavismayagaNanAsmaraNeSvapunaruktam // nanu svecchayAvicchinne khAdane pAne dustarA paraloke kaSTaparamparA, sulabhaM ca sati sukRtasaJcaye bhavAntare'pi yauvanAdikamiti parAzaGkAM dUSayannAha-na hi bhIru ! gataM nivartate / he bhIru ! paroktamAtreNa narakAdiprApyaduHkhabhayAkule ! gatam, iha bhavAtikrAntaM sukhaM yauvanAdi na nivartate paraloke nADhaukate paralokasukhAkAGkSayA tapazcaraNAdikaSTakriyAbhirihatyasukhopekSA vyarthetyarthaH / atha janyajanakasambandhasadbhAvAdamunA kAyena paraloke'pi sahetukaM sukhaduHkhAdikaM veditavyamavazyameveti ced; Aha- samudayamAtramidaM kalevaram / idaM kalevaraM zarIraM samudayamAtraM samudayo mela: vakSyamANacaturbhUtAnAM saMyogastanmAtraM mAtrazabdo'vadhAraNe bhUtacatuSTayasambandha eva kAyo na ca pUrvabhavAdisambaddhazubhAzubhakarmavipAkavedyasukhaduHkhAdisavyapekSa ityarthaH / saMyogAzca taruzikharAvalIlInazakunigaNavat, kSaNato vinazvarAstasmAt paralokAnapekSayA yathecchaM piba khAda ceti vRttArthaH // 82 // (ava0) paramArthavedina idaM vAkyam-yadatItaM yauvanAdi tanna te kintu jarAjIrNatvAdi bhAvi / he bhIru ! gatam iha bhavAtikrAntaM sukhayauvanAdi paraloke na Dhaukate bhUtAnAM samudayo melaH tanmAtram, kalevaraM bhUtacatuSTayAdhikasyAbhAvAnna ca pUrvabhavAdisambandhaH zubhAzubhakarmajanyaH // 82 // caitanyamAha-- kiJca pRthvI jalaM tejo vAyurbhUtacatuSTayam / caitanyabhUmireteSAM mAnaM tvakSajameva hi // 83 // (so0) kiJcetyupadarzane, pRthvI bhUmiH, jalamApaH, tejo vahinaH, *800 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyuH pavanaH, iti bhUtacatuSTayaM teSAM cArvAkANAM caitanyabhUmiH, caitanyotpattikAraNaM catvAryapi bhUtAni sambhUya sapiNDaM caitanyaM janayantItyarthaH / tuH punarmAnaM pramANaM hi nizcitam / akSajameva pratyakSamevaikaM pramANamityarthaH // 83 // (ava0) pRthvI jalamiti / pRthvI bhUmiH, jalamApaH, tejo vahniH, vAyuH pavanaH, etAni catvAri bhUtAni eteSAmAdhAro'dhikaraNabhUmiH bhUtAni sambhUya ekaM caitanyaM janayanti / etanmate pramANam, pratyakSameva ekaM pramANaM na punaranumAnAdikam / hizabdo'tra vizeSArtho vartate / vizeSaH punazcArvAkaiH lokayAtrAnirvAhaNapravaNaM dhUmAdyanumAnamiSyate / kvacana, na punaH svargAdRSTAdiprasAdhakamalaukikamanumAnamiti / [caitanyamAha-pUrvArdhaM sugamam / eteSAM cArvAkANAM cetanotpattikAraNaM bhUtacatuSTayam / catvAryapi sambhUya caitanyamutpAdayanti / tuH punaH / mati pramANam akSameva] // 83 // nanu bhUtacatuSTayasaMyogajA dehacaitanyotpattiH kathaM pratIyatAmityAzaGkyAha pRthvyAdibhUtasaMhatyAM tathA dehAdisambhavaH / madazaktiH surAGgebhyo yadvattadvatsthitAtmatA // 44 // (so0) pRthvyAdIni pRthivyaptejovAyurUpANi yAni bhUtAni teSAM saMhatyAM mele saMyoge sati, tathetyupadarzane, dehAdisambhavaH, AdizabdAditare bhUbhUdharAdipadArthA api bhUtacatuSTayasaMyogajA eva jJeyAH / dRSTAntamAha-yadvad yena prakAreNa surAGgebhyo guDadhAtakyAdibhyo madyAGgebhyo madazaktirunmAdakatvaM bhavati, tadvattathA bhUtacatuSTayasambandhAt zarIre AtmatA sthitA sacetanatvaM jAtamityarthaH // 8 // (ava0) nanu bhUtacatuSTayasaMyoge kathaM caitanyotpattirityAha-pRthivyAdicaturbhUtAnAM saMhatau mele sati / tathetyupadarzane / dehAdisambhavaH / AdizabdAd bhUdharAdipadArthA api / yathA yena prakAreNa surAGgebhyo guDadhAtakyAdibhyo madazaktiH unmAdakatvaM bhavati tathA bhUtacatuSTayasambandhAccharIre AtmanaH sthitA sacetanatA // 84 // 1. [ ] etaccihnAntargatoH pATho'dhika AbhAti / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti sthite yadupadezapUrvakamupasaMhAramAha tasmAd dRSTaparityAgAdadRSTe pravartanam / lokasya tadvimUDhatvaM cArvAkAH pratipedire // 85 // (so0 ) tasmAditi pUrvoktAnusmAraNe pUrvaM tasmAttataH kAraNAd dRSTaparityAgAd dRSTaM peyApeyakhAdyAkhAdyagamyAgamyAnurUpaM pratyakSAnubhAvyaM yatsukhaM tasya parityAgAdadRSTe tapazcaraNAdikaSTakriyAsAdhyaparalokasukhAdau pravartanaM pravRttiH / caH samuccaye / yattadornaiyatyAt pUrvArddhaH yatsambandho jJeyaH / tallokasya vimUDhatvamajJAnatvaM cArvAkAH laukAyatikAH pratipedire pratipannAH / mUDhalokA hi vipratArakavacanopanyAsatrAsitajJAnA: sAMsArikaM sukhaM parityajya vyarthaM svargaM mokSapipAsayA tapojapadhyAnahomAdibhirihatyaM sukhaM hastagatamupekSanta iti // 85 // (ava0) tasmAditi pUrvoktAnusmaraNapUrvakaM dRSTaparityAgAt pratyakSasukhatyAgAt adRSTe tapazcaraNAdikaSTe pravRttiH / caH samuccaye / tallokasya vimUDhatvaM cArvAkAH pratipedire pratijJAtavantaH // 85 // sAdhyAvRttinivRttibhyAM yA prItirjAyate jane / nirarthA sA matA teSAM sA cAkAzAt parA na hi // 86 // ( so0 ) sAdhyasya manISitasya kasyacidvastuna AvRttiH prAptiH, kasyacidvastuno'nabhISTasya nivRttirabhAvaH tAbhyAM jane loke yA prItirjAyate utpAdyate sA teSAM cArvAkANAM nirarthikA nirabhiprAyA zUnyA matAbhISTa / parabhavArjitapuNyapApasAdhyaM sukhaduHkhAdikaM sarvathA na vidyata ityarthaH / sA ca prItirAkAzAd gaganAt parA na hi yathA AkAzaM zUnyaM tathaiSApi prItirabhAvarUpaivetyarthaH // 86 // " ( ava0) sAdhyasya manISitasya kasyacidvastuno vRttiH prAptiH anabhISTasya nivRttirabhAvaH tAbhyAM jane yA prItirutpadyate sA teSAM cArvAkANAM nirarthakA zUnyA / pUrvabhavArjitapuNyapApAbhAvAt sA ca prItirAkAzarUpA zUnyetyarthaH / dharmasya kAmAdanyasyAbhAvAt // 86 // * 82 * Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAramAha lokAyatamate'pyevaM sakSepo'yaM niveditaH / abhidheyatAtparyArthaH paryAlocyaH subuddhibhiH // 87 // (so0) evamamunA prakAreNa lokAyatamate'pyayaM sakSepo niveditaH / apiH samuccaye / na kevalaM paramate saGkepa ukto lokAyatamate'pi / atha sarvadarzanasammatasaGgrahe parasparakalpitAnalpavikalpajalparUpe nirUpite kiMkarttavyamUDhAnAM prANinAM karttavyopadezamAha-abhidheyeti / subuddhibhiH paNDitairabhidheyatAtparyArthaH paryAlocyaH / abhidheyaM kathanIyaM muktyaGgatayA pratipAdyaM yaddarzanasvarUpaM tasya tAtparyArthaH sArArtho vicAraNIyaH / subuddhibhiriti zuddhA pakSapAtarahitA buddhiryeSAmiti, na tu kadAgrahagrahilaiH / yaduktam AgrahI bata ninISati yuktiM tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nivezam // iti darzanAnAM paryantaikasArUpye'pi pRthak pRthagupadeSTavyAdvimatisambhave vimUDhasya prANinaH sarvasya pRthaktyo durlabhaM svargApavargasAdhakatvam / ato vimarzanIyastAttviko'rthaH yathA ca vicAritaM cirantanaiH / zrotavyaH saugato dharmaH karttavyaH punarArhataH / vaidiko vyavahartavyo dhyAtavyaH paramaH zivaH // ityAdi vimRzya zreyaskaraM rahasyamabhyupagantavyaM kuzalamatibhiriti paryantazlokArthaH / tatsamAptau samAptA ceyaM SaDdarzanasamuccayasUtraTIkA / zrIrudrapallIyagaNe gaNezaH, zrIcandrasUrirguNarAzirAsIt / tabandhurinduprabhakIrtibhUri-rjIyAcciraM zrIvimalendrasUriH // nandantu zrIguravaH, zrIguNazekharamunIzvarAstadanu / zrIsaGghatilakasUri-statpaTTe jayatu ciramadhunA // tatpadapayojabhRGgo, vidyAtilako munirnijasmRtaye / SaDdarzanIyasUtre, cakre vivRti samAsena // * 83 . . Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadanucitamaucyatyatra, pramAdato mandamativimarzAcca / .. hRdayaM vidhAya madhuraM, tat sujanAH zodhayantu mayi // vaikrame'bde yugmanenda-vizvadevapramANite / Adityavarddhanapure, zAstrametat samarthitam // khelato mUlarAjahaMsau yAvadvizvasarastaTe / tAvabudhairvAcyamAnaM pustakaM nandatAditi // saptAzItiH zlokasUtraM TIkAmAnaM vinizcitam / sahasramekaM dvizatI dvApaJcAzadanuSTubhAm // 47 // __ iti zrIharibhadrasUrikRtaSaDdarzanasamuccaye vidyAtilakAparanAmazrIsomatilakasUri laghuvRttiH samAptA // (ava0) evaM laukAyitamatasaGkSapaH kathitaH / evaM SaDdarzanavikalpe sati abhidheyatAtparyArthaH muktyaGgatattvasArArthaH cintanIyaH buddhimadbhiH // 87 // iti SaDdarzanasamuccayAvacUNiH samAptA // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maladhArizrIrAjazekharasUriviracitaH SaDdarzanasamuccayaH natvA nijagurUn bhaktyA smRtvA vAGmayadevatAm / sarvadarzanavaktavyaM vakti zrIrAjazekharaH // 1 // dharmaH priyaH sarvaloke taM brUyurdarzanAni SaT / teSAM liGge ca veSe ca AcAre daivate gurau // 2 // pramANatattvayormuktau tarke bhedo nirIkSyate / muktiraSTAGgayogenetyetat sAdhAraNaM vacaH // 3 // jainaM sAGkhyaM jaiminIyaM yaugaM vaizeSikaM tathA / saugataM darzanAnyevaM nAstikaM tu na darzanam // 4 // tatra jainamate liGgaM rajoharaNamAdimam / mukhavastraM ca veSazca colapaTTAdikaH smRtaH // 5 // vistarastvoghaniryukte yo veSAdigocaraH / AcAraH paJcasamitiguptitritayalakSaNaH // 6 // IryAbhASaiSaNA''dAnanikSepotsargasaGghakAH / paJcAhuH samitIstisro guptistriyoganigrahAt // 7 // tIrthaGkarAzcaturyuktA viMzativRSabhAdayaH / kliSTASTakarmanirmuktAH kevalajJAnabhAskarAH // 8 // mahAvratadharo dhIraH sarvAgamarahasyavit / krodhamAnAdivijayI nirgrantho gururucyate // 9 // * 85 . Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe iha smRte / tatra prameyaM syAdvAdAdhiSThitaM dravyaSaNmayam // 10 // dharmAdharmoM nabhaH kAlaH pudgalazcetanastathA / dravyaSaTakamidaM khyAtaM tadbhedAstvAgame smRtAH // 11 // jIvAjIvau tathA puNyaM pApamAzravasaMvarau / bandho vinirjarAmokSau navatattvI matA'rhatAm // 12 // caitanyalakSaNo jIvaH syAdajIvastato'nyathA / satkarmapudgalAH puNyaM pApaM duSkarmapudgalAH // 13 // kaSAyA viSayA yogA ityAdyA AzravA matAH / AzravAdviramaNaM yat tat saMvara iti smRtaH // 14 // zubhAzubhAnAM grahaNaM karmaNAM bandha iSyate / pUrvopArjitakarmoghajaraNaM nirjarA smRtA // 15 // karmakSayeNa jIvasya svasvarUpasthitiH zivam / . eSAM navAnAM zraddhAne cAritrAt tattu labhyate // 16 // zvetAmbarA vandyamAnA dharmalAbhaM pracakSate / zuddhAM mAdhukarI vRtti sevante bhojanAdiSu // 17 // khyAtAH pramANamImAMsA pramANoktisamuccayaH / nayacakravAlatarkaH syAdvAdakalikA tathA // 18 // prameyapadmamArtaNDastattvArtha: sarvasAdhanaH / dharmasaGgrahaNItyAditaughA jinazAsane // 19 // jaine mata ubhau pakSau zvetAmbaradigambarau / zvetAmbaraH purA proktaH kathyate'tha digambaraH // 20 // digambarANAM catvAro bhedA nAgnyavrataspRzaH / kASThAsaGgho mUlasaGghaH saGghau mAthuragopyakau // 21 // .86 . Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ picchikA camarIvAlaiH kASThAsaGke pratiSThitA / mUlasaGke mayUrANAM picchairbhavati picchikA // 22 // picchikA mAthure saGke mUlAdapi hi nAdRtA / mayUrapicchikA gopyA dharmalAbhaM bhaNanti te // 23 // dharmavRddhigiraH zeSAH, gopyAH strImuktibhASiNaH / gopyAdanye trayaH saGghAH prAhurno nirvRti striyAH // 24 // zeSAstrayazca gopyAzca kevalibhuktiM na manvate / nAsti cIvarayuktasya nirvANaM savrate'pi hi // 25 // dvAtriMzadantarAyAH syurmalAzcaiva caturdaza / bhikSA'Tane bhavantyeSAM varjanIyAstadAgame // 26 // zeSaM zvetAmbaraistulyaM AcAre daivate gurau / zvetAmbarapraNItAni tarkazAstrANi manvate // 27 // syAdvAdavidyAvidyotAtprAyaH sAdharmikA amI / paramaSTasahasrI yA nyAyakairavacandramAH // 28 // siddhAntasAra ityAdyAstAH paramakarkazAH / teSAM jayazrIdAnAya pragalbhante pade pade // 29 // jinakalpAdayo bhedA vyucchinnAH sAmprataM kalau / vartamAnaM tataH proktaM sarvaM jJeyaM jinAgamAt // 30 // samyag jainaM mataM jJAtvA yoge'STAGge rameta yaH / sa karmalAghavaM kRtvA labdhA saukhyaparamparAm // 31 // // iti jainamatam // atha sAGkhyamataM brUmaste tridaNDaikadaNDakAH / kaupInaM vasanaM teSAM dhAturaktAmbarAzca te // 32 // kSuramuNDA eNacarmAsanA dvijagRhAzanAH / paJcagrAsaparAzcaiva dvAdazAkSarajApinaH // 33 // * 87. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OMnamo nArAyaNAya tadbhaktAH pravadantyadaH / praNAmakAle te'pyAhuH padaM tattu namo'ntakam // 34 // bITeti bhArate khyAtA dAravI mukhavastrikA / dayAnimittaM bhUtAnAM mukhaniHzvAsarodhikA // 35 // yadAhusteghrANAdanuprayAtena zvAsenaikena jantavaH / hanyante zatazo brahmannaNumAtrAkSaravAdinA // 36 // dayArthaM jalajIvAnAM galanaM dhArayanti te / zAstreSupadizantyevaM bhaktAnAM purataH sadA // 37 // SaTtriMzadaGgulAyAmaM viMzatyaGgulavistRtam / dRDhaM galanakaM kuryAdbhUyo jIvAn vizodhayet // 38 // niyante miSTatoyena pUtarAH kSArasambhavAH / kSAratoyena tu pare na kuryAt saGkaraM tataH // 39 // lUtA''syatantugalitaikabindau santi jantavaH / sUkSmA bhramaramAnAste naiva mAnti triviSTape // 40 // kusumbhakuGkamAmbhovannicitaM sUkSmajantubhiH / na dRDhenApi vastreNa zakyaM zodhayituM jalam // 41 // (uttaramImAMsAyAM galanakavicAro'yam) sAGkhyA nirIzvarAH kecit kecidIzvaradevatAH / ye te nirIzvarAste'mI nArAyaNaparAyaNAH // 42 // viSNoH pratiSThAM kurvanti sAGkhyazAsanasUrayaH / caitanyapramukhaiH zabdaisteSAmAcArya ucyate // 43 // pratyakSamanumAnaM ca zAbdaM ceti pramAtrayam / antarbhAvo'tra zeSANAM pramANAnAM sayuktikaH // 44 // *88 . Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amISAM sAGkhyasUrINAM tattvAnAM paJcaviMzatiH / / sattvaM rajastamazceti jJeyaM tAvad guNatrayam // 45 // . eteSAM yA samA'vasthA sA prakRtiH kilocyate / pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA nityasvarUpikA // 46 // tataH saJjAyate buddhirmahAniti yakocyate / ahaGkArastato'pi syAt tataH SoDazako gaNaH // 47 // sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotraM ca paJcamam / paJca buddhIndriyANyAhustathA karmendriyANi ca // 48 // pAyUpasthavacaHpANipAdAkhyAni manastathA / anyAni paJcarUpANi tanmAtrANIti SoDaza // 49 // rUpAttejo rasAdApo gandhAdbhUmiH svarAnnabhaH / sparzAdvAyustathA caivaM paJcabhyaH paJcabhUtakam // 50 // evam caturvizatitattvarUpaM niveditaM sAGkhyamate pradhAnam / anyazca kartA viguNazca bhoktA tattvaM pumAn nityacidabhyupetaH // 51 // amUrtazcetano bhogI nityaH sarvagato'kriyaH / akartA nirguNaH sUkSma AtmA kApiladarzane // 52 // prakRteviraho mokSastannAze sa svarUpagaH / badhyate mucyate caiva prakRtiH puruSo na tu // 53 // sAGkhyAnAM matavaktAraH kapilAsuribhArgavAH / ulUkaH paJcazikhazcezvarakRSNastu zAstrakRt // 54 // tarkagranthA etadIyA maatthrstttvkaumudii| gauDapAdA''treyatantre sAGkhyasaptatisUtrayuk // 55 // kAzyAM prAcuryameteSAM bahavo mAsopavAsikAH / dhUmramArgAnugA viprA acirmArgAnugAstvamI // 56 // vedapriyAstato viprA yajJamArgAnugAminaH / hiMsAdivedaviratAH sAGkhyA adhyAtmavAdinaH // 57 // * 89 . Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakIyasya matasyaite mahimAnaM pracakSate / yadi sAGkhyamate bhaktistadA muktivinA kriyAm // 58 // uktaJca mAThaprAntehasa piba lala khAda moda nityaM bhuGkva ca bhogAn yathA'bhilASam / yadi viditaM te kapilamataM tat prApsyasi mokSasaukhyamacireNa // 59 // // iti sAGkhyamatam // atha mImAMsakaM brUmo jaiminIyAparAbhidham / jaiminIyA ekadaNDAstridaNDA api sAGkhyavat // 60 // mImAMsako dvidhA karmabrahmamImAMsakastathA / vedAntI manyate brahma karma bhaTTaprabhAkarau // 61 // te dhAturaktavasanA mRgacarmopavezikAH / kamaNDaludharA muNDA bhaTTAH prAbhAkarAzca te // 62 // vedAntadhyAnamevaikamAcArastairurIkRtaH / teSAM mate nAsti devaH sarvajJAdivizeSaNaH // 63 // tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAd draSTurabhAvataH / nityebhyo vedavAkyebhyo yathArthatvavinirNayaH // 64 // ata eva purA kAryo vedapATha: prayatnataH / tato dharmasya jijJAsA karttavyA dharmasAdhanI // 65 // nodanAlakSaNo dharmo nodanA tu kriyAM prati / pravartakaM vacaH prAhuH svaHkAmo'gni yathA yajet // 66 // veda eva gurusteSAM vaktA kazcitparo na hi / . tataH svayaM te saMnyastaM saMnyastamiti bhASiNaH // 67 // yajJopavItaM prakSAlya pibanti tajjalaM zuci / ete sAGkhyAnugA veSAt tattve'timahatI bhidA // 68 // .90 . Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTpramANaspRzo bhATTAstannAmAni pracakSmahe / pratyakSamanumAnaM ca zAbdaM copamayA saha // 69 // arthApattirabhAvazca bhATTAnAM SaT pramAH smRtAH / prabhAkaramate paJca te hyabhAvaM na manvate // 70 // ekamevAdvitIyaM syAt brahma tattvaM mahAphalam / prapaJcaH stambhakumbhAdisteSAM zAstre nirarthakaH // 71 // mImAMsako dvijanmevetyata: zUdrAnnavarjakaH / na pauruSakRtA vedAH pAramparyeNa tadgrahAt // 72 // mImAMsakAnAM catvAro bhedAsteSu kuTIcaraH / bahUdakazca haMsazca tathA paramahaMsakaH // 73 // kuTIcaro maThAvAsI yajamAnaparigrahI / bahUdako nadItIre snAto nairasyabhaikSyabhuk // 74 // haMso bhramati dezeSu tapa:zoSitavigrahaH / yaH syAtparamahaMsastu tasyAcAraM vadAmyaham // 75 // sa IzAnI dizaM gacchan yatra niSThitazaktikaH / tatrAnazanamAdatte vedAntadhyAnatatparaH // 76 // paraH para ihotkRSTo yAjyAsteSAM tu vADavAH / sAGkhyavatprakRterbhedAt mokSo jIvasya tanmate // 77 // (gArgIyasmRtimadhyagAH zlokAH) tridaNDI sazikho yastu brahmasUtrI gRhacyutaH / sakRt putragRhe'znAti yo yAti sa kuTIcaraH // 7 // kuTIcarasya rUpeNa brahmabhikSo jitAzanaH / bahUdakaH sa vijJeyo viSNujApaparAyaNaH // 79 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmasUtrazikhAhInaH kaSAyAmbaradaNDabhRt / - ekarAtri vased grAme nagare ca trirAtrikam // 80 // viprANAmAvasatheSu vidhUmeSu gatAgniSu / brahmabhikSAM careddhaMsaH kuTikAvAsamAcaret // 81 // haMsasya jAyate jJAnaM tadA syAtparamo hi saH / / cAturvarNyaprabhoktA ca svecchayA daNDabhRttadA // 82 // prapaJcamithyA kaThavallikA ca khyAtaM jane bhAgavataM purANam / ityAdizAstrANi bahUni teSAM tatsampradAyastu kRzo'tra loke // 83 // // iti jaiminIyamatam // atha yogamataM brUmaH zaivamityaparAbhidham / te daNDadhAriNaH prauDhakaupInaparidhAyinaH // 84 // kambalikAprAvaraNA jaTapaTalazAlinaH / bhasmoddhUlanakartAro nIrasAhArasevinaH // 85 // .. dormUle tumbakabhRtaH prAyeNa vanavAsinaH / AtithyakarmaniratAH kandamUlaphalAzanAH // 86 // sastrIkA atha niHstrIkA niHstrIkAsteSu cottamAH / paJcAgnisAdhanaparAH prANaliGgadharAH kare // 87 // vidhAya dantapavanaM prakSAlyAMhikarAnanam / spRzanti bhasmanA'GgaM tristriH zivadhyAnatatparAH // 88 // yajamAno vandamAno vakti teSAM kRtAJjaliH / OM namaH zivAyetyevaM zivAya nama ityasau // 89 // teSAM ca zaGkaro devaH sRSTisaMhArakArakaH / tasyAvatArAH sArA ye te'STAdaza tadarcitAH // 10 // * 92 . Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teSAM nAmAnyatha brUmo nakulIzo'tha kauzikaH / gArgyo maitryaH kauruSazca IzAnaH SaSTha ucyate // 91 // saptamaH pAragArgyastu kapilANDamanuSyakau / aparakuziko'trizca piGgalAkSo'tha puSpakaH // 92 // bRhadAcAryo'stizca santAnaH SoDazaH smRtaH / rAzIkaraH saptadazo vidyAgururathAparaH // 93 // ete'STAdaza tIrthezAstaiH sevyante pade pade / pUjanaM praNidhAnaM ca teSAM jJeyaM tadAgamAt // 94 // akSapAdo gurusteSAM tena te hyAkSapAdakAH / uttamAM saMyamAvasthAM prAptA nagnA bhramanti te // 95 // pramANAni ca catvAri pratyakSaM laiGgikaM tathA / upamAnaM ca zAbdaM ca tatphalAni pRthak pRthak // 96 // tattvAni SoDazAmutra pramANAdIni tadyathA / pramANaM ca prameyaM ca saMzayazca prayojanam // 97 // dRSTAnto'pyatha siddhAnto'vayavastarkanirNayau / vAdo jalpo vitaNDA ca hetvAbhAsAzchalAni ca // 98 // jAtayo nigrahasthAnAnyeSAM vyayastu dustaraH / Atyantikastu duHkhAnAM viyogo mokSa ucyate // 99 // jayantAcAryaracito nyAyatarko'tidustaraH / anyastUdayanAcAryo granthaprAsAdasUtrabhRt // 100 // bhAsarvajJo nyAyasAratarkasUtravidhAyakaH / nyAyasArAbhidhe tarphe TIkA aSTAdaza sphuTAH // 101 // nyAyabhUSaNanAmnI tu TIkA tAsu prasiddhibhAk / ayameSAM vizeSastu yatprajalpanti parSadi // 102 // 93 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaivIM dIkSAM dvAdazAbdIM sevitvA yo'pi muJcati / dAsIdAso'pi bhavati so'pi nirvANamRcchati // 103 // eteSu nirvikArA ye mImAMsA darzayanti te / tatra padyamidaM cAsti mokSamArgaprarUpakam // 104 // na svardhunI na phaNino na kapAladAma nendoH kalA na girijA na jaTA na bhasma / yatrAsti nAnyadapi kiJcidupAsmahe tad rUpaM purANamunizIlitamIzvarasya // 105 // sa eva yoginAM sevyo yo'rvAcInastu yogabhAk sa dhyAyamAno rAjyAdisukhalubdhairniSevyate // 106 // uktaJca taiH svayogazAstre vItarAgaM smaran yogI vItarAgatvamaznute / sarAgaM dhyAyataH puMsaH sarAgatvaM tu nizcitam // 107 // yena yena hi bhAvena yujyate yantravAhakaH / tena tanmayatAM yAti vizvarUpo maNiryathA // 108 // zrutAnusArataH proktaM naiyAyikamataM mayA / eteSAmeva zAstrebhyastAMstAn bhAvAn vidurbudhAH // 109 // eteSAM yajamAnastu sutArAhRdayezvaraH / satyavAdI harizcandro rAmalakSmaNapUrvajaH // 110 // bharaTAnAM vratAdAne varNavyaktirna kAcana / yasya punaH zive bhaktirvratI sa bharaTo bhavet // 111 // amISAM sarvatIrtheSu bharaTA eva pUjakAH / zeSA namaskArakarAH so'pi kAryo na sanmukhaH // 112 // // iti zaivamatam // * 94 * Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha vaizeSikaM bramaH pAzupatAnyanAmakam / liGgAdi yaugavatteSAM te te tIrthakarA api // 113 // vaizeSikANAM yogebhyo mAnatattvagatA bhidA / pratyakSamanumAnaM ca mate teSAM pramAdvayam // 114 // avazeSapramANAnAmantarbhAvo'tra tairmataH / tattvAni tu SaDevAtra dravyaprabhRtikAnyaho ! // 115 // dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM ca caturthakam / . vizeSasamavAyau ca tattvaSaTkaM hi tanmate // 116 // tatra dravyaM navadhA bhUjalatejo'nilAntarikSANi / kAladigAtmamanAMsi ca guNAH punaH paJcaviMzatidhA // 117 // sparzarasarUpagandhAH zabdaH saGkhyA vibhAgasaMyogau / parimANaM ca pRthaktvaM tathA paratvAparatve ca // 118 // buddhiH sukhaduHkhecchA dharmAdharmaprayatnasaMskArAH / dveSaH snehagurutve dravatvavegau guNA ete // 119 // . utkSepAvakSepAvAkuJcanakaM prasAraNaM gamanam / paJcavidhaM kamaitat parApare dve tu sAmAnye // 120 // tatra paraM sattAkhyaM dravyatvAdyaparamatha vizeSastu / nizcayato nityadravyavRttirantyo vinirdiSTaH // 121 // ya ihAyutasiddhAnAmAdhArAdheyabhUtabhAvAnAm / sambandha iha pratyayahetuH sa ca bhavati samavAyaH // 122 // yoge vaizeSike tantre prAyaH sAdhAraNI kriyA / AcAryaH zaGkara iti nAma prAgabhidhAparam // 123 // amISAM tarkazAstrANi SaTsahasrANi kndlii| . zrIdharAcAryaracitA prazastakarabhASyakam // 124 // * 95 . Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatra saptazatI mAnaM sUtraM tu trizatImitam / vyomazivAcAryakRtA TIkA vyomamatirmatA // 125 // sA syAnnava sahasrANi parA tu kiraNAvalI / sA tUdayanasaMdRbdhA uddezAt SaTsahasrikA // 126 // zrIvatsAcAryaracitA TIkA lIlAvatI matA / sA'pi syAt SaTsahasrANi ekaM tvAyatantrakam // 127 // tattu samprati vyucchinnaM ziSyA mandodyamA yataH / / AcAravyavahArau ca prAyazcittaM ca te viduH // 128 // jIvasyAtyantiko duHkhaviyogo mokSa iSyate / yaugAnAM ca tathaivoktaH prAyaH sAdharmikA yataH // 129 // zivenolUkarUpeNa kaNAdasya muneH puraH / matametat prakathitaM tata aulUkyamucyate // 130 // akSapAdena RSiNA racitatvAttu yaugikam / . AkSapAdamiti khyAtaM prAyastulyaM matadvayam // 131 // // iti vaizeSikamatam // atha bauddhamataM vakSye mauNDyaM kRttiH kamaNDaluH / liGgaM teSAM raktavastraM veSaH zaucakriyA bahuH // 132 // dharmabuddhasaGgharUpaM teSAM ratnatrayaM matam / / tArA devI punasteSAM sarvavighnopaghAtinI // 133 // sapta tIrthaGkarAsteSAM kaNThe rekhAtrayAGkitAH / vipazyI zikhI vizvabhUH krakucchandazca kAJcanaH // 134 // kAzyapazca saptamastu zAkyasiMho'rkabAndhavaH / tathA rAhalasUH sarvArthasiddho gautamAnvayaH // 135 // * 96 . Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyAzuddhodanasuto devadattAprajazca saH / / zauddhodanidharmakIrtipramukhA guravo matAH // 136 // pratyakSamanumAnaM ca dve pramANe tu tanmate / caturNAmAryasatyAnAM duHkhAdInAM prarUpakaH // 137 // sarvajJastanmate buddhaH sa prameyacatuSkavAk / duHkhaM samudayo mArgo nirodhazceti tAttvikam // 138 // duHkhaM saMsAriNaH skandhAste ca paJca prakIrtitAH / vijJAnaM vedanA saJjJA saMskAro rUpameva ca // 139 // samudeti yato loke rAgAdInAM gaNo'khilaH / AtmA''tmIyasvabhAvAkhyaH samudayaH sa udAhRtaH // 140 // kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsanA tu yA / sa mArga iha vijJeyo nirodho mokSa ucyate // 141 // sugatAcAralagnasya jJAnanirmalatA hi yA / sA muktirmanyate bauddhaiH kaizcit kaizcicciteH kSayaH // 142 // AtmAnaM manvate naite jJAnameva tu manvate / bhavAntare sahacaraM santAnasthaM kSaNakSayi // 143 // catvAro bauddhabhedAH syubhaktisteSAM pRthak pRthak / kAvyAdamuSyAd jJAtavyAstanmatapratipAditAt // 144 // artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNeSyate, pratyakSeNa hi bAhyavastuvisaraH sautrAntikairAhataH / yogAcAramatAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA, manyante bata madhyamAH kRtadhiyaH svacchAM parAM saMvidam // 145 // tarkabhASA hetubinduAyabindustathA'rcaTaH / tarkaH kamalazailazca tathA nyAyapravezakaH // 146 // * 97 . Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnapAramitAdyAstu granthAH syurdaza tanmate / - prAsAdA vartulAsteSAM buddhANDaka iti smRtAH // 147 // mRdvI zayyA prAtarutthAya peyA madhye bhaktaM pAnakaM cAparAhne / drAkSAkhaNDaM zarkarA cArddharAtre mokSazcAnte zAkyasiMhena dRSTaH // 148 // // iti bauddhamatam // uktA liGgAdayo bhedA darzanAnAM zivaiSiNAm / tadvistarastu na prokto yathAjJAnamudIritaH // 149 // aSTAGgayogasiddhyarthaM dadhyuliGgAni liGginaH / sarve prAhustamaSTAGgaM tatsvarUpaM vadAmyatha // 150 // ahiMsAsUnRtAsteyabrahmAkiJcanatA yamAH / niyamAH zaucasantoSau svAdhyAyatapasI api // 151 // devatApraNidhAnaM ca karaNaM punarAsanam / prANAyAmaH prANayamaH zvAsaprazvAsarodhanam // 152 // pratyAhArastvindriyANAM viSayebhyaH samAhRtiH / . dhAraNA tu kvacid dhyeye cittasya sthirabandhanam // 153 // dhyAnaM tu viSaye tasminnekapratyayasantatiH / samAdhistu tadevArthamAtrAbhAsanarUpakam // 154 // evaM yogo yamAdyaGgaiSTabhiH sammato'STadhA / mokSopAyo yogo jJAnazraddhAnacaraNAtmakaH // 155 // nivarttako bhaved dharmo darzanAnAM zivaiSiNAm / rAjyAdibhogAmicchUnAM gRhiNAM tu pravartakaH // 156 // sarvasAvadyaviratidharmaH siddhyai nivartakaH / iSTApUrtAdiko dharmo bhaved bhUtyai pravartakaH // 157 // dharmAdharmavidhAtAraM jIvaM darzanino viduH / nAstikAstaM na manyante puNyApuNyabahirmukhAH // 158 // * 98 . Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te'dhiparSad vadantyevaM nAsti jIvo na karma ca / dharmAdharmoM na vidyate tataH kiM nu tayoH phalam ? // 159 // etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya yad vadantyabahuzrutAH // 160 // piba khAda ca cArulocane ! yadatItaM varagAtri ! tanna te / na hi bhIru ! gataM nivarttate samudayamAtramidaM kalevaram // 161 // pRthvI jalaM tathA tejo vAyurbhUtacatuSTayam / pramANabhUmireteSAM mAnaM tvakSajameva hi // 162 // pRthvyAdibhUtasaMhatyA yathA dehAdisaGgatiH / madazaktiH surA'Ggebhyo yadvat tadvaccidAtmatA // 163 // tasmAd dRSTaparityAgAd yadadRSTe pravarttanam / taddhi lokasya mUDhatvaM cArvAkAH pratipedire // 164 // krameNa khaNDanaM teSAM jIvastAvatprapadyatAm / ahaM duHkhI sukhI cAhamiti pratyayayogataH // 165 // ghaTaM vemyahamityatra tritayaM pratibhAsate / karma kriyA ca kartA ca tatkartA kiM niSidhyate ? // 166 // zarIrameva cetkartR, na kartR, tadacetanam / bhUtacaitanyayogAcca cetanaM, tadasaGgatam // 167 // mayA dRSTaM zrutaM spRSTaM ghrAtamAsvAditaM smRtam / ityekakartRkA bhAvA bhUtacidvAdinaH katham ? // 168 // svasaMvedanataH siddhe svadehe cetanAtmani / paradehe'pi tatsiddhiranumAnena sAdhyate // 169 // buddhipUrvA kriyA dRSTA svadehe'nyatra tadgatiH / pramANabalataH siddhA cetanA nAtivAryate // 170 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatparalokinaH siddhau karmabandho na durghaTaH / .... vicitrAdhyavasAyasthaH sa hi banAtyanAditaH // 171 // puNyapApamayaM karma cIyate vA'pacIyate / tadvazAt sukhaduHkhAni na tu yAdRcchikAnyaho ! // 72 // nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH // 173 / / stanyapAnAbhilASo yat prathamaM bAlake bhavet / pUrvajanmAbhyAsato'sau tasmin janmanyazikSaNAt // 17 // tasmAnnAstikavAkyeSu ratiH kartuM na yujyate / AtmA jJAnI karmamuktaH paralokI ca budhyatAm // 175 // sa cASTAGgena yogena karmonmUlya samantataH / Apnoti muktiM tatroccairAnandaM svAdayatyaho ! // 17 // sAdikamanantamanupamamavyAbAdhaM svabhAvajaM saukhyam / prAptaH sa kevalajJAnadarzano modate muktaH // 177 // sarvathA'pyajighAMsUnAM gurudevahitaiSiNAm / adIrghamatsarANAM ca muktirAsannavartinI // 18 // kAlasvabhAvaniyaticetanetarakarmaNAm / bhavitavyatayA pAke muktirbhavati nAnyathA // 179 // bAlAvabodhanakRte maladhArisUriH zrIrAjazekhara iti prathamAnabuddhiH / samyagguroradhigatottamatarkazAstraH SaDdarzanImiti manAk kathamayAmbabhUva // 180 // iti zrIrAjazekharasUrikRtaH ssdddrshnsmuccyH| .. TI. * etaccihnayutAH zlokAH zrIharibhadrasUrikRta-SaDdarzanasamuccaye dRzyante / * 100 . Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 (vedAnta-darzanam ) lokAyata mate'pyevaM saGkSapo'yaM niveditaH / vedAntinAM matasyAsau kathyamAno nizamyatAm // 1 // vedAntinaH punaH prAhuradvaitamatavAdinaH / brahma satyaM jaganmithyA jIvo brahmaiva nAparaH // 2 // anirvAcyA hi mAyAtra yA vivartavidhAyinI / vikSepAvArazaktibhyAM sahitAdhyAsakAraNam // 3 // AvArazaktirmAyAyAH proktA kartRtvakAraNam / zaktirvikSeparUpA ca prapaJcajananI matA // 4 // sarvasattvAnusyUtaM ca brahmaivaikaM ca nirguNam / sadAzuddhaM svataH siddhaM tadbhinnaM vidyate na sat // 5 // * 103 . Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zravaNAnmananAccaiva nididhyAsAniraMtaram / samAdherapyanuSThAnAt prApyate brahma nizcayam // 6 // pramANAdivyavasthA ca mImAMsAsaMmatA matA / abhidheyArthatAtparya paryAlocyaM subuddhibhiH // 7 // vairAgyaratinAjJena vedAntamataprakriyA / saGkSiptA pUritAhyatra bodhAya svAlpamedhasAm // 8 // * 104 . Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 akArAdikramaH ata eva purA aparokSatayA AkSapAdamate AcAryaziSya utkSepAvakSepa etAni nava etAvAneva eteSAM yA evaM caturviMzati evaM sAMkhyamata kAryAt kAraNA kimetaditi kSaNikAH sarva caitanya lakSaNo jAtayo nigraha jinendro devatA jIvAjIvau jainadarzana jaiminIyamata jaiminIyAH 56 tataH saMjAyate tattvAni SoDazA tathAbhavyatva tatra jJAnAdi 53 | tatra dravyaM | tatra paraM 36 | tatra pratyakSa 41 | tatra bauddhamate tasmAdatI tasmAdRSTa darzanAni SaDevA duHkhaM saMsAriNaH dRSTAMtastu dRSTAnto'pya dRSTArthAnupa devatAviSayo dravyaM guNa 77 nigrahasthAna * 23, 982 EMPLEM * 105 . Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 | ya ihAyuta yacca sAmAnya yathA kAkAdi yenotpAda | rupANi pakSa rupAttejo rolaMbagavala lokAyatamate lokAyatA vijiguSu vyavasAyAtmakaM 43 | zAbdamApto naiyAyika matasyai naiyAyikamatAda nodanAlakSaNo pApaM tadviparItaM pAyUpastha piba khAda ca pRthvI jala pRthvyAdi pUrvavaccheSa paMcaviMzati paMcendriyANi prakRtiviyogo pratijJAhetu pratyakSamanumAnaM pratyakSamanumAnaM pratyakSaM kalpanA pratyakSaM ca pramANaM ca pramANapaMcakaM pramANe dve ca prasiddhavastu baddhasya karmaNo buddhiH sukha bauddhaM naiyAyika bauddharAddhAMta 67 | zAbdaM zAzvata SaDdarzana 17 | sattvaM raja | sad darzanaM | samudeti | saMvarastannirodha 76 | | sAdhyavRtti sAMkhyA nirI | surAsureMdra sparzanaM rasanaM sparzarasa 3 | hetvAbhAsA * 106 . Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana prakAzana sAhitya-sUcI 1) Ajano niyama (pAMcavI AvRtti) 2) stuti saritA (cauthI AvRtti) 3) maraNaM maMgalaM mama (dusarI AvRtti) 4) phUlamAM phoryA rAma (dusarI AvRtti) 5) AcAropadeza (hindI anuvAda) 6) pUnAthI karADa sudhInAM pravacano 7) ratnAkarAvatArikA (saMskRta) 8) naranArAyaNAnandamahAkAvyam (saMskRta) - 9) jhAkaLanA sUraja 10) zrAvakadharmavidhiprakaraNam (saMskRta) 11) SaDdarzana samuccaya (saMskRta - anuvAda) 12) jAgo re, mAvApa (hindI) 13) pAtaMjalayoga darzanam - saTIkam (saMskRta). 14) syAdvAdamajarI (saMskRta) 15) kArikAvalI (saMskRta) 16) rAmacaMdraM namAmi 17) guNAnuvAda pravacana 18) nayAmRtam (saMskRta) 19) kAvyAnuzAsanam - saTIkam (saMskRta) 20) samarAdityasaMkSepaH (saMskRta) 21) SaDdarzana samuccaya - saTikam (saMskRta) 22) sAdhu to calatA bhalA __ AgAmI sAhitya 21) yogadraSTi samuccaya (saMskRta) 23) prabhu ! kyAre kRpA karazo 22) baMdhazataka - vRtti (saMskRta) . 24) motIo bAMdhI pALa 23) surasuMdarIcariyaM (saMskRta) 25) parva pravacana (dusarI AvRtti) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana prakAzana AjJAdharmathI anubaddha ane zabdazrIthI samRddha sAhitya prakAzana karavAno mudrAlekha dharAvatAM pravacana prakAzanane samudAra sahayoga ApanArA pravacana staMbha zrI hematalAla chaganalAla mahetA parivAra - kalakattA zrImatI pramAbena naMdalAla zeTha - muMbaI yuvA saMskAra grUpa - nAgapura pravacana premI zrI sudhIrabhAI ke. bhaNazALI - kalakattA zrI kumArapALa dinezakumAra samadaDiyA - maMcara zrI prakAza bAbulAla, devendra, parAga, pritama zAha - maMcara pravacana bhakta zrI caMdulAla nemacaMda mahetA - kalakattA zrI choTAlAla devacaMda mahetA - kalakattA zrI khuzAlacaMda banecaMda zAha - kalakattA zrI rasIkalAla vADIlAla zAha - kalakattA zrI kastUracaMda nAnacaMda zAha - kalakattA zrI maMchAlAla zAmajI jogANI - kalakattA zrI gulAbacaMda tArAcaMdajI kocara - nAgapura zrI naTavaralAla popaTalAla mahetA - nAgapura zrImatI samajubena maNIlAla dozI parivAra - nAgapura zrI pravINacaMdra vAlacaMdajI zeTha (DIsAvAlA) - nAsika zrI caMdrazekhara nareMdrakumAra copaDA - barorA zrI subhASakumAra vADIlAla zAha - karADa zrImatI hasamukhabena jayaMtIlAla zAha (pRthvI) - vApI A dharmAnurAgI mahAnubhAvonI ame hArdika anumodanA karIo chIo. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka tevana pika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA kA ya jaina vaizeSika mImAMsA nAki vedAnta yonA bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizevikA rika sAMkhya jaina vaizazAAvajayamahodayasari gathamAlAbauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsa (5)kadedAnta yoga bauddha naiyAyita nta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga nau sA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka te / pika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA / ya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeNi yika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyilamA nta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha degA ki vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga sA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka devA pika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika bhImAsA bAda vya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika yika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya na ebauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyina nta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddhAMca eka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yo| rAMsA cAvaki vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka denA pika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA na tya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSita yika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya / / bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika nta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha ki vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga sA cArvAka vedAnta yoga bauddha naipravacana prakAzanImAMsA cArvAka vAra pika mImAMsA cArvAka vedAnta yoga bauddha naiyAyika sAMkhya jaina vaizeSika mImAMsa vA