Book Title: Karm Ki Gati Nyari Part 05
Author(s): Arunvijay
Publisher: Jain Shwetambar Tapagaccha Sangh Atmanand Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002479/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma kI gati nyArI ajJAna niSya nArakI va manuSyanAra HTLEVA AMkhaparaDI andhA talavAra SCG 12maka 30koDAkAla sAdharApamA 33sAgaropama FEMBER nidra AyuSya jJAnAvaraNIya 5 30koDAko sAgarApama vadanIya akSaya jJAna hInAvaraNI sAgarApama 20kADAko 9 2 a.suravA THANENER zana AtmA kabhAra TRU30ii /20koDAkA Eele arU anAmI vIrya COM/nAmakAaMtarAya mohanIya STESTET garAva sAgarIpama 00kADA kA/20kA 103 koDAkoDI 30kAhAka garopama sAgarA sAgara mA. CERIF sAgarApama nA gati,jAti zarIrAdi citrakAra:kailAbAzarmAjamapura pravacanakAraevaM lekhakaH-pa.munirAjazrIaruNavijayajImahArAja cAtamAsikaravivAsarIyasacitravyAkhyAnamAlA zrIjainazvetAmbara tapAgacchasaMgha AtmAnaMdasabhAbhavanajayapura AvRtI: 1000 mUlya: sadupayogArtha 1) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubha kAmanAoM shit| zrI rAjamalajI siMghI ke dattaka pitAjI dharma premI, maitrI bhAva pUrNa sva. zrI mUlacanjI sA. siMghI sevA nivRtta posTa mAsTara, bhArata sarakAra janma : san 1870 nidhana : 28-11-1616 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavA pravacana-5 jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama aura kSaya parama AdaraNIya-vaMdanIya darzanIya namaskaraNoya-smaraNIya carama tIrthapati zramaNa bhagavAna zrI mahAvIrasvAmI ke caraNa kamala meM namaskAra pUrvaka ... jJAnAdvidanti khalu kRtyamakRtyajAtaM, jJAnAccaritamamalaM ca samAcaranti / jJAnAcca bhavya bhavinaH zivamApnuvanti, jJAnaM hi mUlamatulaM sakaladhiyAM tat // jJAna kI viziSTa mahimA batAte hue mahApuruSoM ne prastuta zloka meM kahA hai ki-kRtya aura akRtya arthAt karane yogya kyA hai aura na karane yogya kyA hai isakA viveka manuSya jJAna se hI prApta karatA hai / jJAna se karaNIya prakaraNIya ko jAnatA hai| jJAna se hI nirmala pavitra cAritra kA prAcaraNa kiyA jAtA hai / jJAna se hI bhavya jIva mokSa ko prApta karate haiN| jJAna hI sarva prakAra kI zrI zobhA kA mUla kAraNa hai| jagat kI atula lakSmI kA mUla jJAna haiN| isa taraha jJAna kI mahimA bar3I bhArI haiM / jJAna tIsare netra ke samAna hai| jaise sUrya apane prakAza se camakatA hai vaise jIva apane jJAna se camakatA hai / prataH jJAna bhI dUsare divAkara sUrya ke samAna ginA jAtA hai| yaha aisA prAbhUSaNa hai ki jisakI jagat meM koI corI nahIM kara sktaa| sone hIre ke AbhUSaNa kI corI cora kara sakate haiM parantu Atmastha jJAna kI corI koI nahIM kara sktaa| kumata andhakAra ko dUra karane vAlA jJAna hai| jJAna jagatcakSu-locana ginA jAtA hai| bhrama-saMzayAdi kA nivAraNa jJAna se hotA hai| nIti rUpI nadI ke nikalane kA mUla parvata jJAna hai / jJAna hI kaSAyoM kA zamana karane meM samartha hai| jJAna hI pApa nivRtti kA mUla mantra hai| mana ko pAvana-pavitra karane vAlA jJAna hai| caMcala mana ko sthira karane meM sahAyaka jJAna hai / svargApavarga ke sopAnoM kI sIDhI rUpa jJAna hai aura jJAna hI mokSa taka pahu~cAne kI sIDhI hai / isa taraha jJAna kI mahimA aparaMpAra hai / jitanI mahimA gAeM utanI kama hI hai| yahAM taka kahA hai ki bahu koDo varase khape, karma prajJAne jeha / jJAnI zvAsocchavAsamAM, karma khapAve teha // karma kI gati nyArI 245 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAna dazA meM jina karmoM ko khapane meM, kSaya hone meM karor3oM varSa lagate haiM una karmoM ko jJAnI mahAtmA zvAsocchavAsa parimita kAla meM kSaya kara letA hai / ata: ajJAna sAdhanA kaSTa sAdhya haiM / jJAna sAdhanA sahaja sAdhya bananI cAhie / jJAnayoga kI garimA hai / yoga sAdhanA sAdhaka ne sAdhya kara bhI lI parantu usameM jJAna nahIM AyA to vaha sAdhanA binA sugaMdha ke puSpa kI taraha zuSka bana jAtI hai / zrataH karor3oM bhavoM ke saMcita pApa karmoM ko jJAnI zvAsocchavAsa parimita kAla meM kSaya kara sakatA hai / isalie darzanopAsanA, cAritrArAdhanA, tapArAdhanA meM yadi jJAna mizrita hotA hai, milatA hai to sone meM sugaMdha kI taraha usakI kImata hajAra gunI bar3ha jAtI hai / anyathA jJAnAbhAva meM cAritra sAdhanA tathA tapArAdhanA Adi kaSTasAdhya bana jAtI hai | jJAnI jyAdA hai ki ajJAnI ? samasta saMsAra ke jIvoM kA sarvekSaNa kiyA jAya to saMsAra meM jJAnI jyAdA mileMge ki ajJAnI ? sukhI jyAdA mileMge yA duHkhI ? pApI jyAdA mileMge yA puNyazAlI ? dharmI jyAdA mileMge yA adharmI ? usI taraha mithyAtvI jyAMdA mileMge yA samyaktvI ? Apako Azcarya hogA ki ina saba praznoM ke uttara meM - prajJAnI, duHkhI, pApI, adharmI, tathA mithyAtvIyoM kI saMkhyA bahuta jyAdA thI dhaura hai / jJAnI jagat meM gine ginAe mileMge / sukhI puNyazAlI tathA dharmI evaM samyaktvI jIva bhI saMsAra meM gine ginAe hI mileMge / yaha saMkhyA bahuta alpa hai / prajJAniyoM kI lambI-caur3I saMkhyA ke sAmane jJAniyoM kI saMkhyA nagaNya hai / sImita hai| kAphI alpa hai / itanA hI nahIM bhUtakAla meM bhI bahuta alpa thI vartamAna meM aura bhI jyAdA ghaTakara alpa ho gaI hai / tathA bhaviSya meM kabhI bhI dharmiyoM kI, jJAniyoM kI, samyaktvIyoM kI tathA puNyazAliyoM kI saMkhyA adharmI, ajJAnI, mithyAtvI yA pApI jIvoM se bar3hane vAlI bhI nahIM haiM / na bhUto na bhaviSyati jaisI bAta hai / karmakSaya karane vAloM kI apekSA karma baMdha karane vAloM kI saMkhyA aneka gunI jyAdA hI rahI hai / yaha sthiti traikAlika hai / tIna kAla meM yahI sthiti rahatI hai / zAyada Apa soceMge ki kyoM ? kyA kAraNa hai ? kAraNa prAMkhoM ke sAmane spaSTa pratyakSa hI hai ki pApa pravRtti jIvoM kI jyAdA hai / pApakarma kA bandha jyAdA hai ataH pariNAma kyA AegA ? karma baMdha ke kAraNa jaba karma udaya meM AegA taba AtmA ke jJAnAdi guNoM kA prAcchAdana ho jAegA / sArI pravRttiyAM karmAdhIna jyAdA ho jAegI / ajJAna kyA hai ? mithyAtva kyA hai ? AtmA ke jJAna guNa ko Dhakane vAle jJAnAvaraNIya karma ke kAraNa prajJAna udaya meM hai / darzana mohanIya karma ke kAraNa yathArtha zradvA kA guNa Dhaka gayA, daba gayA zrata: mithyAtva karma kI gati nyArI 246 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt viparIta jJAnAdi sAmane vyavahAra meM pracalita hai / ataH jJAnAdi kI zrAtmaguNAnurUpa pravRtti nahIM cala rahI hai / zrapitu jIva jJAnAvaraNIya karma janya sArI pravRttiyAM kara rahA hai / jJAnAvaraNIya prAdi karmAvaraNoM se AtmA ke jJAnAdi guNa Dhaka jAne ke bAda jo ajJAna - alpAMza meM jJAna kI prabhA chAyA jo prakaTa hogI usI ke zrAdhAra para jIva pravRtti karegA / udAharaNArthaM tejasvI sUrya jaba bAdaloM se Dhaka jAegA phira kyA hogA ? jitanI prabhA jitanA kama prakAza rahegA jIva usI meM gati - pragati pravRtti kareMge / ThIka usI taraha jJAna guNa kI jIva ne hI vaise pApa karma karake Dhaka diyA hai / ata: sArI viveka dazA bhUla gayA / jJAnAcAra dharma bhUla gayA / zraba usa pApa kI sajA ko bhugatatA huA ajJAnI, avivekI kI taraha pravRtti karatA hai / jJAnAvaraNIya karma bAMdhane kI pApa pravRtti pariNIyattaNa ninhava uvaghAyaposa aMtarAeNaM / accAsAyaNAe AvaraNa dugaM jizrI jayai // 54 // tatpradoSanihnana mAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 6-12 / / prathama karma graMtha ke 54veM zloka tathA tattvArthAdhigama sUtra ke 6-12 sUtra jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya karma bAMdhane ke zrAzrava batAe gae haiN| kaisI-kaisI pApa pravRtti karane se jIva kisa taraha jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya donoM karma bAMdhate hai ? vaha pravRtti isameM darzAI gaI hai / paDiNIyattaNa = pratyanIkatva-aniSTa prAcaraNa karane se, arthAt jJAnavAn jJAnI mahApuruSoM ke pratikUla AcaraNa karane se, unake viparIta vyavahAra karane se, jJAnI mahApuruSoM ke prati dveSabhAva, yA duzmanAvatA kI vaimanasya bharI vRtti rakhakara pratyanIka arthAt zatrutA rakhane se jIva jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya donoM karma bAMdhatA hai / nimhava arthAt apalApa karanA / kisI ke pAsa par3hakara bhI maiM inake pAsa nahIM par3hA hU~ yaha chipAne kI apalApa kI vRtti ninhava vRtti hai / usI taraha amuka viSaya ko jAnatA huA bhI maiM nahIM jAnatA / isa taraha jJAnI aura jJAna donoM ko chipAkara apalApa karane vAlA, tathA mRSAvAda asatya sevana karane se, jhUTha bolane se, uvaghAya - upaghAta -vinAza karane se, jJAna tathA jJAniyoM kA nAza karanA, unheM nukasAna pahu~cAnA, tathA jJAnopakaraNa- sAdhana pustaka, vidyA ke sAdhana pATI, pothI, sthApanAjI (ThavaNI) sApaDo, pena- kalama, kAgaja, kApI, mAlA ityAdi jJAna ke jo upayogI upakaraNa hoM unakI AzAtanA, varaNIya karma kA baMdha hotA hai, ruci pUrvaka vinaya rakhanA cAhie yA anAdara karane se jJAnAjJAna ke sAdhanoM ke prati bhI prAdara sadbhAva tathA anyathA anAdara pravinaya se bhArI karma baMdha hotA karma kI gati nyArI 247 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai , usI taraha jJAnI mahAtmA ke prati bhI anAdara asadbhAva yA avinaya kI vRtti nahI rakhanI cAhie / parosa = pradeSa vRtti-jJAna tathA jJAnopakaraNa evaM jJAnI mahAtmA ke prati pradveSa vRtti rakhane se bhI karma baMdha bhArI hotA hai / akhabAra Adi para baiTha jAnA, bichAkara so jAnA yA akhabAra yA jJAna ke akSara likhe ho aisI kaoNpI ke pattaM, patra-patrikA yA pustaka ke pattoM meM khAnA, yA una pattoM se bacce ke malamUtrAdi sApha karanA, yA phAr3akara kahIM bhI pheMka dene Adi se, tathA jalAnA, kaoNpIpustaka-akhabAra-patte Adi jalAkara upayoga meM lAnA ityAdi se bhArI karma baMdha hotA hai| jJAnI vidyA dAtA gItArtha gurU Adi kI AzAtanA unheM satAnA, unakI niMdA karanA, unakI apakIrti karanA, unake bAre meM viparIta pracAra karanA yA likhanA Adi pradvaSa vatti se jIva bhArI karma baMdha karatA hai| antarAeNaM-anrAya karanA = vidhna DAlanA. par3hane vAle ko par3hane na denA, abhyAsa karane vAle ke mAyA kapaTa se yA IrSyA buddhi se use par3hane na denA, kAma karane ke lie kahanA, usakI pustakakaoNpI Adi chipA denA, phAr3a ke pheMka denA, curA lenA, abhyAsu ko parezAna karanA, ityAdi rIta se par3hane vAle kI par3hAI ke bIca antarAya-vidhna karane se jIva bhArI jJAnAvaraNIya karma upArjana karatA hai| accAsAyaNAe-ati prAzAtanA karanI, kisI jJAnI vidvAna kI atyanta jyAdA pAzAtanA karanI, halke tarIke se unheM gAlI denA, nIca kula kA kahanA, una para halke doSAropaNa karanA, mAtsarya vRtti se unake khilApha pravRtti karanA, una para kalaMka lagAnA, Aropa DAlanA, abhyAkhyAna tathA paizUnya vRtti se doSa na hote hue bhI doSAropaNa karanA yaha jJAnI vidvAna kI ghora pAzAtanA se mahAbhArI pApa karma upArjana karatA hai / jJAniyoM ke prati marmacchedI bAteM banAnA, yA unake pAhArAdi meM milAvaTa karanA, yA mAraNAntika prANAnta kaSTa pahu~cAnA, yA kisI bhI taraha unheM santApa tathA manodvega pahu~cAnA yaha bhArI pApa karma hai / isI taraha niSiddha deza-kAla meM-akAla meM adhyayana karanA, adhikAra na hote hue bhI zAstrAdi par3hakara anadhikAra ceSTA karanA, sUtra-siddhAnta kA apalApa karake ulTe artha karanA, utsUtra prarUpaNA karanI, kisI ko bhI galata salAha dekara ulTe mArga para le jAnA, zAstroM ke artha viparIta samajhAnA, kutarka karake siddhAntoM ko jhUThe sAbita karanA, jJAnopakara ke prati pravinayI buddhi se paira lagAnA, thUka lagAnA, yA anya gandI vastu se dUSita karanA Adi akAla-kAla samaya meM par3hanA, tathA RtusrAva (m. c.) meM par3hanA-likhanA Adi, tathA pustakoM kA takiyA bana kara sonA, baiThanA, IrSyA vRtti se pustaka par3hane ke lie dUsaroM ko na denA, apanI samajha zakti acchI hota hue bhI dUsaroM ko na samajhAnA, na sikhAnA, vidyA ko chipAkara rakhane se, na batAne se, na sikhAne se yA gupta rakhakara nAza 248 karma kI gati nyArI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane se yA kupAtra ko dene se, tathA udara pUrti ke lie dharma grantha zAstrAdi becakara AjIvikA calAne se, pastI-kacare meM beca dene se, yA zAstra granthoM kI surakSA na karane se, unheM dIpaka Adi lagane se na bacAne se isa taraha aneka tarIkoM se jJAna-jJAnI tathA jJAnopakaraNa sAdhanoM kI AzAtanA karane se ghora jJAnAvaraNIya karmabaMdha hotA haiM / jisake pariNAma svarUpa bar3I bhArI sajA bhugatanI par3atI hai| jJAnAvaraNIya karma kI sajA tIvra pApavRtti se uparokta batAe hue kAraNAnusAra yadi jJAna-jJAnI tathA jJAnopakaraNa kI AzAtanA Adi karake bhArI jJAnAvaraNIya karma upArjana kiyA ho to vaha karma apane nicita samaya para jarUra udaya meM pAegA / jIva ne svayaM karma bAMdhA hai, usakI sthitikAla avadhi niyata hai ataH karma kI udaya meM Ane kI avadhi hote hI vaha karma udaya meM paaegaa| pApa kI sajA bar3I bhArI hotI hai / jaise karma bAMdhe haiM vaise phala sAmane aaeNge| yaha to karma siddhAnta kA niyama hai kiAs you sow so shall you reap. jaisA bIja boeMge vaisA phala paaeNge| babUla bokara Ama ke phala nahIM pA skeNge| Apako Ama khAne kI icchA hai to Apa pahale se hI prAma kI guThalI boie to pAma khAne ko mileMge / jaisA kareMge vaisA bhareMge / yahI karma sattA kA niyama hai / ataH yadi Apane jJAna-jJAnI kI AzAtanA karake bhArI pApa karma upArjana kiyA hI hai to usakI sajA bhoganI hI par3egI / jJAnAvaraNIya karma kA svabhAva hI ajJAna pradAna karane kA hai| jJAna guNa ko DhaMkane kA hI hai| khe pATA jevuM jaise eka dekhate hue vyakti kI prAkhoM para paTTI bAMdha dI jAya to pariNAma kyA AegA ? vaha dekhane kI zakti hote hue bhI nahIM dekha paaegaa| aMdhe kI taraha dIvAra ke, lakar3I ke sahAre calane kI zaniAvaraNIya karma kriyA kregaa| usI taraha jJAnAvaraNIya karma jaba udaya meM pAegA taba usa jIva ko pAMca jJAnendriyoM se vikala bnaaegaa| mparzendriya, rasanendriya, ghrANendriya, cakSu indriya, zravaNendriya (kAna) ina pAMcoM jJAnendriya kI vikalatA paidA kregaa| inakI zaktiyAM kSINa kara degA yA naSTa bhI kara detA hai / pariNAma yaha AtA hai ki koI janma se hI andhA banatA hai, mUka-mUMgA ON karma kI gati nyArI 249 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhira-baherA, banatA hai| kisI ke kAna hI nahIM banA hai| kisI ke nAka hI nahIM banA hai| kisI ke hoTha nahIM bane hai| kisI ko sArI camar3I para kuSTa roga hai| to kisI ko khujalI hai| koI janma se hI mAnasika rogI banate haiM / buddhi nahIM milatI yA buddhi bhArI kama milatI hai jisake kAraNa yA to par3hAI meM mana lagatA hI nahIM hai yA par3hAI se jI uTha jAtA hai| par3hane kI ruci hI nahIM hotii| yA par3he to samajha meM hI nahIM AtA yA samajha meM thor3A bhI AtA hai to yAda nahIM rahatA / jJAnAvaraNIya karma ke kAraNa smRti-smaraNazakti-yAdazakti naSTa ho jAtI hai / milatI hI nahIM / kaIyoM ko eka akSara bhI yAda nahIM rhtaa| kaIyoM kA dimAga kAma hI nahIM karatA dimAga kA vikAsa hI nahI hotA / avikasita dimAga aura buddhi mAnasika vikalatA hai| kaI mUrkha tathA pAgala banate haiN| kaI mukha rogI tathA deha rogI banate hai| jisa DAla para baiThA ho usI DAla ko kATa rahA ho aisI mUrkhatA dekhane ko milatI hai| yA kAlAntara meM jJAnendriyoM kI zakti kSINa ho aise roga utpanna hote haiN| manuSya lar3akhar3AtA hai, yA bistara meM par3A rahatA hai| bezuddhi bhI jIvana meM AtI hai / bebhAna avasthA meM par3A rahatA hai / kiMkartavya mUDha bana jAtA hai / viveka dazA naSTa ho jAtI hai| avivekI nirarthaka pralApa karane vAlA banatA hai| isa taraha jJAnAvaraNIya karma ke udaya meM Ane se aisI vicitra dazA banatI hai| bar3I bhArI duHkhI tathA dayanIya sthiti paidA hotI hai| pustakAdi jalAne kA pariNAma eka parivAra ke bacce skUla par3hane jAte the| bacce svabhAva se zarAratI hote haiM / par3hAI karane ke bajAya zarArata kI hogI aura jaba zikSaka ke pUchane para kucha bhI nahIM pAyA taba zikSaka ne thor3I sI piTAI kii| bacce rote-rote ghara aae| mAM ne dekhA bacce ro kyoM rahe haiM ? pUchane para patA calA ki zikSaka ne mArA hai ata: ro rahe the| mAM ko bar3A gussA AyA- terA bhalA ho ! bacce mere, mujhe pyAre, aura zikSaka mArane vAlA kauna hotA hai ? yaha nahIM clegaa| itanA kahate hue mAM ne baccoM ke hAtha se kaoNpI-pustaka-pATI-pena saba lekara rasoI ghara meM jalatI sigar3I meM DAlakara jalA diyA aura baccoM ko kahA baiTha jAmro ghara meM, khuzI se khelo, basa kala se skUla jAnA hI nahIM / kucha bhI par3hanA hI nhiiN| chor3a do par3hanA / khelo-kUdo-majA karo / yaha saba kucha cala hI rahA thA ki patideva ghara meM aae| unhoMne yaha dekhA, unheM bar3A bhArI duHkha humA / patnI se kahA-are ! tUne ye kyA kara diyA ? pustakeM jalA dii| kaoNpI-pATI saba jalA diyaa| aba bacce par3heMge kahAM se ? aura mAsTara ne mAra bhI diyA to kyA ho gayA / usa kahAvata ko yAda karo- "soTI vAgeM camacama to vidyA 250 karma kI gati nyArI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ave ruumjhum"| halkI sI lagA bhI dI to kauna sA burA kara diyaa| yUM hI pddh'eNge| patnI ne kahA-nahIM yaha nahIM clegaa| bacce mere haiM, dUsare ko mArane kA adhikAra nahIM hai| pati-are hAM ! bacce to tere hI rheNge| yU to par3hAI ke lie mAranA bhI par3atA hai / to vidvAna bneNge| patnI-nahIM yaha nahIM clegaa| to phira pApa hI ghara meM pddh'aayo| bacce kala se skUla nahIM jaaeNge| pati-are ! rAma-rAma ! maiM hI ghara meM par3hAne baiTha jAuMgA to paisA kamAne kauna jAegA ? phira roTI kahAM se khAeMge ? isalie skUla jAne de / par3hane de| nahIM to mUrkha raha jaaeNge| phira bhaviSya meM inheM anapar3ha dekhakara koI kanyA nahIM degaa| zAdI nahIM hogii| hamAre lie jindagI bhara duHkha rhegaa| Akhira patnI nahIM maanii| baccoM ko skUla nahIM jAne diyaa| par3hane nahIM diyA / dekhate hI dekhate 15-20 varSa bIta ge| bacce anapar3ha gaMvAra raha ge| aba zAdI kI bAta AI / koI kanyA nahIM de rahA thaa| pati ne patnI se kahA le-dekha, / mUrkha rakhe haiM aba kyA hAlata hogI ? - patnI-tuma jAnoM tumhAre bacce jaaneN| maiM kyA karUM ? doSa tumhArA hai tumane kyoM nahIM paDhAyA ? aba sira para hAtha rakhakara rotI raha! baccoM ko markha rakhe haiM aba kyA hAla pati-are ! tU mere Upara doSAropaNa karatI hai ? maineM to par3hAne ke lie bahuta kahA thA parantu tU jidda para rahI, tU ne par3hane nahIM diyA / pustakeM kaoNpiyAM saba jalA dii| aura aba mujhe sunA rahI hai............pagalI kahIM kii| patnI-pAgala tuma................aura pAgala tumhArA baap| mujhe pagalI kahane vAle tuma kauna ? tuma jAnoM tumhArA nasIba jAne / maiM kyA karUM ? merA kyA kasUra hai / gAlI galauca zurU ho gaI / patnI bar3I vicitra jhagaDAlU thI usane gAlIyoM kI barasAta brsaaii| pati ko gussA aayaa| yaha saba kucha bardAzta nahIM kara sakA / pati ne pAsa meM par3A huA patthara uThAyA aura patni ke sira para mArA, sira phUTa gyaa| khUna kI dhArA bahane lgii| patnI mara gaI / dUsare janma meM (patnI kA jIva) vaha guNamaMjarI nAmaka kanyA ke rUpa meM kisI ke ghara meM jnmii| gata janma kI jJAna tathA karma kI gati nyArI 251 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnopakaraNa-pATI-pustaka-kaoNpI Adi jalAne kA pariNAma yaha pAyA ki Aja isa janma meM vaha janma se gUMgI-baharI banI / yaha bAMdhe hue jJAnAvaraNIya karma kI bhArI sajA thii| usI taraha pati kA jIva bhI dUsare janma meM kisI ke ghara meM putra rUpa se utpanna humA / varadatta kumAra nAma rakhA gyaa| vaha bhI janma jAta guuNgaa-bhraa| donoM bar3e hue, zAdI kahAM se ho ? janma jAta nirakSara bhaTTAcArya rhe| isa taraha bAMdhe hue jJAnAvaraNIya karma kA bhArI udaya jaba sAmane AtA hai taba sajA kaisI milatI hai ? prApa jAnate hI haiM ki pApa kI sajA bar3I bhArI hotI hai, aura karma kI gati nyArI hotI hai| jJAnAvaraNIya karma kA pariNAma jJAna kI prAzAtanA, jJAnI kI pAzAtanA, jJAnopakaraNa pustakAdi sAdhanoM kA itanA anAdara karanA Adi azubha pApa pravRtti karane se yahI sajA sAmane AtI hai / bAMdhe hue jJAnAvaraNIya karma jaba udaya meM prAte haiM taba usakI sajA ThIka vaisI hI milatI hai / jJAna prApta nahIM hotA / buddhi pUrI acchI nahIM miltii| jJAnendriyAM pUrI prApta nahIM hotii| prAMkha se andhe hoM, yA prAMkhe kamajora hoM, prAMkhoM se pUrA sApha dikhAI na de. yA prAMkhoM ke vividha roga utpanna ho, yA kAnA-pana mile| isa taraha prAMkhoM kI vikalatA isa jJAnAvaraNIya karma ke udaya se prApta hotI hai| usI taraha mukha roga hote haiM. mukha se pUrA bolA hI na jAya, totaDA-bobDA bane, akSara pUre uccArita na ho, yA sarvathA bola hI na sake vaisA gUMgA ho jAya, yA TeDhA-meDhA maha mile| yA karNa rogI ho| kAnoM se sApha sunAI hI na de, yA baharApana janma se mile yA bAda meM Ave / jJAnataMtU pUre khile hI na ho, smaraNa zakti kA prabhAva hotA hai| par3hA hayA yAda hI na rahe, sunA-dekhA huprA yAda na pAve / buddhi kAma hI na kare / par3hane meM ruci hI na lage, par3hAI ki icchA hI na ho / paDheM to niMda Ave, sira darda karane lge| par3hA huA saba bhUla jAya, yAdazakti bilkula na ho, yA caMcala vRtti vAlA banatA hai / anapar3ha hI raha jaay| yA thor3A par3hakara Age na par3ha sake / mandamati banatA hai / mAnasika rogI banatA hai / dimAga se vikala banatA hai| mUrkha-pAgala banatA hai| avicArI kArya karane vAlA banatA hai| ajJAnI buddha banatA hai| kiMkartavyamUDha banatA hai| avivekI hotA hai| jisase sArAsAra, heya-jheya upAdeya kA viveka nahIM rhtaa| pAMcoM jJAnendriyAM kama jyAdA vikala prApta hotI haiN| zarIra ke aMgopAMgAdi pUrNa saMpUrNa nahIM milte| sAvayava sarvAga sampanna nahIM bntaa| nyUnAdhika aMgopAMga se kurUpa bhaddA banatA hai / loka meM niMdanIya banatA hai| vidyA car3he hI nhiiN| 252 karma kI gati nyArI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azikSita evaM prasabhya vartana vAlA banatA hai| karkaza kharAba bhASA bolane vAlA banatA hai| gAlI-galauca kI gaMdI bhASA bolane vAlA hotA hai| jJAna-jJAnI ke prati pravinayI-anAdara vRtti vAlA banatA hai| isa prakAra jJAna-jJAnI tathA jJAnopakaraNa Adi kI ghora AzAtanA pUrvaka azubha pApa vRtti tathA pravRtti se upArjita kiye hue jJAnavaraNIya karma ke udaya meM Ane se andha-mUka-badhira Adi ke rUpa meM duHkha sAmane prAtA hai / jIva vaisA banatA hai / kiye hue karmAnusAra phala bhogatA hai| pAMca jJAna ke pAMca jJAnAvaraNIya karma | Maratureer YWalayaur XXX savAda Kraateex NEXHINAXY prAtmA ananta jJAnamaya hai, jahAM-jahAM prAtmA hai vahAM-vahAM jJAna nizcita hai bhale hI vaha alpa yA adhika pramANa meM ho| para prAtmA jJAnamaya hai| jJAna rahita nahIM hai / parantu jJAna-jJAnI tathA jJAnopakaraNa kI pAzAtanA-virAdhanA karake jIva ne khuda ne jo jJAnAvaraNIya karma upArjana kiye hue hote haiM usake pariNAma svarUpa AtmA kA jJAna guNa Dhaka jAtA hai, daba jAtA hai| +EEEEyA 17 jisake kAraNa jJAna guNa prakaTa nahIM hotaa| pAMca prakAra ke jJAna hai to pAMcoM prakAra ke jJAnoM ke prAvaraka-pAcchAdaka pAMca prakAra ke karma hai / prataH karma kisI alaga svataMtra nAma se nahIM pahacAne jAte parantu prAtmA ke una guNoM ke AcchAdaka Avaraka ke rUpa meM hI pahacAne jAte haiM / JL jJAsvAna (1) matijJAna kA Avaraka-matijJAnAvaraNIya karma / (2) zra ta jJAna kA prAvaraka - zru tajJAnAvaraNIya karma / (3) avadhijJAna kA prAvaraka-pravadhijJAnAvaraNIya karma / (4) manaHparyavajJAna kA prAvaraka-mana: paryava jJAnAvaraNIya karma / (5) kevalajJAna kA prAvaraka-kevalajJAnAvaraNIya karma / isa taraha pAMca hI jJAna ke prakAra haiM ataH pAMcoM jJAna ke prAvaraka-prAcchAdaka (DhakanevAle) pAMca prakAra ke jJAnAvaraNIya karma hai| ye pAMco hI jJAnAvaraNIya karma apane apane jJAnaM ko Dhakane kA kArya karate haiN| citra meM batAe anusAra prAtmA jo ki ananta jJAnavAna hai usa para pAMca pAvaraNa rUpa parade cAroM tarapha se DAle jaaye| jaise eka teja lAiTa ke gole para yadi karma kI gati nyArI 253 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAMca parade DAla diye jAya to una paradoM meM se kitanA prakAza bAhara nikalegA ? sIka usI taraha AtmA ke ananta jJAna guNa ko ina pAMca paradoM (prAvaraNoM) ne Dhaka diyA hai. aba kitanA jJAna (prakAza) una paradoM (prAvaraNoM) ke bAhara nikalegA ? alpa aMza mAtra hI nikala paayegaa| jo parade jitane jADe moTe hoMge vaha jJAna (prakAza) utanA hI jyAdA sarvathA Dhaka jAegA, daba jaaegaa| ataH prAja hamArA avadhijJAnavidhijJAnAvaraNIya karma se sarvathA daba hI gyaa| pariNAma svarUpa hameM yahAM baiThe hae mana aura indriyoM kI madada ke binA dUra sudUra kA kucha bhI nahIM dikhAI detA / usI bATa manaHparyavajJAna bhI manaHparyavajJAnAvaraNIya karma se sarvathA daba cukA hai, r3haka ho gayA hai| jisake kAraNa Aja hama kisI ke mana kI bAteM aMza mAtra bhI jAna nahIM pAte / kauna kyA soca rahA hai ? kauna kisake bAre meM kyA vicAra kara rahA hai ? ityAdi hama kucha bhI nahIM jAna pA rahe haiN| usI taraha Aja hamArA kevalajJAna jo prAtmA meM par3A hai vaha bhI kevalajJAnAvaraNIya karma se sarvathA Dhaka gayA hai| sarvathA. daba cukA hai| jisake kAraNa Aja hama ananta brahmANDa ke ananta dravyoM ko, unake ananta dharmoM ko tathA mananta paryAyoM ko yahAM baiThe nahIM jAna sakate / nahIM samajha sakate / prataH yaha pratyakSa anubhava se nizcita ho gayA ki Aja hamAre meM ye tInoM prAvaraNIya karma pUre udaya meM hai| cUMki bAMdhe hue haiM ye karma zAstra meM sarvaghAtI prakRti ke rUpa meM gine gae haiN| jinhoMne ina karmoM kA sarvayA kSaya kara diyA ho unheM ve jJAna saMpUrNa rUpa se prakaTa hote haiN| saba kucha sApha sApha dikhAI detA hai / jAnakArI meM AtA hai / parantu karma ke udaya vAle ko aMza mAtra bhI nahIM dikhAI detaa| .. matijJAnAvaraNIya karma matijJAna ko DhakatA hai| tathAprakAra ke pApa karake jJAna-jJAnI tathA jJAnopakaraNa kI jo bhI pAzAtanA virAdhanA kI ho usase jo matijJAnAvaraNIya karma bAMdhA ho, usake udaya meM prAne se matijJAna kA kSayopazama nahIM bar3hatA / mati kI maMdatA milatI hai / jJAnendriyAM pUrI nahIM milatI yA kamajora milatI hai / jJAnendriyAM pUrA kAma nahIM krtii| smaraNa zakti nahIM bddh'tii| par3hane kI ruci bhI na hove / aura par3he to yAda na rhe| ityAdi kaI prakAra ke matijJAnAvaraNIya karma ke udaya hote haiN| jitane matijJAna ke prakAra haiM utane hI matijJAnAvaraNIya karma ke prakAra hoMge / nizcita hI hai ki upArjana kiyA huprA matijJAnAvaraNIya karma udaya meM Ane para usa usa prakAra kA matijJAna Dhaka jAegA / ata: matijJAna ke kula bheda 340 haiM to 340 prakAra kA matijJAnAvaraNIya karma bhI bnegaa| tathA jo inameM se jo jIva jitane karma bAMdhegA vaha utane prakAra se matijJAna kA AvaraNa anubhava kregaa| udAharaNArtha sparzendriyAvagraha matijJAna, zravaNendriya dhAraNA matijJAna, bahuvidha dhAraNA ghrANendriya matijJAna, vainayikI buddhi matijJAna Adi matijJAna ke 340 bheda isa taraha hote haiM / jise saMkSepa meM nimna tAlikA se samajha sakate haiM : 254 karma kI gati nyArI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtajJAna ka340 bhada kA tAlikA matijJAna karma kI gati nyArI 1 zruta nizrita 2 prazruta nizrita 1 protpAtikI 2 vainayikI 3 kArmikI 4 pAriNAmikI sparzendriya rasanendriya ghrANendriya cakSurindriya zrotrendriya mana vyaMjanAvagraha arthAvagraha ihA apAya dhAraNA 12 12 12 12 12 arthAvagraha 12 ihA 12 apAya 12 dhAraNA 12 vyaMjanAvagraha arthAvagraha ihA apAya dhAraNA 12 12 12 12 12 vyaMjanAvagraha 12 arthAvagraha 12 .. ihA 12 apAya dhAraNA 12 12 12 12 255 pravigraha ihA apAya / dhAraNA vyaMjanAvagraha arthAvagraha ihA apAya dhAraNA 12 12 12 12 12 12 12 bAraha isa prakAra hai-(1) bahu, (2) abahu, (3) bahuvidha, (4) abahuvidha, (5) kSipra, (6) akSipra, (7) anizrita, (8) nizrita, (9) asaMdigdha, (10) saMdigdha, (11) dhra va, (12) adhruva / 5 indriyAM tathA 1 mana = 6, 6 ke arthAvagraha-ihA-apAya-dhAraNAdi milAkara 6x4 = 24, +4 vyaMjanAvagraha = 28, bahu-prabahu Adi 12 ata: 28412 = 336 + azruta nizrita ke 4 bheda buddhi ke milA. kara = 340 bheda hote haiN| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha matijJAna ke 340 bheda kula hote haiM, una pratyeka para prAvaraNa pAne se utane hI (340) bheda matijJAnAvarIya karma ke hote haiM / jJAna kSayopazama ke AdhAra para udaya meM AegA aura karma ke udaya se Dhaka jaaegaa| "zrutaM mati pUrvakaM" sUtra ke niyamAnusAra zra ta jJAna bhI matijJAna pUrvaka hI hotA hai| cUMki zra tajJAna meM par3hane, likhane, zravaNa karane, vicArane Adi meM pAMcoM indriyAM tathA mana to ve hI upayoga meM Ate haiM jo ki matijJAna meM prayoga meM Ate haiM / ataH zra tajJAna matijJAna pUrvaka hI hotA hai| isalie matijJAna ke kSayopazama ke sAtha zra tajJAna kA bhI kSayopazama bddhegaa| isa taraha ye donoM sAtha rahate haiN| parantu yaha bhI hai ki matijJAnAvaraNIya karma baDhegA to zra tajJAnAvaraNIya karma bhI baDhegA / zra tajJAna matijJAna pUrvaka hote hue bhI usake apane svataMtra prakAra haiN| zru tajJAna ke 14 tathA 20 bheda bhI hote hai| jo pahale darzAe gae haiN| utane hI unake mAcchAdaka-Avaraka zru tajJAnAvaraNIya karma ke bheda hote haiM / zru tazAstrAdi kI virAdhanA, jJAna-jJAnI tathA jJAnopakaraNa kI AzAtanA tathA virAdhanA se jIva tathA prakAra kA zru tajJAnAvaraNIya karma upArjana karatA hai| pariNAma svarUpa prajJAna, buddhihIna mUrkha, mandamati, tathA vismaraNa zakti vAlA banatA hai| isa saMbaMdhi eka rasika dRSTAnta isa prakAra hai 12 ghaDI ke 12 varSa hue acche acche jJAnI vidvAna bhI kisa taraha bhArI jJAnAvaraNIya karma bAMdha lete haiM usakA eka prasaMga isa prakAra hai-pATalIputra nagara meM do bhAIyoM ne AhatI dIkSA grahaNa kii| jaina sAdhu bne| eka bhAI kI buddhi bar3I teja thI ataH jJAna pracchA car3hatA thaa| kSayopazama kAphI acchA hone ke kAraNa abhyAsa meM ruci acchI rahatI thii| kAphI par3hate ge| kucha varSoM meM acche vidvAna bana ge| 500 ziSya unake ho gae / gurU mahArAja ne prAcArya pada se vibhUSita kiyA / bahuzru ta jJAnI gItArtha bane / dUsarI tarapha dUsarA bhAI mandamati thA / jJAnAbhyAsa kI ruci nahIM jagatI thii| prAhAra-pAnI gocarI lAkara khA-pIkara masta sotA rahatA thA / pramAdI jIvana bana gayA thaa| __AcAryazrI kI samajhAne kI kalA evaM jJAna kI upasthiti tathA smaraNa zakti kAphI acchI thI / pariNAma svarUpa kaI anya jijJAsu loga bhI samajhane ke lie pAte the| prazna pUchate the / sUrijI acchI taraha samajhAte the| ziSyoM tathA jijJAsuproM ko 256 karma kI gati nyArI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta hI acchA saMtoSa milatA thaa| anya sampradAya evaM samudAya ke jijJAsu bhI pAte the| isa taraha sUrijI kA sArA dina paThana-pAThana evaM praznottarI meM hI bIta jAtA thaa| yahAM taka ki bhojana evaM nIMda ke lie bhI paryApta samaya nahIM mila pAtA thaa| sUrijI dina bhara thake-thake rahate the| dUsarI tarapha dUsare bhAI mahArAja khA-pIkara masta rahate the| na koI cintA thI aura na hI koI cintana thaa| kahA hai ki "nidrA kalahavi nodena ca kAlo gacchati mUrkhANAm" / murkha manuSyoM kA kAla yA to nIMda meM bItatA hai yA kalaha-kaMkAsa se bItatA haiM yA vinoda-haMsI majAka meM samaya bItatA hai / jabaki vidvAnoM kA kAla-"jJAna-dhyAna-cintanena kAlo gacchati dhImata m"-jJAna-dhyAna aura zAstra siddhAnta ke cintana meM buddhimAna vidvAnoM kA kAla bItatA hai / isa taraha donoM bhAI mahArAjoM kA kAla vyatIta ho rahA thA / sajjana kA saMga jaldI lagatA hai yA durjana kI saMgata meM raMga jaldI lagatA hai ? yaha jagat meM pratyakSa anubhava kI bAta hai / sajjana yA saMta samAgama kA satsaMga jitanA jaldI raMga nahIM lagatA zAyada usase bhI jyAdA durjana kA saMga raMga jaldI lagatA hai| aisA hI huA par3he-likhe vidvAna jJAnI gItArtha AcArya mahArAja apane bhAI ko dekhakara vicAra karane lage-o ho ! ye dekho-kitanA masta hai ? khA-pIkara-pArAma se sukha-caina se sotA huaA kitanA sukhI hai ? hai koI cintA yA hai koI cintana ? dekho kitanA alamasta hai ? kitanA moTA tagar3A hai ? are re ! aura maiM kitanA dubalA-patalA hUM ? maiM kitanA duHkhI hu~ ? na to pUrA khAne-pIne kA samaya milatA hai, aura na hI sone ke lie paryApta samaya milatA hai / kyA karUM ? kitanA duHkha hai ? para yaha saba kisa kAraNa hai ? are........re........! maiM khUba jyAdA par3hA hUM isake kAraNa hai ? are........re ! kAza ! acchA hotA ki maiM bhI par3hA hI nahIM hotA / "mUrkhatvaM hi sakhe mamApi rucit............"| yaha eka zloka prAcArya zrI ke smRti paTala para AyA, aura socane lage aisA mUrkhapanA mujhe bhI mile / maiM bhI mere bhAI kI taraha khApIkara masta rhuuN| isa taraha acche vidvAna ko bhI durmati sUjhI........aura apane isa nirNaya ko AcaraNa meM lAne ke lie subaha-subaha AcAryazrI jaMgala jAne ke bahAne upAzraya se akele hI nikala ge| gAMva ke bAhara dUra eka nadI ke kinAre ge| nipaTa kara vahAM samIpa meM cala rahe eka mahotsava ko dekhane ge| nadI kinAre grAmINa logoM kA vasantotsava indra mahotsava cala rahA thaa| hajAroM loga gAMvoM se pAe the| sAtha meM phala-naivedya lAe the| madhya meM gaDe eka lambe staMbha ko sajAyA gayA thaa| usa para phala-naivedya caDhAkara, Dhola bajAte hue usa staMbha karma kI gati nyArI 257 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke irda-girda cAroM tarapha ghUmate the-nAcate the| isa taraha subaha se lekara zAma taka sArA dina nAcate rhe| prAcAryazrI bhI unheM dekhakara prasanna the| socate the-vAha ! anapar3ha hote hue bhI ye kitane khuza haiM / isa taraha svayaM dinabhara socate rhe| sUryAsta hote hI sabhI gA~va vAle phala-naivedya ko prasAda rUpa se lekara khA-pIkara ghara lauTa ge| vahAM koI bhI nahIM thaa| usa staMbha ke Upara komA Akara baiThA aura kA~va-kA~va cillAne lgaa| vaha dRzya dekha rahe AcArya ke mana meM AzcaryakArI parivartana praayaa| socate hI raha gae / are ! abhI thor3I dera pahale isa staMbha kI kitanI kImata thI? kyA mAnasammAna thA ? aura aba saba cale gae, koI nahIM hai to akele isa staMbha ko kauna pUchatA hai ? kaumA kA~va-kAva karatA hai| akelA eka hote hue isa staMbha kI zobhA hajAroM logoM se thii| usI taraha merI kImata kaba taka thI ? mujhe prAcArya kauna kahatA thA ? mujhe baDA kauna mAnate the ? are........ho ! 500 ziSya mujhe prAcArya gurUdeva kahate the| mujhe pUjate the / Akhira kyoM ? mere meM jJAna hai, vidvatA hai / ataH pUjate the, mAna-sammAna dete the| prAja maiM akelA yahAM AyA huuN| aba mujhe prAcArya kauna kahegA ? "vidvAna sarvatra pUjyate" kI kahAvata unheM yAda AI / oho ! maiM vidvatA ke kAraNa pUjanIya thaa| ata: merI nahIM jJAna kI mahimA aparaMpAra hai| are re........! mujhe aise kharAba vicAra kyoM Ae ? maiM kSamA cAhatA hu~........micchAmidukkaDaM kahate hue ve puna: zAma ko upAzraya paae| punaH ziSyoM ko par3hAne meM lIna ho gae / jJAnadhyAna-svAdhyAya-cintana evaM praznottarI meM lIna ho ge| kAla bItatA gyaa| prAyuSya samApta humA / nirmala cAritra ke prAdhAra para svarga meM ge| . svarga se cyuta hokara ve isI dharatI para eka gvAla ke ghara putra rUpa se janme / yuvAvasthA meM sAdhu, saMta mahAtmAoM kA samAgama humA / satsaMga kA raMga lgaa| muni mahAtmA ke vairAgyopadeza se vAsita mana vAle hue| zubha dina munimahAtmA ke pAsa pravrajyA svIkAra kara sAdhu bane / gurU mahArAja ke pAsa pATha lekara acchI taraha paDhane lge| kSayopazama aura zakti itanI acchI thI ki roja ke 50-100 zloka kaMThastha karanA unake lie khela kI bAta thii| khUba hoziyAra buddhimAna evaM teja smRti vAle tejasvI the| paDhate hI ge| pUrva janma kA jJAna kA kSayopazama aura saMskAra kAphI acche udaya meM pAe pariNAma svarUpa kAphI acchI taraha par3hate ge| karma ke udaya kI sthitI pUrva janma meM prAcArya mahArAja ke bhava meM 1 dina meM jo bhArI jJAnAvaraNIya karma upArjita kiyA thA, vaha Aja isa janma meM udaya meM aayaa| karma udaya meM 258 karma kI gati nyArI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ate hI yahAM pATha karane meM ekAeka pharaka par3a gyaa| gurujI ne roja kI bhAMti pATha diyA ---parantu pATha ho nahIM pAyA / smRti kAma hI nahIM kara rahI thii| 1 dina bItA. gurujI ne kahA --pATha ho gayA ? ziSya ne kahA-jI nahIM / 2 dina bIte, 3 dina biite| pATha yAda nahIM huaa| buddhi ke Upara jJAnAvaraNIya karma ke bAdala chA ge| karma ke udaya meM Ane ke kAraNa yaha sthiti khar3I ho gii| 4-6 dina bItane ke bAda guru mahArAja samajha gae ki bhArI jJAnAvaraNIya karma udaya meM AyA hai aisA lagatA hai| isalie guru mahArAja ne ziSya ko kahA-dekho bhAI ! koI bhArI jJAnAvaraNIya karma udaya meM AyA ho aisA lagatA hai, ataH tuma prAyaMbila kI tapazcaryA nirantara karate hue isa karma ko khpaayo| aura sAtha hI jJAna kI upAsanA bhI karate jAmo nirantara pATha bhI karate jaano| jisase jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hogA aura jJAna bddhegaa| ziSya ne yaha bAta svIkAra kii| gurujI ne pATha diyA - "mA rUSamA tuSa" basa pATha ke isa sArabhUta tattva ko yAda karate jaano| sAtha hI gurujI ne artha bhI samajhAyA "mA rUSa = kisI para bhI roSa (dvaSa) na karo, mA tuSa = kisI para bhI tuSa-toSa (rAga) nahIM karanA / jaina zAsana evaM mokSa mArga kA yahI eka mAtra sAra hai ki rAga dveSa na karanA / vitarAga banane ke lie rAga dvaSa nahIM karanA caahie| rAga dveSa hI karma ke kAraNa hai, evaM bhAva karma hai| yaha bAta ziSya ke dimAga meM baiTha gii| ziSya ne isa pATha ko mantravat samajhakara pATha karanA prArambha kiyaa| lekina karma kA udaya bahuta bhArI hone se "mA rUSa-mA tuSa" itane zabda bhI sahI yAda nahIM ho rahe the| isake bajAya mASa-tuSa aisA pATha yAda ho rahA thaa| arthAta "mA rUSa-mA tuSa" ina zabdoM meM se 'rU' aura 'mA' ye akSara bhUla jAte the| prata: mASa-tuSa muMha se nikalatA thA / zru tajJAna ke 14 yA 20 bhedoM meM akSara zrata. pada zruta prAdi ke jo bheda batAe gae haiM / unhIM ke Upara zru ta jJAnAvaraNIya karma kA AvaraNa A jAne se akSara, pada, sUtra, artha yAda nahIM rahate vismRta ho jAte haiN| kitanoM ko artha yAda rahatA hai to sUtra yAda nahIM rhtaa| isase ulTA kitanoM ko sUtra yAda rahatA hai to artha yAda nahIM rhtaa| isI taraha kitanoM ko akSara yA zabda kahane para bhI pUrA pada yA zloka yAda nahIM aataa| kitanoM ko pUrA pada yAda pAne para bhI artha yAda nahIM pAtA / kitanoM ko usI pada kA yaha artha hai yaha nizcayapUrvaka yAda nahIM aataa| sUtra kisI kA aura artha kisI kA aisA bhrAMtipUrvaka yAda AtA hai| kitanoM kI smaraNazakti teja hotI hai ataH unheM sUtra yA pada Adi yAda rahate haiM / parantu samajhazakti kama hone se artha samajha meM nahIM aataa| ThIka isase viparIta kitanoM kI samajhazakti teja hone se artha, bhAvArtha Adi acchI taraha samajha meM Ate haiM / parantu sUtra yA pada unako yAda nahIM rahate, dimAga meM nahIM baiThate / karma kI gati nyArI 259 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha sArA matizrutajJAnAvaraNIya karma kA nATaka hai / prastuta prasaMga meM ziSya kI bhI yahI sthiti thI / unheM guru ke dvArA batAyA huA artha yAda raha gayA / parantu sUtra-pATha yAda nahIM rahatA thA / pariNAma yaha AyA ki ziSya ke muMha se satata "mASa tuSa", "mASa - tuSa" aise hI zabda nikalate the / gurujI ko pATha sunAte samaya aise hI bolate the / phira se gurujI rahe hue do akSara 'ru' aura 'mA' punaH baiThAkara " mA rUSa mA tuSa" aisA pATha sikhAte the / parantu kamanasIba ziSya ko jJAnAvaraNIya karma ke kAraNa itanA bhI yAda nahIM rahatA thA / aura "mASa - tuSa", "mASa- tuSa" isa taraha raTate the / bhArI karma udaya meM hone para bhI ziSya nirAza nahIM hote the / kisI bhI taraha pATha karane kA bhAva rakhate the-- isalie gocarI- pAnI Adi kAryoM meM prAte-jAte hue nirantara pATha yAda karate rahate the / Apako yaha jAnakara Azcarya hogA ki ina do zabdoM ko pATha karane ke lie ziSya ne bAraha varSa bitAye / sAtha hI sAtha karma kSaya hetu bAraha varSa taka prAyaMbila kI tapazcaryA jArI rakhI / bhikSA ke samaya AhAra pAnI lene ke lie jAte samaya bhI sanata "mASatuSa", "mASa tuSa" aisA raTate jAte the / gRhastha loka bhI unake muMha se nikalate hue pATha ke zabdoM ke grAdhAra para mASatutra nAma se pukArane lage / pariNAma svarUpa mahArAja kA nAma hI mAtratuSa muni par3a gyaa| loka mASatuSa muni zra ye, mAghatuSa muni zrAye aisA kahate the / mASa tuSa kA eka aisA vicitra prartha bhI logoM ne nikAlA ki mASa arthAt uDida, tuSa arthAt usake chilake ataH mASa tuSa arthAt uDida ke chilake vAlI dAla aisA logoM ne samajhakara mahArAja ko bhikSA zurU kiyA aura dUsarI tarapha mahArAja "mASa tuSa" hI logoM ko bhI aisA lagatA thA ki mahArAja ko uDida kI dAla hI pasanda hai / isalie vaherAte the / meM uDida kI dAla vaherAnA raTate jAte the isalie parantu yaha mahArAja ko abhipreta nahIM thA / uDida kI dAla unake svAsthya ke lie pratikUla thI / phira bhI nispRha sAdhu the / zrataH tapobhAva meM sthira rahakara icchA nivRtti pUrvaka bhikSA grahaNa karate the / logoM kI tarapha se mAna-apamAna bhI sahana karate the / eka hI dhUna thI ki maiM kisI taraha karmoM kA kSaya karUM / isa hetu se " mA rUSa mA tuSa" pATha yAda na hote hue bhI artha jo smRti meM sahI baiThA huA thA usa artha ko apane lakSya meM sanmukha rakhakara artha ke AdhAra para AtmA ko samajhAte the / 260 karma kI gati vyArI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he Atman ! tujhe na to kisI para rAga karanA hai, na kisI para dvaSa karanA hai| yahI pATha kA sahI artha hai| sUtra se pATha yAda nahIM hai parantu artha se pATha vismRta bhI nahIM hai / mahAtmA ne prarthAnusArI jIvana hI banA diyA thaa| pATha kA artha kevala smRti meM yAda rakhanA hI nahIM hotA hai| parantu jIvana meM AcaraNa karanA hotA hai| kyoMki pothI par3hane mAtra se paNDita nahIM kahe jAte haiM / parantu siddhAMta kA sahI AcaraNa karane vAle paNDita kahalAte haiM / prataH mahAtmA ne prAcaraNa para jyAdA bhAra dekara sUtra ke artha ko jIvana meM caritArtha kara diyA thaa| isalie ve mahAtmA sadA nispRha, nirmohI, nirmamatva, nirlobhI, nirIha bhAva vAle banakara rahate the| rAga bhI nahIM karanA hai aura dveSa bhI nahIM karanA hai| prataH rAga dveSa rahita vItarAga bananA hai| isa lakSya se mAna-apamAna ko bhI sahana karate the| rAga-dveSa ke nimittoM se bacakara dUra rahate the| __ mana ke adhyavasAyoM kI itanI UMcI bhUmikA para pahu~ca cuke the ki unheM mAna-apamAna kI asara nahIM hotI thii| apanI cetanA ko pUrI samatA meM sthira rakha pAte the| eka dina kI bAta thI ki bhikSA meM uDida aura uDida kI dAla milii| isa nimitta se mahAtmAjI gahare dhyAna meM utara gae / vicAra karane lage ki yaha uDida kyA hai ? aura chilakA kyA hai ? pro ho ! andara se uDida (mASa) to sapheda hai aura sirpha bahAra se prAvaraNa-chilakA (tuSa) hI kAlA hai / vaise hI andara se prAtmA ananta guNavAna zuddha svaccha nirmala hai| parantu bahAra se pAye hue karma ke kAle prAvaraNoM ne prAtmA ko malIna kara diyA hai| pro ho ! prAtmA meM jJAnAdi guNa to mUlabhUta mattA meM par3e hI haiN| parantu karma ke prAvaraNa jo bahAra se Aye hue hai unako hI hAnA cAhie / jo bahAra se Aye haiM unako bahAra nikAlanA hai aura jo andara sthita hai unheM andara se prakaTa karanA hai dhyAna kI isa dhArA meM mahAtmA zukla dhyAna kI koTI meM pahu~ca gye| aura kSapaka zreNI para prArUDha hue| karmoM kA kSaya hone lgaa| jaise pracaNDa prAga meM ghAsa tIvratA se jalakara bhasma hotI hai vaise hI kSaNabhara meM Dhera sAre karma bhI naSTa hote ge| dhyAnAnala kI agni kI pracaNDa jvAlAoM meM janama-janama ke karma naSTa hote ge| aura dekhate hI dekhate mahAtmA ko kevalajJAna-anantajJAna prApta huaa| mahAtmA alpaja se anaMtajJAnI-sarvajJa bane / jJAna kI pAzAtanA se jo jJAnAvaraNIya karma bAMdhA thA usI kA kSaya jJAna kI tIvra upAsanA se karake anantajJAnI bneN| ataH jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karane ke lie jJAna-jJAnI kI upAsanA hI sahI mArga hai / karma kI gati nyArI 261 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAcAra kI upAsanA jaina darzana ke andara mukhya rUpa se pA~ca prAcAra batAe gaye haiN| jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra, vIryAcAra ye pAMca AcAra prAtmA ke hI mUlabhUta jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya- inhIM pAMca guNoM kI upAsanA ke AcAra haiN| svaguNopAsanA prAtmika dharma hai| sva = prAtmA, guNa = jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIryAdi, upAsanA = sAdhanA yA AcAra praNAlI / ata: prAtma guNoM kI upAsanA karanA yaha AcAra dharma hai| pA~ca prakAra ke prAtmika guNoM kI pA~ca prAcAroM kI prakriyA se upAsanA kI jAtI hai| prastuta viSaya meM jJAnAvaraNIya karma kA kSaya yA kSayopazama karane ke lie jJAnAcAra kI upAsanA karanA yaha AcAra dharma hai / zAstra ke andara 8 prakAra ke jJAnAcAra batAe gae haiN| kAle viNaye bahumANe, uvahANe taha aninhavaNe / vaMjaNa attha tadubhae, aTThaviho naannmaayaaro|| (1) kAle-arthAt yogya kAla meM pAThAdi karanA, adhyayana-adhyApana krnaa| (2) viNaye-vinayapUrvaka / pAThadAtA, jJAnIguru, vidyAguru, dharmaguru prAdi se ziSTatA-namratA pUrvaka pAThAdi grahaNa karanA / (3) bahumANe-bahumAnapUrvaka / jJAna-jJAnI-jJAnopakaraNAdi kA prAdarapUrvaka bahumAna-sammAna karanA / bAhya aura prAbhyantara ubhaya rUpa se inake prati sadbhAva evaM prIti rakhanA / adhyayana-adhyApana ubhaya meM bhAvollAsa evaM utsAha-umaMgapUrvaka ruci rkhnaa| (4) uvahANe-upadhAnapUrvaka / prAgama zAstrAdi ke adhyayana ke lie yogyatA prApta karane ke hetu se jo viziSTa tapakriyAdi kiyA jAtA hai use upadhAna kahate haiN| guru ke sAmIpya meM rahakara viziSTa tapa evaM kriyA pUrvaka aise upadhAna tathA yogodvahana karate hue gurugama se zAstrAdi par3hanA yaha upadhAna jJAnAcAra hai| ___ (5) aniNhavaNe-anihnavana / guru jJAna aura siddhAntAdi kA apalApa na karanA / 'ni + hanu" dhAtu kA artha chipAnA aisA hotA hai| bhAva meM nihnavana zabda banA / nihnavana arthAt chipAnA-apalApa karanA / yaha doSa hai| isakA ulTA anihnavana arthAt prazaThapane se nirmAyika bhAva se siddhAnta prAdi na chipAnA yaha pA~cavA jJAnAcAra hai| (6) vaMjaNa-vyaMjana / vyaGajayate anena arthaH iti vyaMjanam / arthAt jisameM artha prakaTa hotA hai, ve vyaMjana kahalAte haiN| varNamAlA ke ka, kha, ga, Ga prAdi sabhI karma kI gati nyArI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakSara vyaMjana kahalAte haiM, jinase zabda banate haiM / ataH zabda zuddhi arthAt vyaMjana zuddhi yaha chaTThA jJAnAcAra hai| (7) prastha artha-zabdArtha / zabda kA artha kahalAtA hai| artha se jJAna sahI samajhanA-yaha artha jJAnAcAra hai / jaise suvarNa kA artha sonA hI karanA cAhie / (8) tadubhaya-zabda + artha donoM / zabda aura artha donoM kA jJAna honA, yaha tadubhaya jJAnAcAra hai / isa zabda-pada evaM sUtra kA jo artha hotA hai vahI karanA tathA zabda-pada-sUtra-zlokAdi ke sAtha-sAtha artha kA bhI sahI jJAna rakhanA, ise tadubhaya jJAnAcAra kahate haiN| isa taraha 8 prakAra ke jJAnAcAra batAe gae haiN| uparokta batAe gae jJAnAcAra ke prAThoM niyamoM ke pAlana karane se jJAna kI upAsanA hotI hai, jisase jJAnAvaraNIya karma nahIM baMdhate haiM / ThIka isase viparIta prAcAra ke pAlana na karane se arthAt aticAroM kA sevana karane se jJAnAvaraNIya karma baMdhatA hai, kyoMki prAcAra dharma sahI upAsanA hai, jabaki aticAra sevana viparIta pravRtti arthAt virAdhanA hai| jJAnAcAra karma kSayakAraka hai / jJAnAticAra karma baMdhakAraka hai / jJAnAcAra ke viparIta jJAnAticAra isa prakAra hai :- .. yogya kAla meM na par3hate hue ayogya kAla meM par3hanA / ulkApAta, grahaNakAla, vRSTikAla, prasUti tathA mRtyu Adi ke sUtaka kAla meM evaM mAsika dharma Adi ke samaya meM zAstrAdi kA jJAna sampAdana karanA varNya hai| ye kAla jJAnopArjana ke lie azubhaayogya haiM, ataH ise "prasajjhAya kAla"-asvAdhyAya kAla kahate haiN| isI taraha adhyAya Adi ke dina tathA asvAdhyAya Adi kA kAla chor3a denA caahie| yadi aise ayogya kAla meM svAdhyAya Adi karate haiM to jJAnAticAra doSa lagatA hai / ata: yogya ucita kAla meM hI jJAna sAdhanA karanI caahie| avinayapUrvaka par3hane se bhI jJAnAticAra kA doSa lagatA hai / jJAnadAtA jJAnI kA-zAstra-grantha-pustakAdi jJAnopakaraNa kA vinaya tathA sammAna na karane se jJAnAvaraNIya karma kA baMdha hotA hai / isalie prAcIna zikSA paddhati meM jJAnadAtA, guru evaM zAstra grantha-jJAnopakaraNa Adi kA pUrNa vinaya evaM sammAna kiyA jAtA thA / jabaki vartamAna zikSA paddhati meM vinaya evaM sammAna Adi kI kAphI jyAdA upekSA dekhI jAtI hai| pariNAma svarUpa vidyArthI meM zikSaka ke prati koI sammAna nahIM hai| isI taraha zikSakoM meM vidyArthIyoM ke prati koI sadbhAva nahIM hai| jisake kAraNa zikSA jagata meM vidyArthI evaM zikSakoM ke bIca saMgharSa jArI hai| yaha Adhunika zikSA praNAlI kI sabase bar3I kSati hai / avinaya evaM apamAna prAdi jJAnAticAra hai| jo ki karma karma kI gati nyArI 263 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhana meM kAraNa hai / itihAsa meM aise bhI udAharaNa haiM ki magadha ke adhipati samrATa rAjA zreNika jaise ne eka cora ke pAsa se vidyA sIkhane ke lie use rAjya siMhAsana para baiThAkara svayaM namratApUrvaka nIce baiThakara aMjalIbaddha vinamra bhAva se nivedana karake vidyA grahaNa kI thii| viniyAcAra ke sevana pUrvaka vidyA grahaNa karane se vanayikI buddhi nirmANa hotI hai / jabaki avinaya ke aticAra sevana se manuSya uddhattaunmata evaM avinayI banatA hai| isIlie jJAna-jJAnI evaM jJAnopakaraNa kA pravinaya, apamAna Adi karane se jJAnAvaraNIya karma baMdhatA hai| upadhAna evaM yogodvahanapUrvaka guru sAmIpya meM rahakara gurugama se zAstrAdi kA jJAna sampAdana karanA yaha jJAnAcAra hai| jabaki isase viparIta. svayaM zAstra di ke manamAne artha karanA yaha jJAnAticAra hai| zAstrAdi kA manamAne artha karane se bahuta bar3A anartha hotA hai / aisA karane vAlA jJAnAvaraNIya karma bAMdhatA hai / guru ko chor3akara anya se pATha lenA-par3hanA evaM apane guru ko chipAkara anya ko guru kahanA yaha bhI jJAnAticAra hai| zloka-stotra-pada-sUtrAdi par3hate-likhate samaya mAtrA tathA anusvAra prAdi kama adhika nahIM karane cAhie / varNamAlA ke sImita akSaroM se bane hue zabdoM meM anusvAra evaM mAtrA kA bhI pharaka karane se anartha ho jAtA hai| udAharaNArtha-mAsa aura mAMsa, zastra aura zAstra aise zabdoM meM anusvAra aura mAtrA ke lagAne aura na lagAne se kitanA antara hotA hai yaha spaSTa samajha meM AtA hai| isalie vyaMjana-uccAra tathA zabda Adi sahI rUpa meM prayoga meM lAne cAhie tathA artha bhI sahI karanA cAhie, yaha jJAnAcAra dharma hai / ThIka isase viparIta vyajana-zabda-pada prAdi galata likhane yA unake uccAraNa galata karane se tathA artha viparIta karane se jJAnAticAra doSa lagatA hai| jisase jJAnAvaraNIya karma baMdhatA hai / jJAna-jJAnI evaM jJAnorakaraNa kI prAzAtanA bhI jJAnAvaraNIya karma baMdhAtI hai| paira lagane se, thUka lagane se, tathA matra-mUtra sApha karane se ityAdi aneka prakAroM se jJAna kI prAzAtanA hotI hai / jJAnI ke prati dveSa-matsara evaM IrSyA Adi nahIM karanI cAhie, jJAnI kI prAjJA kI avajJA bhI nahIM karanI cAhie / jJAna ruci vAle, par3hane-par3hAne vAle ke bIca vighna bhI nahIM DAlanA cAhie, jJAniyoM kI ha~sI-majAka bhI nahIM uDAnI cAhie, vidvAnoM kI khilliyA~ ur3Ane se bhI manuSya apane pApako jJAnAvaraNIya karma se bhArI karatA hai / pariNAma svarUpa aise aticAra ke sevana se janma-janmAMtara meM ajJAnI banatA hai| jJAnagamya viSayoM para azraddhA-avizvAsa karanA bhI aticAra-doSa hai / kisI ko tutalAtA dekhakara usakI ha~sI ur3AnA, kisI gUMge-bahare ko dekhakara ha~sI-majAka ur3AnA bhI jJAnAticAra doSa hai| isa prakAra aise aneka jJAnAticAra doSa haiM jinake sevana se jJAnavaraNIya karma 264 karma kI gati nyArI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhatA hai tathA jIva janma-janmAMtara meM unakI sajA bhogatA hai / ata: samajhadAra insAna ko aise jJAnAticAra doSoM kA sevana nahIM karanA cAhie / zruta mada jJAnAticAra zruta prarthAt zAstra - Agama granthAdi / sabhI jIva ko apane-apane kSayopazama ke AdhAra para zAstrAdi kA jJAna prApta hotA hai / manuSya ko cAhie ki apane jJAna kA kabhI zrabhimAna na kare / abhimAna kisI bhI kSetra meM nukasAnakAraka hI hotA hai / karma zAstra kA niyama hai ki jisa viSaya kA abhimAna kiyA jAtA hai vahI vastu usase ThIka viparIta milatI hai / jIvana meM abhimAna ke kaI kSetra batAye haiM / jAti, kula, bala, rUpa, tapa, lAbha, dhana, sampatti, aizvarya Adi aneka prakAroM ke abhimAna meM zruta kA bhI abhimAna eka prakAra kA hai / mujhe bahuta AtA hai, maiM saba kucha jAnatA hUM, mere se isa jagata meM kucha bhI anjAnA nahIM hai, yaha mere bAMe hAtha kA khela hai, aise to saikar3oM viSaya merI jeba meM bhare par3e haiM ityAdi zekhacallI ke kAlpanika vicAra mAnava mana kI abhimAna kI mAtrA ko prakaTa karate haiM / zAstrakAra maharSi kahate haiM ki aisA zrutamada- abhimAna bhI jJAnI ko sevana nahIM karanA cAhie cUMki zruta-jJAna kA abhimAna karane se jJAnavaraNIya karma baMdhatA hI hai tathA sAtha-sAtha nIca gotra karma kA bhI baMdha hotA hai / nIca gotra bAMdhakara AgAmI bhavoM meM jIva nIca halke kula meM janma letA hai | isa viSaya meM eka dRSTAMta mahAna kAma vijetA daza pUrvadhara mahApuruSa sthUlabhadrasvAmI kA diyA gayA hai / 14 pUrvadhArI mahAna gItArtha jJAnI bhagavaMta zrI bhadrabAhusvAmI mahArAja ke pAsa pUjya sthulibhadrasvAmIjI paDhate the / daza pUrvo kA adhyayana kara cuke the / eka bAra svAdhyAyArtha samIpastha sthAna meM baiThe the ki unakI seNA, veNA, reNA zrAdi sAta bahana sAdhviyAM unheM vaMdanA karane gaI / bhAI sthUlabhadrasvAmI ko aisA vicAra prAyA ki itanA par3hA likhA maiM bhI kucha hUM zrataH bahanoM ko aisA kucha camatkAra dikhAU~, aisA socakara unhoMne siMha kA rUpa dhAraNa kiyaa| bahanoM ne prAMte hI siMha dekhA aura ghabaDA gaI / daur3atI huI bahaneM AcArya bhadrAhasvAmI ke pAsa gaI aura nivedana kiyA ki he bhagavaMta ! hamAre bhAI mahArAja sthUlabhadrajI ko siMha khA gayA ho aisA lagatA hai / mahAn jJAnI bhadrabAhusvAmI ne isa bAta kA rahasyArtha jAna liyA aura bahanoM ko punaH vaMdanA karane ke lie jAne kI AjJA dI / bahaneM gaI aura vaMdanA karake lauTa gii| jaba sthulibhadrajI AgAmI pATha ke lie prAcAryazrI ke pAsa padhAre taba AcAryazrI ne kahA tumane zruta kA abhimAna kiyA hai / tumheM jJAna kA ajIrNa ho gayA hai / ata: aba Age ke jJAna tuma nahIM pA sakoge / abhimAna kI kakSA yaha jJAna kI pAtratA pUrvI kA nahIM hai / karma kI gati nyArI 265 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA nirNayakara AcAryazrI ne Age ke 4 pUrvo kA adhyApana nahIM kraayaa| yadyapi sthulibhadrajI ne kSamA yAcanA kI, pazcAttApa vyakta kiyA zrI saMgha ne bhI kAphI vinatI kI phira bhI prAcArya jI ne artha se nahIM pddh'aayaa| isa taraha mile hue jJAna kA abhimAna karane se kitanA nukasAna hotA hai ? yaha isa prasaMga se samajhanA cAhiye / ataH zruta mada yaha doSa hai / jJAnAvaraNIya karma baMdhAne meM kAraNa hai| karmAdhIna buddhi aura parizramAdhIna vidyA .. karma zAstra yaha kahatA hai ki "buddhiH karmAdhInA vidyA ca parizramAdhInA" marthAt buddhi karma ke AdhIna hai aura vidyA parizrama ke prAdhIna milatI hai / saMsAra anaMta jIvoM se bharA par3A hai yadyapi jIva mAtra jJAnavAna hai, parantu sabhI kA jJAna eka samAna -sarIkhA nahIM hai arthAt jJAna kI mAtrA kama-jyAdA hai| isakA eka hI kAraNa hai ki sabhI jIvoM ke dvArA janma-janmAntara meM upArjita jJAnAvaraNIya karma kama-jyAdA hai| jina jIvoM kA jJAnAvaraNIya karma pramANa se jyAdA hai unheM buddhi kama milatI hai aura jina jIvoM kA jJAnAvaraNIya karma kA pramANa kama hai unheM buddhi adhika milatI hai / ataH buddhi kA pramANa jJAnAvaraNIya karma ke pramANa para AdhArita hai / isalie buddhi ko karmAdhIna kahA hai| ataH svopArjita karmAnusAra jIvoM ko alpa adhika buddhi milatI hai| samasta saMsAra isa siddhAMta kA pratyakSa pramANa hai / eka mAM ke cAra putroM meM bhI buddhi eka sarIkhI nahIM hotI hai, tathA eka mAM ke jur3avA santAnoM meM bhI eka sarIkhI buddhi nahIM hotI hai / "muMDe-muDe matibhinnAH" yaha kahAvata jaga prasiddha hai| arthAt sabhI logoM kI buddhiyAM bhinna-bhinna prakAra kI hotI haiM / eka hI kakSA meM pacAsa se so vidyArthI par3hate haiN| par3hAne vAle zikSaka adhyAya sabhI ko samAna rUpa se samajhAte haiM phira bhI kisI kI samajha meM AtA hai, kisIkI samajha meM nahIM AtA hai, koI jaldI samajhatA hai koI bilkula samajha nahIM sakatA hai, koI eka bAra meM samajha jAtA hai, koI aneka bAra samajhAne para bhI samajha nahIM sakatA hai, yaha buddhi kI nyUnAdhikatA kA pratyakSa pramANa hai| jo ki karma ke prAdhIna hai / pratyeka jIva apane jJAnAvaraNIya karmAnusAra buddhi prApta karatA hai, parantu parizrama ke AdhAra para jJAna sampAdana karatA hai, buddhi kama hone para bhI yadi adhika parizrama karegA to bhI jJAna prApta kara legA, antara itanA hI rahegA kI teja buddhi vAlA jisa jJAna ko 10 minaTa meM samajha legA usI jJAna ko alpa buddhi vAlA zAyada parizrama ke AdhAra para 10 ghaMTe yA 10 dina meM samajha paayegaa| isalie vidyA parizrama ke AdhAra para prApta hotI hai| ataH alpa buddhi vAle ko bhI parizrama ke AdhAra para jJAna prApta hotA hai isalie buddhi karma ke Adhina aura jJAna parizrama ke prAdhIna hai| yaha karmasattA kA siddhAMta sahI lagatA hai, buddhi ko hI jJAna kahate 266 karma kI gati nyArI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| ataH buddhi jJAna se bhinna svatantra nahIM hai| mati, smRti, ciMtA, saMjJA, abhinavabodha prAdi buddhi ke hI paryAyavAcI zabda hai| matijJAna ke 340 bheda Age dikhAye gaye haiN| unama se jitane bhedoM kA matijJAnAvaraNIya karma bA~dhA hogA utane bhedoM kA matijJAna nahIM hogA, arthAt prAcchAdita rahegA, aura jina bhedoM kA matijJAnA. varaNIya kama nahIM bA~dhA hogA una prakAroM kA jJAna jIvoM meM prakaTa rahegA / za stroM meM pragalbha pratibhA sampanna evaM mahAna buddhizAlI buddhinidhAna kaI mahApuruSoM ke dRSTAnta pAte haiN| prArtha vajrasvAmI, hemacandrAcArya, mahA mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAja, buddhi nidhAna mahAamAtya abhayakumAra evaM rohakakumAra Adi ke dRSTAMta hai| asAdhAraNa buddhimAna mahApuruSa Arya vajrasvAmI-zreSThiputra dhanagiri aura sunaMdA kA putra vajrakumAra bAlyavaya meM hI virakta bhAva vAle bneN| pitA dhanagiri kI dIkSA ke bAda do-tIna sAla kI Ayu kA bAlaka vajrakumAra bhI pUrva janma ke jJAna-vairAgya ke saMskAra se bacapana meM hI virakta banA / cAritra prApti ke hetu se bAlaka ne ronA zurU kiyaa| mAtA sunaMdA usake prati rudana se uba gaI thii| eka dina pati sAdhu dhanagiri ke bhikSA ke lie ghara Ane para sunadA ne bAlaka ko de diyaa| muni mahArAja bAlaka ko lekara upAzraya pAye evaM guru mahArAja ko aparNa kara diyA sAdhu banAne ke lie aparipakva kAla hone se guru mahArAja ne sAdhviyoM ke upAzraya ke zayyAtara ko sauMpa diyaa| jhUle meM sulAe gae bAlaka ko sAdhviyoM ke bIca rakhakara zayyAtara mAlakina apane kArya meM laga jAtI thii| zAstroM kA adhyayana karatI sAdhviyAM jaba jora se pATha karatI thI taba jhUle meM rahA huA bAlaka vajrakumAra bar3e gaura se evaM dhyAna se sunatA thaa| pUrva janma ke kSayopazamAnusAra milI huI bar3I teja buddhi ke kAraNa bAlaka ko jhUle meM sunate-sunate hI kaI zAstra yAda ho ge| isa taraha do-tIna sAla bIta cuke, bAlaka ko aneka zAstra yAda ho gae / 6 varSa kI Ayu meM rAjadarabAra meM hue nyAyAnusAra prAcAryazrI ne vajrakumAra ko dIkSA dekara sAdhu munirAja vajrasvAmI banAye / AcAryazrI apane aneka bar3e-bar3e sAdhunoM ko zAstroM ke pATha samajhAte the| eka dina pATha ke samaya AcAryazrI ko zauca ke lie jaMgalaM jAnA par3A aise samaya meM bAlamuni vajrasvAmI guru ke sthAna para baiTha gae aura binA zAstra dekhe hI bar3e-bar3e sa dhunoM ko par3hAne tathA samajhAne lge| upAzraya ke dvAra para aM ye hue guru mahArAja ne yaha dRzya dekhA tathA bAlamuni ke muMha se zAstroM ke pATha sunakara Azcaryacakita raha gae / prAge vajrasvAmI ko vAcaka pada se vibhUSita kiyA / bAlyavaya meM hI kitanI asAdhAraNa buddhi-mati thI, usakA yaha udAharaNa hai| karma kI gati nyArI 267 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlaka ko gaddI para zIghratA se daur3akara bAlaka ko na uThAne lie arpaNa kara do / hemacandrAcArya - gujarAta ke dhaMdhukA gA~va ke moDha jJAti ke vaNika pitA cAcIMga aura mAtA pAhinI devI ke putra cAMgadeva bacapana se hI pragalbha pratibhA vAle the / eka bAra kI bAta hai ki mAtA putra ko lekara jina mandira darzana karane gaI thI / mAtA mandira meM darzana kara rahI thI ki itane meM bAlaka pAsa meM upAzraya meM jAkara AcAryazrI kI gaddI para baiTha gayA, mAno pravacana dene kI mudrA meM abhinaya karane lagA / itane meM mandira se darzana karake prAcArya mahArAja zrI devacandrasUrIzvarajI upAzraya meM padhAreM / dUra se hI eka choTe bAlaka ko apanI gaddI para baiThe hue dekhakara AcAryazrI ko bar3e prAzcarya ke sAtha santoSa bhI huA / apanI gaddI ke bhAvI vArasadAra paTTadhara kA anumAna karake mana meM santoSa vyakta kiyA / isI bIca mAtA pAhinI devI mandira se darzana karake bAhara nikalI huI bAlaka ko DhUMDhatI hui upAzraya meM zrAI / pUjya zrAcAryazrI ko stabdha khar3e hue evaM baiThA huA dekhakara mAtAjI bhI Azcarya cakita raha gaI / bAlaka ko lene gaI itane meM AcArya mahArAja ne mAtAjI se kI vinatI kI aura kahA ki he devI! isa bAlaka ko zAsana ke maiM tumhAre pAsa zAsana ke lie isa bAlaka kI yAcanA karatA hUM / yadi yaha bAlaka ghara meM rahegA to par3ha likhakara vyApAra karake tumhAre eka parivAra kA bharaNa-poSaNa karegA parantu yaha bAlaka zAsana ko arpaNa kara do to eka mahAna tyAgI vidvAna banakara hajAroM lAkhoM kA kalyANa karegA / mAtAjI ne nirmoha bhAva se bAlaka ko guru caraNoM meM arpaNa kiyaa| bAlyavaya meM hI bAlaka ko dIkSA dekara muni somacandravijaya nAma rakhA / eka zilpI jaise patthara ko ghar3ate hue pratimA kA AkAra detA hai jo jagata vaMdanIya pUjanIya banatI hai, vaise hI zrAcAryazrI ne nyAya, vyAkaraNa, sAhitya Adi zAstroM kA abhyAsa karAke muni somacandravijaya ko Thosa vidvAna banAe / pragalbha buddhi pratIbhA sampanna evaM prAzcaryakArI tarka zakti se munivara ne hajAroM lAkhoM zloka kaMThastha karake bhArI jJAna saMpAdana kiyA / sarasvatI devI prasanna huI aura mAno unakI jIbha para vAsa karane lagI prAge bar3hakara hajAroM zlokoM kI nayI racanA karake nyAya vyAkaraNa kAvya Adi ke zAstroM kI racanA karake hemacandrAcArya ke nAma se jaga prasiddha bane / kahA jAtA hai ki prAcAryazrI ne karIba 3|| karor3a zlokoM kI nayI racanA kI thii| unake racita "siddha hema zabdAnuzAsana" jaise mahAkAya vyAkaraNa grantha kA gujarAta ke rAjA siddharAja jayasiMha ne hAthI kI aMbADI para julusa nikAlakara sammAna kiyA thA / usI taraha kumArapAla bhUpAla ne unake racita yogazAstra grantha ko zobhA yAtrA nikAlI thI / svabuddhi se sphurita jJAna kI nayI sphuraNAoM ko prAcAryazrI sAta sau lekhakoM ke pAsa likhavAte the / rAjA kumArapAla ne lekhakoM aura tAr3apatroM kI vyavasthA kI thI / parantu kahA jAtA hai ki tAr3apatra bhora bhojapatra kama par3ate the lekina zrAcAryazrI kA jJAna samudra kI karma kI gati nyArI 268 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laharoM kI taraha umaDatA thA / kitanA zradbhuta jJAna kA kSayopazama thA / sacamuca ve kalikAla sarvajJa ke rUpa meM amara baneM / 1444 granthoM ke racayitA zrAcArya haribhadrasUri - 50 varSa kI Ayu meM brAhmaNa haribhadra purohita ne camatkArika nimitta se jaina dIkSA grahaNa kI, eka choTI bAla sAdhvI ke abhyAsa kiye jAte zloka ko sunakara unakA mana jJAna kI gaharAI meM calA gayA / zrAcArya zrI ke pAsa zlokArtha samajhakara sarvasva samarpita karake unake ziSya rUpa meM sAdhu bana gae / bar3I Ayu meM bhI sarva dharma-darzanoM kA parizIlana karake unhoMne nyAyAdi ke ucca koTi ke grantha likhe / jJAna kI isa sAdhanA meM unhoMne karIba 1444 naye granthoM kI racanA kI, aise mahApuruSa jJAnAkAza dvitIya sUrya samAna tejasvI baneM / mahA mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAja - eka mAtA apane bAlaka ko lekara roja jina mandira darzana karane jAtI thI, darzana karake pAsa ke upAzraya meM guru mahArAja ke pAsa bhaktAmara stotra kA smaraNa karatI thI / mAtA ne aisA niyama banAyA thA ki bhaktAmara stotra kA smaraNa karake hI muMha meM pAnI DAlanA / niyama kI kasoTI hotI hai / eka dina kAphI teja varSA huI, varSA rukI hI nahIM aura mAtA mandira na jA skii| yogAnuyoga barasatI huI teja bAriza meM 5-7 dina bIta gae / mAtA ke sAtoM dina upavAsa hI hue / bAlaka ne pUchA mAM ! tU kyoM kucha khAtI nahIM hai ? mAtA ne kahA beTA tU choTA hai tU isakI cintA mata kara, tujhe samajha nahIM par3egI bAlaka ne haTha pakar3I aura kAraNa jAnane kI koziza kI taba mAtA ne kahA, merA niyama hai ki bhaktAmara kA pATha sunakara hI pAnI pItI huuN| kaI dinoM se teja bAriza hone ke kAraNa bhaktAmara suna nahIM sakI isalie maiM niyama kA pAlana karatI huI kucha bhI nahIM khAtI-pItI / bAlaka ne zrAzcarya vyakta karate hue kahA-mAM ! yadi aisA thA to mujhe itane dina se kyoM nahIM kahA ? isameM kauna sI bar3I bAta thI bhaktAmara stotra maiM hI sunA detA / itanA kahakara bAlaka ne bhaktAmara stotra bolanA zurU kara diyA, mAtA hAtha jor3akara bhAvapUrvaka sunane lagI / pAraNA karake mAtA bAlaka kI adbhuta smaraNa zakti para vismaya prakaTa karane lagI / bhaktAmara stotra sunane ke lie mere sAtha prAtA thA, aura sunate mAtra se ise sArA stotra yAda raha gayA / dUsare dina guru mahArAja ke pAsa jAkara sArI ghaTanA sunAI / guru mahArAja ne kahA, mAtAjI ! aise bAlaka ko zAsana ke lie arpita kara do, yaha par3ha-likhakara mahAn vidvAna banegA, jagat kA kalyANa karegA / ThIka vaisA hI huA / alpavaya meM hI sAdhutva vidvAnoM ke dhAma kAzI nagarI meM karma kI gati nyArI svIkAra kara jJAnopArjana meM tallIna bana gae / pahuMce aura pragAdha jJAna prApta kiyA / satrahavIM 269 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatAbdI ke ina mahAmahopAdhyAya yazovijayajI mahArAja ne kAzI nareza kI rAjyasabhA meM hajAroM diggaja brAhmaNoM kI sabhA meM zAstrArtha kiyaa| varNamAlA ke 4 varga ke auSThaya akSaroM kA, tathA ta varga ke dantaya akSaroM kA uccAraNa na karane kI zarata se zAstrArtha kiyA evaM siddhAMta vijetA banakara mahAmahopAdhyAya kI padavI prApta kI / apanI agAdha tarka zakti se aneka tarkayukta nyAyAdi granthoM kA prAviSkAra kiyaa| isa taraha jJAna ke kSetra meM bejor3a pratibhA sampanna mahApuruSa bane / isa taraha itihAsa meM dRSTipAta karane se aise aneka mahAn puruSoM ke dRSTAMta dRSTipatha meM Ate haiM jinakI gajaba kI buddhi pratibhA hamAre lie buddhi kI pare kI vAta ho jAtI hai / zUnya meM se sarjana karane kI unakI sarjanAtmaka zakti thii| jabaki Aja hamArI sarjanAtmaka zaktiyAM nahIM haiN| Aja hama anukaraNavRtti vAle raha gae haiM / hama una mahApuruSoM ke likhe hue zAstroM ko par3ha bhI nahIM pAte haiM, ataH aisA lagatA hai ki Aja hamArI buddhi unakI tulanA meM rattI bhara bhI nahIM hai / buddhi kA bauddhika vikAsa karane ke lie jJAnAcAra kI upAsanA karanI par3atI hai| jaise cAka ko ghisakara dhAradAra banAI jAtI hai vaise hI zAstroM kI kasauTI para buddhi ko ghisakara teja banAI jAtI hai| yadi milI huI buddhi kA sadupayoga na kiyA jAya to par3e hue lohe ko jisa taraha jaMga laga jAtA hai usI taraha jJAna kI upAsanA na karane se milI huI buddhi ko jaMga lagatA hai / par3I-par3I buddhi naSTa ho jAtI hai / jisa taraha eka pahalavAna pratidina vyAyAma karatA hai, aneka prakAra kI kasarata karatA hai, aura zarIra sauSThava banAkara hRSTa-puSTa banatA hai, yaha to zArIrika kasarata huI usI taraha buddhi kI bhI kasarata karanI cAhie, buddhi kI kasarata zAstrIya siddhAMtoM ke paThana-pAThana evaM cintana manana se hotI hai| ataH buddhi ko jaMga na lage isalie pratidina zAstra siddhAMta-svAdhyAya-cintana manana Adi karanA caahie| Asana vyAyAma aura pAhAra Adi jisa taraha zArIrika kamajorI ko haTAkara zakti pradAna karatA hai usI taraha jJAna-dhyAna-svAdhyAya-cintana manana adhyayana adhyApana Adi jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karake jJAnazakti bar3hAtA hai| uparokta niyamAnusAra yadi hameM sahI yA acchI teja yA kuzAgra buddhi mile, aisI icchA ho to vartamAna meM hI jJAnArjana ke lie sahI dizA meM prayatna karanA cAhie arthAt samyagjJAna upArjana karane kI dizA meM buddhi lagAnI caahie| buddhi kA sadupayoga jagat meM sabhI vastuoM kA upayoga hotA hai / dhana sampatti, zakti tathA buddhi kA bhI upayoga kiyA jAtA hai| upayoga donoM tarIkoM se hotA hai- sadupayoga, durupayoga / milI huI zakti, sampatti evaM buddhi kA sahI dizA meM sahI upayoga 270 karma kI gati nyArI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA sadupayoga kahalAtA hai / ThIka isase viparIta ulTI dizA meM zakti, sampatti evaM buddhi kA viparIta upayoga karanA durupayoga kahalAtA hai / nirarthaka gapa sapa lagAne meM buddhi kA upayoga karanA yaha buddhi kA durupayoga hai / isI taraha haMsI-majAka meM, kisI ko satAne meM kutarka-vitarkoM se tattvoM kI khilliyAM ur3Ane meM, satya kA apalApa karake zrasatya ko siddha karane meM, tathA jhUThe ko saccA banAne meM evaM sacce ko jhUThA karane meM, asat ko sat karane meM, prabhAva ko bhAva karane meM, jisakA astitva nahIM hai usako sAbita karane meM, aura jisakA astitva hai usako asat karane meM, ityAdi kaI tarIkoM se buddhi kA durupayoga kiyA jAtA hai / yaha pravRtti bhI jJAnAvaraNIya karma baMdhAtI hai, ataH hameM cAhie ki buddhi kA sadupayoga sahI dizA meM hI karanA cAhie, jaise ki sarvajJopadiSTa tattvoM kA samyag jJAna upArjana karane meM, tadanurUpa adhyayanaadhyApana, cintana-manana, paThana-pAThana Adi karane meM tathA sahI zraddhA nirmANa karane meM, jIvAdi nau tattvoM ke cintana meM, zAstrIya viSayoM kI mImAMsA karane meM tathA satya ko satya siddha karane meM, evaM prasatya ko asatya siddha karane meM tathA satya kI khoja karane meM evaM satya siddhAMtoM ko jIvana meM caritArtha karane meM prAdi kAryoM meM buddhi kA upayoga karanA hI buddhi kA sadupayoga hai / dhana, sampatti aura zaktiM kA sadupayoga yadyapi AsAna hai / phira bhI sadupayoga karane vAloM kI pratizata saMkhyA alpa hai, jabaki buddhi kA sadupayoga muzkila hai / ataH sadupayoga karane vAloM kI pratizata saMkhyA bhI kAphI kama hai / samprati buddhijIviyoM kA kAla ginA jAtA hai / parantu unakA buddhi vilAsa meM hI samaya vyatIta hotA hai / prAcAra dharma ko mahatva na dene vAlI vartamAna buddhijIvI pIr3hI pracAra-vihIna banatI jA rahI hai / yaha lAbhaprada nahIM hai / ataH milI huI buddhi kA durupayoga karane se jIva jJAnAvaraNIya karma bAMdhakara ajJAna duHkha bhogatA hai tathA buddhi kA sadupayoga karake jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama karake jIva jJAna sukha pAtA hai / svamati evaM zAstramati khajAne meM se kitane zAstra eka mahAna agAva mahAsAgara hai, jisakA koI anta nahIM hai / samudra meM jisa taraha aneka ratna rahate haiM, vaise hI zAstra ke sAgara meM aneka tattva rahate haiM / zAstra eka jJAna kA khajAnA hai jo tattvoM se paripUrNa hai / isa bhI tattva nikAle. jAya phira bhI kabhI samApta nahI hotA hai / dUsarI tarapha hamArI mati buddhi pragAdha nahIM hai, sImita parimita hai, maryAdita hai / aba prazna yaha uThatA hai ki parimita buddhi meM jJAna kA agAdha samudra kaise samAviSTa kareM ? jaise choTe kue~ meM samudra ko kaise samAyA jA sakatA hai ? vaise hI agAdha evaM amApa zAstra ke mahAsAgara ko hamArI kUpa sadRza buddhi meM kaise samAyA jA sakatA hai ? jaba svamati meM zAstra kI bAteM nahI baiThatI haiM yA samajha meM nahIM AtI hai taba loga zAstra jhUThe haiM, galata haiM, karma kI gati nyArI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapola kalpita haiM, aisA kahakara zAstroM ko ur3Ane kI bAlIza koziza karate hai, yaha mithyAbhAva hai / aisA kyoM nahI socate ki merI buddhi alpa hai, sambhava hai merI buddhi kAma nahIM kara rahI ho. ata: maiM samajha nahIM pA rahA hU~, parantu zAstra evaM siddhAnta sahI hai, aisA vicAra karanA samyag zraddhA kA bhAva hai, lekina aise bhAva vAle kama haiM / svamati arthAt apanI buddhi meM baiThe to zAstra sahI aura apanI buddhi meM na baiThe to zAstra galata hai aisA kahanA bhI aparAdha hai, ucita nahIM hai, kyoMki jJAnAvaraNIya karma kI pracuratA ke kAraNa hameM buddhi alpa milI ho jisase hama zAstra ke siddhAnta ko samajha na pAyeM isameM hamArI bhUla hai, na ki zAstra kI / "nAcana na jAne AMgana Ter3hA" jaisI bAta karanI ucita nahIM hai, yadi saMsAra meM sarvekSaNa karane lage to yaha dikhAI degA ki jJAnAvaraNIya karma ke udayavAle jIva adhika hai, jabaki jJAna ke kSayopazama vAle jIva alpa hai / hamAre jaise jIvoM kA vicAra kiyA jAya to bhI sabhI kA jJAnAvaraNIya karma anantagunA hai| jabaki jJAna usake anantave bhAga kA hI hai arthAt sabhI jIvoM meM jJAna ke udaya kI apekSA jJAnAvaraNIya karma kA hI udaya anantagunA hai / anantagune jJAnAvaraNIya karma ke udaya ke sAmane anantave bhAga kA jJAna kisa hisAba meM hai ? bhUtakAla meM bhI yahI sthiti thI ki jJa nAvaraNIya karma ke udayavAle jIvoM kI saMkhyA hI jyAdA thI aura jJAna ke udayavAle jIvoM kI saMkhyA alpa thI yahI sthiti vartamAna meM hai aura bhAvI meM rhegii| kabhI bhI jJAniyoM kI saMkhyA ajJAniyoM se bar3hI nahIM hai / ____ aba jo jJAnI hai unameM bhI eka hI viSaya ke pUrNa jJAnI yA aneka viSayoM ke pUrNa jJAnI yA ananta viSayoM ke sampUrNa jJAnI haiM ? Aja eka viSaya ke hI pUrNa jJAnI nahIM hai to aneka viSayoM ke pUrNa jJAnI kI to bAta hI kahA~ rahI ? saMsAra meM ananta vastueM haiN| ataH jJAna bhI ananta vastu viSayaka hogaa| itanA hI nahIM vastu ananta dharmAtmaka hai eka-eka vastu kI ananta paryAya ho cUkI hai, kyoMki vastu svayaM utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hone se paryAyoM meM parivartana hotA hI rahatA hai / eka vastu ke anta paryAyoM ko jAnane ke lie yA ananta vastuoM ke ananta paryAyoM ko jAnane ke lie ananta vastuviSayaka jJAna Avazyaka hai / hama re jaise alpa jJAnI eka hI vastuviSayaka jJAna ko bhI pUrNa rUpa se prApta nahIM kara sakate hai to ananta vastuviSayaka ananta jJAna kI bAta kahA~ rahI, yaha to ananta jJAnI ke lie hI sambhava hai| ataH anantajJAnI banakara hI ananta jJAna kI antima sImA ko jAna sakeMge ! sUrya kA prakAza hone para bhI uluka yadi nahIM dekha pAtA hai to isameM sUrya kA doSa nahIM apitu uluka kA hI doSa hai, ThIka usI taraha ananta jJAnI kI bAtoM ko alpajJAnI nahIM samajha pAtA hai, isameM alpajJAnI meM jJAna kI apUrNatA kA doSa hai| ataH hameM svamati para AdhArita na rahakara zAstramati para prAdhArita rahanA caahie| 272 karma kI gati nyArI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zAstra cakSuSA pazyati" zAstra hI haiM A~kheM jisakI usI se dekhatA hai vahI zAstravettA kahalAtA hai| isalie hameM bhI hamArI buddhi zAstrIya arthAt zAstrAnusArI banAnI caahie| zratajJAnAvaraNIya karma ke bheda prAtmA ke guNoM para pAe AvaraNa kA hI nAma karma hai / ataH jitane prAtmaguNa haiM utane hI karma haiM / jitane prAtmA ke jJAnAdi guNoM ke bheda haiM utane hI jJAnAdi ke Avaraka-prAcchAdaka karmoM ke bheda baneMge / gata cauthe pravacana meM sAMcoM jJAnoM ke bheda darzAe gae haiM / aba yahAM para unhIM jJAna ke bhedoM ke prAvaraka karmoM ke bheda dekhane haiM / yahAM prastuta sandarbha meM zrutajJAnAvaraNIya karma ke bheda dekhane haiN| zrutajJAna ke 14 yA 20 bheda hote haiM / ataH zrutajJAnAvaraNIya karma ke bhI utane hI 14 yA 20 bheda baneMge / jina-jina tarIkoM se zrutajJAna udaya meM AtA hai una una prakAroM se zrutajJAnAvaraNIya karma bhI udaya meM AtA hai / ataH prakSarazruta, anakSarazruta Adi jo 14 prakAra zru tajJAna ke haiM una sabake Age "jJAnAvaraNIya" zabda jor3a dene para ve hI zru tajJAnAvaraNIya karma ke bheda bana jaayeNge| udAharaNArtha-1. akSara zru tajJAnAvaraNIya karma, 2. anakSara zru tajJAnAvaraNIya karma, 3. saMjJi zrata jJA. ka., 4. asaMjJi zruta jJA. ka.,, 5. samyak zru ta. jJA. ka., 6. mithyAdRSTi zru ta jJA. ka. 7. sAdi zruta jJA. ka., 8. anAdi zra ta jJA. ka., 9. saparyavasita zru ta jJA. ka , 10. aparyavasita kSa ta jJA. ka. 11. gamika zra ta jJA. ka. 12. agamika zru ta jJA ka, 13. aMgapraviSTa zru ta jJA. ka. 14 aMgabAhya zru ta jJA. ka. / isa prakAra ye zru ta jJAnAvaraNIya karma ke 14 prakAra hue / arthAt akSarAdi zru ta jJAna ke bheda se jo akSarAdi kA bodha hotA thA vaha bodha akSara zru tajJAnAvaraNIya karma ke kAraNa nahIM hogaa| isI taraha sabhI caudaha prakAroM ke zra tajJAnAvaraNIya karma ke kAraNa usa prakAra ke zrata kA bodha nahIM hogA yaha samajhanA cAhie / bodha na karAnA yaha zru tajJAnAvaraNIya karma kA kArya hai| ___ yaha to huI 14 bhedoM kI bAta / usI taraha 20 bhedoM kA svarUpa bhI aisA hI hai| zrata jJAna ke 20 bheda ke prAcchAdaka 20 prakAra ke zru tajJAnAvaraNIya karma isa prakAra hai - 1. paryAya zruta jJAnAvaraNIya karma, 2. paryAya samAsa zru ta jJAnAvaraNIya karma, 3. akSara zru ta jJA. ka., 4. akSara samAsa zrata jJA. ka. 5. pada zrata jJA. ka. 6. pada sa. zru ta jJA. ka., 7. saMdhAta zru ta jJA. ka., 8. saMghAta sa. zru ta jJA. ka., 9. pratipati zru ta jJA. ka., 10. pratiprati sa. zra ta jJA. ka., 11. anuyoga zruta jJA. ka. 12. anuyoga sa. zru ta jJA. ka., 13. prAbhRta-prAbhRta zruta jJA. ka., 14. prAbhRta-prAbhRta sa. zru ta jJA. ka., 15. prAbhRta zru ta jJA. ka., 16. prAbhRta sa. karma kI gati nyArI 273 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrata jJA. ka., 17. vastu zra ta jJA. ka., 18. vastu sa. zruta jJA. ka , 19 pUrva zruta jJA ka, 20. pUrva samAsa zra ta jJA. ka. / isa taraha ye zra tajJAnAvaraNIya ke 20 bheda banate haiN| ye karma una una prakAra se hone vAle zra tajJAna ke bodha ko rokate haiN| arthAt akSara se yA pada se jo bodha hotA thA vaha bodha usI ke prAvaraNIya karma ke kAraNa nahIM hogaa| mASatuSa muni ke viSaya meM yahI huaa| pada zra tajJAnAvaraNIya karma ke udaya meM Ane ke kAraNa eka pada bhI sahI rUpa se pATha nahIM ho pAyA / prataH ve hamezA "mA ruSa-mA tuSa" ke sthAna para mASa tuSa hI pATha karate rahe / aisA hI sabhI prakAra ke bIsoM bhedoM ke karma udaya meM Ane se una-una tarIkoM se hone vAle zrata kA bodha nahIM hotA hai / udAharaNArtha aAja hamAre meM pUrva evaM pUrva samAsa zrutajJAnAvaraNIya karma kA udaya par3A huaA hone ke kAraNa eka pUrva kA yA sabhI pUrvI kA jJAna udaya meM nahIM hai / usa pUrva ke viSayoM kA sarvathA ajJAna hI udaya meM hai| isI taraha sabhI bhedoM ke viSaya meM samajhanA cAhie / yadi tathA prakAra ke bheda kA zrutajJAnAvaraNIya karma udaya meM nahIM hogA, yA badhA huprA nahIM hogA, yA sattA meM hI par3A nahIM hogA to usa prakAra ke zru ta kA bodha avazya hogA, anyathA isase viparIta yadi tathAprakAra kA zra tajJAnAvaraNIya karma baMdhA huaA hogA aura udaya meM AyA hogA to usa prakAra ke zrata kA bodha nahIM hogaa| 'indrabhUti gautama' ko veda pada ke eka zloka kA artha karate samaya eka akSara "na" kisa tarapha lagAnA yaha bhrama ho gayA aura "," ko pichale antima caraNa ke sAtha lagAkara artha karane se "AtmA nahIM hai" aisA artha nikaalaa| Age calakara yahI artha unake dimAga meM zaMkA kA sthAna le letA hai aura unakI vaisI mAnyatA bana jAtI hai ki prAtmA nahIM hai / eka akSara ke bhI sahI jJAna kI AvazyakatA rahatI hai| akSara zru tajJAna se akSara kA bhI sahI bodha hotA hai aura akSara zra tajJAnAvaraNIya karma ke udaya ke kAraNa utanA bhI sahI bodha nahIM ho pAtA viparIta ho jAtA hai kyoMki jJAnAvaraNIya karma ajJAna kI tarapha agrasara karatA hai / jJAna ko DhakanA aura ajJAna ko sAmane lAnA yaha jJAnAvaraNIya karma kA kArya hai / ata: aise jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhane se bacanA caahie| zAstra pothI becane calA prAja dharmazAstra kI kImata kitanI hai ? usakA mahattva kitanA hai ? dharmazAstra ke prati hameM Adara kitanA hai ? Aja gharoM meM sajAvaTa aura dikhAve kA pradarzana calA hai usameM 5 10 lAkha ko phleTa yA baMgalA, aura usameM 2-3 lAkha kA pharnIcara honA cAhiye tathA usake zo kesa meM 1-2 lAkha ke kalAkRtti ke citrAdi hone cAhie / aisI havA cala par3I hai| dharmazAstra kI pothiyoM se zo bigar3atA hai| usase kIr3e par3a jAte haiM aura pharnIcara bigar3a jAtA hai| mehamAna Ane para hamAre ghara kI zobhA kI prazaMsA nahIM karate / ityAdi hetuoM ko Age karake dharmazAstroM kI pothiyAM yA prAcIna 274 karma kI gati nyArI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmagraMtha bAjAroM meM saste bhAva se 1-2 rupae kilo ke bhAva meM beca die jAte haiM / raddI vAloM ko de die jAte haiN| yaha kitanA jJAna ke prati anAdara hai ?. usake sthAna para azlIla gandA evaM philmI duniyA kA sastA sAhitya lAkara sajAte haiN| isI meM ghara tathA gharavAloM kI zobhA baDhatI hai / socie ! yaha vicAraNIya prazna hai ki nahIM ? kitanI socanIya bAta hai ? aba kyA pariNAma AegA? jJAnopAsanA huI ki jJAna kI prAzAtanA huii| jJAnAvaraNIya karma upArjana karane kA bhAvI meM kyA pariNAma AegA ? eka bAra kI bAta hai eka nirdhana brAhmaNa ne apanI kuladevI kI upAsanA kii| devI prakaTa huii| brAhmaNa ne yAcanA kI, devI ! kucha bhI do, thor3I dhana sampatti do, suvarNa mudrAeM do, merI Arthika sthiti bahuta kharAba hai| kyA karU ? devI ne kahAare vipra ! tere bhAgya maiM kucha bhI nahIM hai| meM kahAM se dUM? bhAgya bilkula khAlI hai, maiM kyA karU ? brAhmaNa ne kahA, devI ! nahIM........nahIM........Apa daivI ho, devI zakti saMpanna ho, Apa avazya de sakate ho| devI ne kahA........are ! dene. vAlA bhI bhAgyapuNya bala dekhakara detA hai| tere azubha karmoM meM duHkha-dAridraya-daurbhAgya hI likhA hai / ataH maiM kyA karU ? socie-dene vAlA bhI Apake bhAgya yA puNya bala ko dekhakara detA hai / yAcaka brAhmagA ne haThAgraha kiyA aura devI se dene ke lie Agraha kiyA / devI ne kahA- ThIka hai-le jA yaha eka zAstra pothI hai, ise tU 500 rupaye meM becanA / becArA brAhmaNa devI kI bAta mAnakara zAstra pothI lekara becane claa| zAyada usa zAstra pothI ko par3hakara jJAna upArjana kara liyA hotA to kaI kImatI bAteM aura Ucca kakSA kI cIjeM usameM likhI huI thii| aneka siddhAntoM kA nicor3a pratipAdana thaa| par3hakara vidvAna banA hotA to sarvatra pUjanIya bntaa| dUsaroM ko par3hA kara apanI AjIvikA kA varSoM taka nirvAha kara sakatA thaa| parantu vaha pothI ko na kholatA huA sirpha becane hetu se gAMva-gAMva ghUmatA thaa| saca hI kahA hai ki jahA kharo candana bhAravAhI, bhArassa bhAgI nahu candaNasya / evaM khu nANI caraNeNa hIgo, nANassa bhAgI na hu suggiie|| gadhA jisa taraha candana ke kASTha ko pITha para uThA kara calatA hai parantu vaha candana kI sugandha kA anubhava nahIM kara pAtA sirpha kASTha ke bhAra ko hI vahana karane vAlA banatA hai| ThIka usI taraha cAritra-AcaraNa rahita sirpha jJAna ikaTThA karane vAlA jJAnI bhI jJAna kA bhI bhAgI kahalAtA hai parantu sadgati kA bhAgIdAra nahIM bana pAtA / yaha sAra hai| brAhmaNa becArA zAstra pothI kholakara eka suvAkya bhI nahIM par3ha pAtA thA parantu karma kI gati nyArI 275 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pothI ko uThAkara gAMva-gAMva ghUmatA rahatA thaa| becane ke lie sabako dikhAtA rahatA thaa| usa kAla kI bAta thI-500 rupaye dekara pothI kauna kharIde ? 1 varSa bIta gayA / brAhmaNa parezAna ho gyaa| are re ! devI ne pothI kyoM dI ? devI ne hI 500 rupaye de diye hote to bhaTakane kI yaha naubata to nahIM aatii| aAja bhI binA par3he paNDita banane kI icchA vAle aneka haiM / par3hanA nahIM hai, parizrama nahIM karanA hai parantu kisI taraha upAdhi DigrI hAsila karanI hai / vidvAna bananA nahIM hai / vidvAna hai aisA dikhAvA karanA hai| yaha sarasvatI kA kitanA upahAsa hai ? binA parizrama ke vidyA upArjana na karate hue bhI vidvatA kA dAvA karanA, vidvAna na hote hue bhI vidvAna hai aisI kIrti, prazaMsA prApta karanA, mAna-sammAna-puraskAra evaM pada prApta karanA yaha bhagavatI sarasvatI kA kitanA chala ginA jAegA ? parIkSAoM ko pAsa karane ke hI hetu se sirpha par3hanA aura vaha bhI kisI taraha parIkSA pAsa karake upAdhi prApta kara lenI jisase prAjIvikA calA sake / vartamAna zikSA paddhati kA hetu jJAnopArjana ke bajAya arthopArjana raha gayA hai| Learning is only for Earning vidyA.sirpha arthopArjana ke lie hI raha gaI hai| yaha kitanA nikRSTa kakSA kA hetu hai| eka kAla vaha thA jaba vidyA dAna se arthopArjana karanA nikRSTa kahalAtA thaa| Aja vaha dUSaNa bhUSaNa rUpa meM parivartita ho gayA hai| brAhmaNa ghUmatA humA eka zahara meM gyaa| bar3I dUkAna dekhakara cddh'aa| madhyAhna ke samaya pitA bhojana ke lie ghara gaye hue the aura putra dukAna kI gaddI para baiThA huprA thaa| brAhmaNa ne zAstra pothI hAtha meM dete hue kahA, devI ne dI hai ityAdi sArI bAta batA dI / lar3ake ne pothI khola kara 2-4 panne palaTe........dekhA aura pddh'aa| use bar3I kImatI bAteM lgii| sonerI suvAkya lge| eka vAkya bhI jIvana meM utara jAe to jIvana palaTa jaaye| aisA lagate hI 500 rupaye nikAla kara de diye / brAhmaNa khuza hokara calA / pitAjI dUkAna aaye| eka pothI ke 500 rupaye beTe ne diye yaha sunakara pitA AgababUle ho ge| do-cAra cA~TeM lagA diye| mUrkha kahIM kA, nikala yahAM se / eka pothI ke itane rupaye diye jAte haiM ? aisA kahakara bApa ne beTe ko nikAla diyaa| socie ! Aja 500 nahIM pA~ca hajAra kapar3e ke lie diye jA sakate haiN| bUTa-cappala ke lie 400-500 diye jA sakate haiN| sAr3I kharIdane ke lie 1000 se 2000 diye jA sakate haiM, ghara sajAvaTa kI vastu ke lie tathA bartana prAdi ke lie do-pAMca hajAra mAmUlI bAta lagatI hai| sabake lie diye jA sakate haiM parantu jJAna ke lie pracche dharma zAstra-pustaka-prata ke lie kharca nahIM kiyA jA sktaa| dhArmika pustakeM yA acchA prAdarza sAhitya sastA yA muphta meM caahie| jabaki gadA sAhitya hajAroM kI kImata cukA kara laaeNge| dharmazAstra, sat sAhitya ke prati Adara sadbhAva hI kahAM hai ? aAja kitanoM ke ghara meM Adarza sAhitya hai ? kahA jAtA hai ki-Our Best Friends are our best Books. acchI pustakeM hamAre acche mitra ke sthAna para hai| 276 karma kI gati nyArI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka mitra jisa taraha kalyANa meM nimitta bana sakatA hai usI taraha prAdarza UMce sAhitya kI eka pustaka zAyada hamAre jIvana kA DhAMcA badalane meM kAphI upayogI siddha ho sakatA hai| yaha samajhakara usa lar3ake ne zAstra pothI par3hI, usake eka-do vAkyaM ko jIvana meM utArakara vaha jagata meM mahAna bana gyaa| brAhmaNa jisake bhAgya phUTe hue the, vaha 500 rupaye pAkara bahuta hI Anandita hote hue vahAM se calA / usake bhAgya meM sampatti nahIM thii| zahara ke bAhara use luTere mile, unhoMne cAkU-bandUka dikhAkara 500 rupaye lUTa liye| rotA-pachatAtA hAtha masalakara becArA ghara gyaa| sira pITatA raha gyaa| jahAM bhAgya hI phUTe ho vahAM koI kyA kara sakatA hai ? devatA pAe to bhI kyA kara sakate haiM ? ve dekara cale bhI jAeM parantu bhAgya meM nahIM hai to Tike kahAM se ? zAstra pothI ko par3hakara jJAna upArjana kara liyA hotA to zAyada vaha jJAna usake lie kalyANakArI z2arUra siddha hotA / ataH prAdarza sAhitya sirpha sajAvaTa ke lie nahIM hotA hai adhyayana-adhyApana, paThanapAThana evaM cintana-manana ke lie hotA hai / prAdarza jJAna bhaNDAra saikar3oM varSoM pahale kI bAta hai jabaki mudraNa paddhati vikasI hI nahIM thii| aise samaya meM bhI hamAre pUrvaja mahApuruSoM ne aneka zAstra likhe / zU-ya meM se sarjana kiyaa| itanA hI nahIM likhe hue zAstra pratoM kI saikar3oM-hajAroM pratiyAM taiyAra karavAI aura bhArata bhara ke vividha kSetroM-pradezoM meM cAroM tarapha bhijavAkara jJAna bhaNDAra nirmANa karavAe / eka sAtha sAtasau-sAtasau lekhakoM (lahIyoM) ko baiThAkara prAcAryazrI hemacandrAcAryajI likhavAte the aura gujarAta kI gaddI kA rAjA kumArapAla tADapatra tathA bhojapatroM kI vyavasthA karatA thaa| sArA kharca rAjya koSa se hotA thaa| isa taraha yantrayuga na hote hue bhI hajAroM pratiyAM hAtha se likhakara (hastalikhita) aneka deza-videzoM meM saikar3oM jJAna bhaNDAra samRddha kraae| jainAcAryoM kI yaha anupama jJAnasevA thI / samUce bhArata deza ke jJAna ke khajAne kI rakSA-surakSA evaM saMvardhana kA kArya karane meM jainAcAryoM evaM jainoM kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai yaha sabhI ko ni:saMdeha svIkAranA hI par3egA / jaina zAsana kI anupama sevA kI hai| jJAna kI upAsanA kA yaha bhI eka sundara mArga hai / ata: aAja itanA samRddha jJAna kA khajAnA hamAre sAmane upasthita ho sakA hai| yadi aisA jJAna tathA sAhitya nahIM milA hotA to zAyada kyA hotA ? isa saMdarbha meM AThavIM zatAbdI ke prAMcArya zrI haribhadrasUri mahArAja ke zabda isa prakAra haiM kattha amhArisA pANI, dUsamA dosa dUsiyA / hA praNAhA kahaM hutA, na huto jai jiNAgamo / karma kI gati nyArI 277 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa dUsama kAla ke doSa se dUSita aise hamAre jaise prANiyoM kA kyA hotA yadi jinezvara ke Agama jinAgama yadi nahIM hote ? sahI bAta hai ki yadi aise parama tAraka sarvajJa vItarAga bhagavAna ke upadeza svarUpa jinAgama na hote, hamAre jaisoM ko par3hane ke lie nahIM mile hote, to Aja hamArA kyA hotA ? hamArA jJAna kahAM se bar3hatA ? prajJAna nivRtti kaise hotI ? ataH ananta upakAra mAnate haiM pAgama grantha nirmANa karane vAle mahApuruSoM kA tathA usakI vyAkhyA karane vAle, unheM mudrita karane karAnevAloM kA tathA unakI rakSA-surakSA evaM saMvardhana karane-karAnevAloM kA jisake kAraNa prAja ve Agama grantha hamAre taka pahuMca sake, hameM prApta ho ske| ataH aise zAstra saMgrahAlaya-jJAna bhaNDArAdi atyanta upayogI siddha hue haiN| yaha bhI jJAnAcAra kI upAsanA hai| pustakAlaya-vAcanAlaya jaise loga pAnI kI pyAU lagAte haiM aura pyAsoM ko pAnI pilAkara puNyo. pArjana karate haiM / pAnI jaise jIvana kA prAvazyaka evaM upayogI aMga hai ThIka vaise hI jJAna-pipAsA kA zamana karane ke lie sAhitya bhI atyanta upayogI evaM anivArya sAdhana hai / pAnI kI pyAU kI taraha jJAna kI pyAU ke rUpa meM pustakAlaya-vAcanAlaya bhI anivArya rUpa se upayogI sAdhana hai / jisase vAcaka kI jijJAsA-jJAna pipAsA santoSI jA sakatI hai| prAdarza ucca vicAradhArA vAle satsAhitya kA saMcaya tathA prakAra ke pustakAlaya-vAMcanAlaya meM honA cAhie / Arthika dRSTi se samAja kA pratyeka mAnava sampanna nahIM ho sakatA hai| dUsarI tarapha sAhitya mudraNa mAdi bhI mahagA hotA jA rahA hai / sarva prakAra kA sAhitya kharIdanA yA basAnA yaha saba ke vaza kI bAta bhI nahIM raha gaI hai / aisI sthiti meM ucca kakSA ke Adarza sAhitya se samAja ke loga vaMcita na raha jAya ataH pustakAlaya-vAMcanAlaya atyanta upayogI hai / ye sahI artha meM jJAna mandira ke rUpa meM upayogI hai / pratyeka vyakti pustakoM ko prApta kara sake, par3ha sake / kyoMki cintana ke lie sahI khurAka milane se, acchI vicAradhArA milane se sambhava hai durjana-sajjana bana jAya, anekoM kI vicAradhArA meM parivartana A sakatA hai / sAhitya eka acche kalyANa mitra kI taraha upakAra karatA hai / ataH aise pustakAlayavAMcanAlaya jJAna-mandira ke rUpa meM nirmANa karake jana-jana taka ucca jJAna pahu~cAnA yaha jJAna kI sundara sevA hai / samAja kA tathA deza evaM vyakti kA uddhAra karane kA yaha eka uttama vikalpa hai| sAhitya mudraNa evaM pracAra sAhitya samAja kA darpaNa hai| samAja kA pratibimba sAhitya rUpI darpaNa meM par3atA hai / sAmAjika dUSaNoM ko dUra karane ke lie sat sAhitya kA pracAra-prasAra 278 karma kI gati nyArI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA hI caahie| usake lie sAhitya kA mudraNa karAnA yaha bhI jJAnAcAra kI upAsanA hai / zarta yahI ki vaha sAhitya ucca kakSA kA ho / halkA na ho| sAtvika vicAradhArA kI puSTi karane vAlA ho saca hI kahA hai ki-"sA vidyA yA vimuktaye" vidyA vahI hai jo mukti ke liye ho / "jJAnasya phalaM virati" jJAna kA phala yahI hai ki vaha virati ko prApta karAve / virati arthAt pApa kI nivatti / yadi jJAna pApa kI nivRtti na karAve to kyA phAyadA ? umAsvAti mahArAja ne tattvArthAdhigama sUtra kI prAdyakArikAoM kI prathama kArikA meM kahA hai ki samyagdarzanazuddha yo jJAnaM viratimeva cApnoti / duHkha nimittamapidaM tena sulabdhaM bhavati janma // samyag darzana arthAt saccI zraddhA se yukta aisA jo jJAna vaha yadi virati (pApa nivRtti) ko prApta karAve to duHkha se prApta ho sake aisA yaha manuSya janma bhI sulabdha-sulabha ho sakatA hai / prataH zakkara mizrita dUdha jisa taraha madhura banatA hai usI taraha jJAna bhI samyag darzana-saccI zraddhA se yukta ho to hI upAdeya evaM upakArI banatA hai / anyathA mithyA jJAna ghAtaka banatA hai| isIlie jJAna ke viSaya meM samyag jJAna kI mahattA hai| samyag zAstroM kA pustakoM kA mudraNa karAnA, mudraNa meM ucita sahayoga pradAna karake pracAra-prasAra karanA-karavAnA yaha bhI jJAnAcAra kI upAsanA hai / jJAna yoga kI sAdhanA hai| samyag jJAna evaM mithyAjJAna saccI zraddhA pUrvaka sahI jJAna jo ho use samyag jJAna kahate haiM / arthAt jIvAdi tattvoM ke yarthArtha-vAstavika jJAna ko samyag jJAna kahate haiN| parantu yaha vAstavikatA, yathArthatA yA satyatA svanirmita yA kalpita nahIM honI cAhie / apitu sarvajJopadiSTa vastugata vAstavikatA honI cAhie parantu jaisI vastu hai vaisA svarUpa hameM kahanA cAhie / isIlie kahA hai ki Right is might but might may not be Right jo satya hai vahI merA hai parantu jo merA hai vaha satya nahIM bhI ho sakatA hai / samyag dRSTi ke vicAra aise hone cAhie / hama vastu ko sahI nyAya de sakeM isalie samyag darzana evaM samyag jJAna kI pUrI AvazyakatA rahatI hai / jIva tattva ho yA mokSa tattva ho kisI bhI tattva kA vahI svarUpa hameM mAnanA yA jAnanA cAhie jo sarvajJopadiSTa ho, sarvajJa kathita zAstra nirdiSTa ho, na ki svakapola kalpita ho, yA svamati kI nIpaja na ho| tabhI hI vaha jJAna samyag jJAna khlaaegaa| isIlie mAgama zAstra meM samyag darzana kI vyAkhyA batAte hue kahA hai ki-"jaM jiNehi paveiyaM tameva niHsaMkaM sacca" jo sarvajJa aise jinezvara bhagavaMto ke dvArA prarUpita kiyA karma kI gati nyArI 279 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA ho vahI zaMkA rahita satya hai / aisI mAnyatA rakhanI yaha samyag darzana- saccI zraddhA hai / samyag darzana se tattva ke vAstavika svarUpa kI zraddhA nirmANa hotI hai / jisa taraha dUdha meM zakkara DAlane se dUdha mIThA madhura banatA hai usI taraha samyag darzana ke milane se jJAna bhI samyag sahI banatA hai / anyathA jJAna mithyAjJAna ke rUpa meM hI rahatA hai / ataH zAstrakAra maharSi yahAM taka kahate haiM ki samyag dRSTi sAdhaka yadi mithyAzAstra bhI par3hatA hai to ve use samyag rUpa meM hI pariNamate haiM / usake samyag darzana kI vRddhi meM hI sahAyaka banatA hai / kyoMki dRSTi samyag hai ataH vaha jJAna bhI samyag rUpa meM hI pariNata hogA / ThIka isase viparIta mithyAdRSTi yadi samyag zAstra bhI par3hatA hai to usakI mithyAdRSTi hI rhegii| kyoMki prathama jaba taka dRSTi, zraddhAyukta nahIM banatI vahAM taka use samyag zAstra bhI lAbhakartA siddha nahIM ho sakate / ataH pahale dRSTi sudhAra Avazyaka hai / yaha dRSTi cAkSuSa yA cakSu-dRSTi se sambandha nahIM rakhatI / yaha prAntaradRSTi se sambandhita hai / ataH samyag dRSTi yaha prAntara dRSTi hai, saccI zraddhA hai, tattvoM kI vAstavikatA evaM yathArthatA ko svIkArane kI mAnyatA hai / isI samyagdRSTi se yukta jJAna bhI samyag jJAna banatA hai / ThIka isase viparIta mithyA dRSTi kA jJAna bhI mithyA jJAna yA viparIta jJAna kahalAtA hai / mithyAdRSTi kA jJAna ajJAnarUpa hotA hai | ataH samyag darzana evaM jJAna prAtmA ke lie sAdhaka evaM sahAyaka hote haiM jabaki mithyAjJAna bAdhaka evaM hAnikAraka hotA hai / ataH sAdhaka ko samyag darzana evaM samyag jJAna kI prApti ke lie puruSArtha karanA hI cAhie / sarvajJopadiSTa jJAna - samyag jJAna sarvajJopadiSTa jJAna ko hI samyag jJAna kyoM kahA jAya ? kyoM nahIM praya kisI ke dvArA upadiSTa jJAna ko samyag jJAna kahA jAya ? yaha prazna yahA~ ucita hai / ata: vicAra kiyA jAnA caahie| chadmastha arthAt prapUrNa jJAnI evaM rAgI -dveSI satya kA caramaM svarUpa nahIM batA sakatA isalie satyaM kI carama sImA kA jJAna prApta karane ke lie mUla srota sarvajJa - kevalajJAnI (pUrNajJAnI) tathA vItarAgI kA honA anivArya hai / ve hI Avazyaka hai / eka tarapha jo vItarAgI hai usake lie asatya bolane kA koI kAraNa hI nahIM hai / kyoMki asatya rAga-dva eSa ke kAraNa hI bolA jAtA hai| rAma ke ghara meM mAyA tathA lobha gine jAte haiM tathA koSa aura mAna ve donoM dva eSa ke antargata gine jAte haiM / ataH ye cAroM krodha- mAna-mAyA tathA lobha kaSAya ke rUpa meM haiM inhIM ke kAraNa manuSya asatya kA sevana karatA hai / usI taraha bhaya tathA hAsya bhI asatya sevana meM kAraNa hai / ye sabhI rAgI -dveSI meM hI hote hai / ina rAga dveSa kA sarvathA kSaya karake jo vItarAgI - vItadveSI ho jAtA hai usameM krodhAdi kaSAyoM ko tathA bhaya - hAsyAdi rAga-dveSa kI aMza mAtra bhI mAtrA nahIM rahatI / zrataH ve vItarAgI kahalAte haiM / aise vItarAgI ke lie asatya bolane karma kI gati nyArI 280 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA tanika bhI prayojana nahIM rhtaa| ataH unake lie asatya bolanA sambhava bhI nahIM hai| eka tarapha to vItarAgatA prApta kara cuke haiM aura dUsarI tarapha sarvajJatA (pUrNajJAna) bhI prApta kara cuke haiN| aba kisI viSaya kA jJAna zeSa nahIM rahatA hai| samasta brahmANDa ke lokAloka ke ananta padArthoM kA ananta vastu viSayaka jJAna prApta ho cukA hai| vItarAgatA kI prApti ke kAraNa asatya bolane kA koI kAraNa yA prayojana hI nahIM rahA hai tathA sarvajJatA kI prApti ke kAraNa asatya pratipAdana kA koI viSaya hI nahIM rahA hai| kisa viSaya meM asatya boleM ? kyoMki jagata ke sabhI ananta viSayoM kA jJAna saMpUrNa paripUrNa hai| kisI bhI viSaya kA yA eka bhI viSaya kA jJAna adhUrA apUrNa nahIM haiM to phira kisa viSaya meM asatya boleM ? asatya pratipAdana meM ajJAna bhI prabala kAraNa hai| tathA sarvajJa kevalI meM sarvathA ajJAna kI samparNa nivatti hI ho cukI hai| ajJAna kA aza bhI nahIM rahA hai to phira asatya kisa viSaya meM boleM ? tathA vItarAgatA prApta hone ke kAraNa asatya kisalie-kyoM boleM ? isIlie jo sarvajJa, sarvadarzI evaM vItarAga hai unake kathana (vacana) para hI sampUrNa zraddhA rakhanI samyag darzana (zraddhA) hai| ataH sarvajJopadiSTa tattva kA jJAna hI samyag jJAna hai| yaha nirvivAda satya hai| isalie ThIka hI kahA ki hai-"jaM jaM jiNehi paveiyaM tameva niHsaMkaM sccN"| "jo jo sarvajJa aura vItarAga aise jinezvara bhagavaMto ne pratipAdita kiyA hai vahI zaMkA rahita rUpase satya hai" aisA mAnanA yA svIkAranA hI samyag darzana hai / samyag darzana yukta jJAna hI samyag jJAna kahalAtA hai yahI satya jJAna kahA jAtA hai / sarvajJopadiSTa zruta-"zAstra" zAstra jJAna ko zruta jJAna kahate haiM / kyoMki zruta kA artha hai sunA huA / kisase sunA huaA ? aisA prazna jarUra uThatA hai kyA mere aura Apake dvArA sunA huprA zAstra kahalAegA ? nhiiN| to phira zruta se zAstra artha kaise liyA jAya ? uttara meM kahate haiM ki jinako vItarAgatA aura kevalajJAna (anaMtajJAna) prApta ho cukA ho aise sarvajJa bhagavAna se sunA huA kathana yA upadeza hI zruta kahalAtA hai / sarvajJa kevalI bhagavAna samavasaraNa meM birAjamAna hokara artha rUpa se jo upadeza dete haiM use unake pramukha ziSya gaNadhara bhagavAn sUtra rUpa meM racanA karate haiM / Avazyaka niyukti meM kahA hai ki pratthaM bhAsai arahA, sutta guMthaMti gaNaharA niuNaM / sAsaNassa hiyaTTAe, tao sutta pavattai // prA. ni.|| karma kI gati nyArI 281 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt arihaMta bhagavAna artha se dezanA dete haiM aura nipuNa aime gaNadhara bhagavAna usa dezanA ko sunakara zAsana ke hitArtha use sUtra baddha rUpa se guMthate haiM / vahI zrutajJAna ke rUpa meM pravRtta hotA hai| guru ziSya kI paramparA meM vaha zrutajJAna dIrgha kAla taka calatA rahatA hai / guru ziSya ko kaMThastha karAte rahate the aura ziSya usa zrutajJAna ko mukhodgata rakhate the| ziSya guru se pUchate the ki bhagavAna ne kyA batAyA hai ? aura guru kahate the ki bhagavAna ne isa prakAra batAyA hai| jaisA ki AgamoM kA avalokana karane se uparokta bAta sahI artha meM dekhI jA sakatI hai| sudharmAsvAmI paura jambasvAmI donoM guru ziSya the| ziSya jambUsvAmI guru se pUchate the ki"teNaM bhagavayA kiM akkhAyaM ?" una bhagavAna ne kyA kahA hai ? guru sudharmAsvAmI pratyuttara meM kahate the ki-"teNaM bhagavayA evaM prakkhAyaM" una bhagavAna ne aisA kahA hai| isase yaha spaSTa dikhAI detA hai ki sarvajJa kevalI bhagavAna se hI sunA huA jJAna guru ziSya kI paramparA meM calatA rahatA hai| kucha kAla taka prabala smaraNa zakti ke prAdhAra para sArA hI zrutajJAna smRti paTala para hI aMkita rhaa| parantu smRti kI nyUnAdhikatA ke kAraNa kAlAntara meM jAkara vahI zrutajJAna grantha rUpa meM aMkita huaa| granthAkAra zrutajJAna ko hI zAstra nAma diyA gayA hai| use hI Agama zAstra bhI kahate haiM / ataH Aja hamAre pAsa jitane bhI zAstra hai / una sabhI para sarvajJa kevalajJAnI kI muhara lagI huI hai| jaise kisI nirmita vastu para Made in India Adi kI lagI huI chApa se vastu kahAM kI hai yaha patA calatA hai, ThIka vaise hI zrutajJAna ke zAstroM para sarvajJa kevalajJAnI bhagavAna kI muhara lagI huI hai ataH zAstroM kA mUla srota sarvajJa kevalajJAnI bhagavAna hai| isalie zAstra yA zrutajJAna sarvajJopadiSTa kahA jAtA hai| sarvajJasadRza-zrutakevalI.... jaise anaMtajJAna se kevalajJAnI sarvajJa kahalAte haiM, vaise hI samasta zrutajJAna kA sUkSmatama avalokana karane vAle zrutakevalI ke rUpa meM gine jAte haiM / sarvajJa kevalajJAnI bhagavAna ne apane anaMta jJAna se padArtha kA jo svarUpa batAyA hai, vaisA hI svarUpa zrutakevalI. apane zrutaMjJAna ke AdhAra para batA sakate haiM kyoMki zrutakevalI bhI parokSa rUpa se sarvajJa kI bAta ko hI kahate haiN| sarvajJa kevalajJAnI dvArA upadiSTa jo zrutajJAna paramparA meM calatA huA zrutakevalI ke pAsa prAyA hai, usI zrutajJAna ke AdhAra para zru ta kevalI kevalajJAnI jaisI hI prarupaNA kara sakate haiM / isa viSaya meM eka dRSTAMta zAstroM meM pAyA hai| eka bAra svargAdhipati indra mahArAja mahAvideha kSetra meM gaye / jahAM sImaMdharasvAmI bhagavAna samavasaraNa meM birAjamAna hokara dezanA de rahe the / indra ne bhI samavasaraNa meM baiThakara prabhu kI dezanA zravaNa kii| dezanA samApti ke bAda prabhu se 282 karma kI gati nyArI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUchakara nigoda kA sUkSma svarUpa spaSTa rUpa se samajhA / jijJAsApUrvaka prabhu se pUchA ki - he bhagavan ! jaisA Apane nigoda kA sUkSmatama svarUpa mujheM samajhAyA hai kyA vaisA hI abhI bharatakSetra meM koI samajhA sakatA hai ? kyoMki vartamAna meM bharatakSetra meM koI kevalajJAnI nahIM hai / uttara meM sImadharasvAmI bhagavAna ne indra se kahA- he indra ! bharatakSetra meM vartamAna meM prArya kAlakasUri ( kAlakAcArya) zrutajJAna ke AdhAra para mere jaisA hI nigoda kA svarUpa samajhA sakeMge / yaha sunakara indra mahArAjA eka vRddha kA rUpa lekara bharatakSetra meM AcArya kAlakasUra ke pAsa Aye / parIkSA karane hetu se vRddha kA rUpa lekara lakar3I ke sahAre jhukakara calate hue aura lambI zvAsa ke sAtha prAheM bharate hue indra mahArAjA Arya kAlakasUri ke pAsa Akara pUchane lage - he kRpAlu ! maiM bahuta hI vRddha hU~, vRddhAvasthA se du:khI bhI hUM, ataH Apa merI hastarekhA dekhakara yaha batAiye ki aba merA kitanA zrAyuSya zeSa hai ? mere Upara bar3I kRpA kariye, kyoMki maiM akelA hUM, mere putroM ne ghara se nikAla diyA hai / isalie aba aisA lagatA hai ki AyuSya jaldI pUrA ho jAya to bahuta acchA / ataH kRpayA hAtha dekhakara batAiye ki kitanA AyuSya zeSa hai ? kahiye bhagavan ! .. kyA pA~ca varSa ? yA dasa varSa ? yaha sunakara guru mahArAja ne kahA - isase aura jyAdA | indra ne pUchA- kyA bIsa varSa ? yA pacAsa varSa ? guru mahArAja ne kahA - prora jyAdA - bahuta jyAdA / indra-- are bhagavan ! bahuta vRddha ho gayA hU~ / aba kitanA jInA bAkI hai ? prArya kAla sUri ne kahA- he indra ! bAra-bAra kyA pUchate ho ? Apa to svargAdhipati indra ho, aura 2 sAgaropama meM kucha kama itanA AyuSya zeSa hai / 4 basa itanA sunakara indra mahArAja samajha gaye ki mahArAja jJAnI haiM, aura mujhe sahI artha meM pahacAna gaye haiM / indra ne apanA mUla svarUpa banA liyA / hAtha jor3akara indra ne kAlakAcArya se nigoda kA sahI sUkSma svarUpa pUchA / uttara meM kAla sUri ne nigoda kA sahI evaM zuddha svarUpa batAyA / yaha sunakara indra mahArAja ne prasanna hokara kahA ki-sImaMdharasvAmI bhagavAna kI kahI huI hakIkata satya sAbita huI, basa itanA kahakara indra mahArAja apane sthAna para cale gaye / yaha hai takevalI kA svarUpa, sahI bAta hai ki zrutajJAnI agAdha zrutajJAna kA avadhAraNa karake kevalajJAnI sarvajJa jaisA svarUpa pratipAdita kara sakate haiM kyoMki sarvajJa dvArA hI upadiSTa zrutajJAna paramparA kI virAsata ke rUpa meM zrutajJAnI ko karma kI gati nyArI 283 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milA hai / sampUrNa zrutajJAna kA maMthana karake zrutajJAnI, zrutakevalI banate haiM jo ki kevalI na hote hue bhI kebalI sadRza pratipAdana kara sakate haiM / zrutijJAna kA kSayopazama zrutajJAna ke Upara Aye hue karma ke prAvaraNa ko zrutajJAnAvaraNIya karma kahate haiM / yaha zrutajJAnAvaraNIya karma zrutajJAna ko Dhaka detA hai jisase zruta zAstra kA jJAna alpa pramANa meM rahatA hai| jisakA jitanA zrutajJAnAvaraNIya karma udaya meM hogA utanA hI use zruta-zAstra kA jJAna kama hogA / ThIka isI taraha jisakA jitanA zrutajJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama jyAdA hogA utanA hI use zrutajJAna arthAt zAstra kA jJAna jyAdA prApta hogA / ataH zAstrajJAna kI nyUnAdhikatA kA AdhAra zrutajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama para hai / bhUtakAla ke itihAsa meM aise aneka mahApuruSoM ke nAma svarNAkSaroM se aMkita hai, jo mahAna zrutajJAnI, zAstrajJa evaM marmajJa kahe jAte the / mahAn jJAnI gItArthaM gine jAte the / udAharaNArtha - umAsvAtI mahArAja, siddhasenadivAkarasUri mahArAja, haribhadrasUri mahArAja, -hemacandrAcArya mahArAja vAdidevasUri zrAdi aneka mahApuruSoM ke nAma itihAsa meM prasiddha hai / hemacandrAcArya mahArAja ko agAdha zAstrajJAna ke AdhAra para kalikAla sarvajJa kI upAdhi dI gaI hai arthAt isa kaliyuga ke sarvajJa tulya vidvAna mAne jAte the / pA~ca jJAnoM meM dUsare krama para sthita yaha zrutajJAna bhI apanA vaiziSTya rakhatA hai / parantu isa para prAcchAdita zrutajJAnAvaraNIya karma ne isakA pramANa ghaTA diyA hai / vizeSa rUpa se zruta-zAstra jJAna jJAnI evaM jJAnopakaraNa kI prAzAtanA se upArjita kiyA huA jJAnAvaraNIya karma jJAna ko Dhaka detA hai / pariNAmasvarUpa pustaka grantha evaM zAstrAdi kA jJAna nahIM bar3ha pAtA hai / etadartha zrutajJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama arthAt nAza karane kA lakSya banAnA par3egA, aura usake lie zrutajJAna kI upAsanA karanI par3egI / zrutajJAna kI upAsanA ke lie zrutajJAna ke batAye gaye 14 yA 20 prakAra kA zrAlambana lenA par3egA / tIrthaMkara bhagavaMto ko janma se hI zrutajJAnAvaraNIya karma kA sarvathA kSaya humA rahatA haiM / ata: ve janmata: hI pUrNa kSatajJAnI hote haiN| mati, zruta aura avadhijJAna tInoM hI pUrNa rUpa se hone ke kAraNa tIrthaMkara bhagavAna janma se tIna jJAna ke svAmI kahalAte karma kI gati nyArI 2-4 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM / isalie unheM bAlyAvasthA se hI par3hane Adi kI AvazyakatA nahIM rahatI / prAja hamArA zra tajJAnAvaraNIya karma adhika hai aura zru tajJAna kA pramANa alpa hai| phira bhI zru tajJAna kI upAsanA kI tarapha puruSArtha kA pramANa kama hI dekhA jAtA hai / ataH zra ta-zAstra Adi kA jJAna bar3hAne kI icchA vAle ko zru tajJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama karanA hI eka mAtra vikalpa hai aura vaha jJAna-dhyAna-svAdhyAyAdi zru topAsanA se hI sambhava hai / usake lie jJAnAcAra kI upAsanA zAstroM meM batAI gaI hai / jaise kisI roga kI koI auSadhi hotI hai, jo roga ko miTAtI hai / vaise hI jJAnAcAra yukta jJAnopAsanA rUpI auSadhi se zra tajJAnAvaraNIya karma rUpI roga miTatA hai, zarIra meM zakti kI taraha prAtmA meM jJAna kA khajAnA bar3hatA hai / ataH jJAnAcArAnusArI jJAnopAsanA jJAnAvaraNIya karma kA kSaya evaM kSayopazama karane ke lie auSadhi tulya kArya karatI hai / kalpAtita devaloka ke prarnuttara svarga evaM sarvAtha siddha vimAna prAdi ke devatA prAyuSyabhara zAstrIya viSayoM ke cintana-manana meM tallIna rahate haiN| adbhuta jJAnopAsanA karate haiM / vartamAna meM jJAnopAsanA ke bajAya jJAna kI AzAtanA evaM virAdhanA kA pramANa adhika dRSTigocara hotA hai jisake phalasvarUpa zAstrajJAnAdi bhI alpa pramANa meM hI dikhAI detA hai| abhayadevasUri kI zrutopAsanA navAMgI vattikAra prasiddha AcArya mahArAjazrI abhayadevasUrijI hue haiM / jinhoMne apane prAyuSyakAla meM 45 AgamoM meM pramukha jo 11 aMgasUtra kahe jAte haiM / unameM se 9 aMgasUtra kI vRttiyA~ banAI haiN| ata: ve navAMgI vRttikAra kahe jAte haiM / mUla aMgasUtra jo ki ardhamAgadhI bhASA meM sAragarbhita svarUpa meM the, unakA bhAvArtha spaSTa karane ke lie pUjyazrI ne saMskRta bhASA meM vistAra se TIkAe~ likhI haiM / jinameM kaI padArthoM kA vistAra se vivecana kiyA hai / likhane meM samaya kama par3atA thaa| isalie AcAryazrI ne apane bhojanakAla meM se samaya bacAne ke lie prAyambila kI tapazcaryA zurU kI / prAyambila meM eka hI samaya rUkSa evaM nirasa bhojana karane se dUsarA samaya kAphI bacatA thaa| isa taraha samaya bacAkara unhoMne 6 aMgasUtroM para sAragarbhita, mahattvapUrNa vRttiyAM likhI / likhate-likhate karIba 12 varSa bIta gaye / dhArApravAha baddha rUpa se likhate hI jA rahe the| aise samaya meM unheM prAzAtA vedanIya karma janya roga kA udaya humA / phira bhI roga kI cintA kiye binA likhate hI gaye / bhAvI pIr3hI kama kI gati nyArI 285 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke vidvAnoM ko yaha jJAna prApta ho isalie unhoMne zAstroM kI bahuta bar3I sevA kI hai| vartamAna 45 Agama zAstra aMgasUtra upAMgasUtra payannA chedasUtra mUlasUtra / 11 + 12 + 10 + 6 + 4 +2= 45 . anuyoga dvAra tathA nandisUtra igyAra aMga upAMga bAra, daza payannA jANiye cha cheda grantha pasattha satthA, mUla cAra vakhANiye // anuyogadvAra udAra nandisUtra jinamata gAiye, vRtti-cUrNo-bhASya pistAloza Agama dhyAiye // Agama arthAt pavitra dharmazAstra | gaNadhara bhagavaMto dvArA racita dvAdazAMgI evaM 14 pUrva prAdi meM se vartamAna meM 45 prAgama hI zeSa rahe haiN| jinakI saMkhyA Upara batAI gaI hai| yadyapi aMgasUtroM kI saMkhyA 12 thI parantu kAlAntara meM bArahaveM aMgasUtra "daSTIvAda" ke viccheda hone se vartamAna meM aMgasUtra 11 hI prasiddha evaM pracalita hai| inameM bhagavAna mahAvIrasvAmI kA mukhya upadeza saMgrahIta hai / yahI jaina zAsana meM jJAna kA apUrva khajAnA ginA jAtA hai / itihAsa meM ina pAgamoM para aneka vRtiyA~, cUrNIyA~, bhASya evaM TIkAe~ likhI gii| aneka mahApuruSoM ne zAstra sevA kA yaha mahAna kArya kiyA hai / pUjya zIlAMkAcArya ne prathama do aMgasUtraprAcArAMga evaM sUtrakRtAMga kI TIkAeM likhI thii| tathA zeSa 6 aMgasUtroM kI TIkA likhane kA zreya pUjya abhayadevasUrijI mahArAja ko jAtA hai| isa taraha yaha zru tajJAna yA zAstrajJAna eka agAdha mahAsAgara haiM / jisa taraha eka mahAsAgara kI sImA kA koI anta nahIM haiM usI taraha zruta zAstra rUpI mahAsAgara kA bhI koI anta nahIM haiN| jaise gotAkhora loga samudra meM DubakiyA~ lagAkara motI yA ratna nikAla sakate haiM vaise hI agAdha zrutasAgara meM cintana kI hubakiyA~ lagAkara mahApuruSoM ne tattva rUpI ratna nikAle haiN| isa bAta kA pramANa stutiyoM meM pratyeka 286 karma kI gati nyArI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI tIsarI stuti jo zrAgama evaM zruta zAstrajJAna ke viSaya meM kI jAtI hai usase patA calatA hai | udAharaNArtha (1) "kallANa kaMdaM" nAmaka stuti meM tIsarI " nivvANa magge varajANa kappaM" (2) "saMsAradAvA" kI stuti meM tIsarI stuti "bodhagAdhaM supadapadavI nIrapUrAbhirAmaM" isameM zrutajJAna kI eka agAdha sAgara ke sAtha tulanA kI gaI hai| jisake lie " sAraMvIrA gamajala nidhi" ityAdi zabda prayoga kiye gaye / (3) "snAtasyA" kI prasiddha stuti meM tIsarI stuti "pravaktra prasUtaM gaNadhararacitaM dvAdazAMgaM vizAlaM" stuti meM arihaMta bhagavAna ke mukha se nikalI huI vANI aura gaNadhara bhagavaMta dvArA usakA jo guMthana kiyA gayA hai vahI dvAdazAMgI zrAgama kahalAtA hai / isa taraha aneka stutiyAM dekhane para pratyeka kI tIsarI stuti sadA hI zrAgama yA zruta zAstra sambandhI hogii| jinameM zrutajJAna kI prazasti milegI / pramANa kA svarUpa pramANazAstra meM kaI pramANoM kA vicAra kiyA gayA hai / jisakA saMkSipta svarUpa nimna tAlikA meM darzAyA hai - pratyakSa sAMvyavahArika pAramArthika (zrAtma pratyakSa ) aindriyapratyakSa pratIndripratyakSa kSAyopazamika - pramANa avagraha IhA pravAya dhAraNA matijJAna karma kI gati nyArI avadhijJAna zrutajJAna smRti pratyabhijJAna tarka anumAna zrAgama kSAyika parokSa manaH paryavajJAna kevalajJAna Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnotpati kI prakriyA meM pratyakSa aura parokSa donoM prakAra se jJAna hotA hai / ataH ina donoM ko pramANa rUpa ginA gayA haiM / uparokta tAlikA meM kiye gaye nirdezAnusAra pramANa ke pratyakSa aura parokSa do bheda hote haiM / pratyakSa ke sAMvyavahArika aura pAramArthika do bheda hote hai / sA~vyavahArika pratyakSa indriya aura mana se utpanna hotA hai / ata: sA~vyavahArika pratyakSa ke aindriyapratyakSa aura pratIndriyapratyakSa ye do bheda banate haiN| pAMcoM indriyAM aura chaTThA atIndriya-mana ina 6 se ye do pratyakSa hote haiM / ina donoM kA jJAna 1 zravagraha 2. IhA 3 avAya ora 4. dhAraNA ina cAra bheda se hotA hai / inhIM cAroM se matijJAna aura zrutajJAna hotA hai / (jinakA vivecana pahale kiyA gayA hai / ) ataH matijJAna aura zrutajJAna sA~vyavahArika aindriya pratyakSa evaM zratIndriya pratyakSa se utpanna hote haiM / pratyakSa kA dUsarA bheda pAramArthika pratyakSa jo hai use hI zrAtmapratyakSa yA noindriya pratyakSa bhI kaha sakate haiM / kyoMki yaha binA kisI indriyoM kI madada se sIdhe AtmA se hotA hai evaM paramArtha ko jAnatA hai ataH pAramArthikapratyakSa yA zrAtmapratyakSa kahA jAtA hai / pAramArthika pratyakSa kSAyopazamika evaM kSAyika ke bheda se do prakAra kA hotA hai / AtmA ke Upara jina karmoM kA prAvaraNaM hai unakA jitane aMza meM kSayopazama evaM kSaya hogA utane aMza meM pAramArthika jJAna prakaTa hogA / jaba una una jJAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama hogA taba avadhijJAna aura mana:paryavajJAna hogA / zrataH kSAyopazamika pAramArthika pratyakSa ke (1) avadhijJAna aura (2) manaH paryavajJAna ye do bheda kahalAte haiM / ye donoM jJAna binA kisI indriya kI madada ke sIdhe zrAtmA se hI hote haiM / avadhijJAna se AtmA sIdhe hI dUrastha rUpI padArthoM kA sAkSAtkAra karatI hai / usI taraha manaH paryavajJAna se mana vAle saMjJo pacendriya jIvoM ke manogata bhAvoM athavA vicAroM ko sIdhe hI jAna sakatI hai / pAramArthika kSAyika pratyakSa sarvathA ghAtI karmoM ke sampUrNa kSaya se utpanna hotA haiN| ataH use pUrNajJAna yA kevalajJAna kahate haiM / ise hI ananta jJAna bhI kahate haiM / kevalajJAna se sampUrNa lokAloka ke ananta padArthoM kA evaM unake guNa va padArthoM kA bhI eka sAtha jJAna hotA hai / yaha pAramArthika pratyakSa ke kSAyika kevalajJAna kA svarUpa huA / binA kisI indriya kI madada se samasta brahmAMDa ke anaMta dravya-guNa- paryAyoM kA eka sIdhe AtmA se kevalajJAna ke dvArA sAtha pratyakSa jJAna hotA hai / parokSajJAna kA svarUpa uparokta tAlikA meM batAye anusAra parokSa pramANa ke pAMca bheda hote haiM / "parokSaM ca smRti pratyabhijJAnohAnumAnAgamabhedAt paMca prakAram !" arthAt (1) smRti 288 karma kI gati nyArI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (smaraNa), (2) pratyabhijJAna, (3) Uha (tarka), (4) anumAna, (5) pAgama (zabdapramANa) prAdi pAMca bheda parokSa pramANa ke hote haiN| (1) smRti (smaraNa) pramANaH-"tatra * saMskAraprabodhasaMbhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityAkAraM vedanaM smRttiH|" saMskAra se utpanna anubhava kiye hue padArtha meM "vaha hai" isa prakAra ke smaraNa hone ko smRti kahate haiM udAharaNArtha .. yaha jina pratimA hai| (3) pratyabhijJAnapramANa--"anubhavasmRtiheturka tiryagUrkhatAsAmAnyAdigocaraM saMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam / yathA tad jAtIya evAyaM gopiNDaH, gosadRzo gavayaH, sa evAyaM jinadatta ityaadiH|" vartamAna meM kisI vastu ke anubhava karane para aura bhUtakAla meM dekhe hue padArtha kA smaraNa hone para tiryagasAmAnya (vartamAna kAlavartI eka jAti ke padArthoM meM rahane vAlA sAmAnya) aura UrdhvatAsAmAnya (eka hI padArtha ke kramavartI sampUrNa paryAyoM meM rahane vAlA sAmAnya) Adi ko jAnane vAle saMkalanAtmaka jJAna ko pratyabhijJAna kahate haiM / udAharaNa diyA hai ki (1) yaha gopiNDa usI jAti kA hai (2) yaha gavaya gau (gAya) ke samAna hai, (3) yaha vahI jinadatta hai / upamAna pramANa kA jaina tAkikoM ne isI pratyabhijJAnapramANa meM samAveza kiyA hai| ata: upamAna ko alaga se svatantra pramANa nahIM mAnA hai parantu pratyabhijJAna ko hI pramANa mAnA hai| (3) Uha (tarka) pramANaH-upalambhAnupalambhasambhavaMtrikAlIkalita sAdhyasAdhanasambandhAdyAlambanamidamasmin satyeva bhavatItyAdyAkAraM saMvedanamUhastAparaparyAyaH / yathA yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvo vahnau satyeva bhavatIti tasminnasati prasau na bhavatyeveti vaa| upalaMbha aura anupalaMbha se utpanna, trikAla kalita, sAdhya sAdhana ke sambandha Adi se hone vAle-'isake hone para yaha hotA hai, isa prakAra ke jJAna ko Uha athavA tarka ke nAma se pramANa rUpa mAnA jAtA hai / udAharaNArtha-(1) agni ke hone para hI dhuma hotA hai, agni ke na hone para dhUma nahIM hotA hai| . (4) anumAnapramANaH-anumAnaM dvidhA svArthaM parArthaM ca / tatrAnyathAnupapapyekalakSaNahetugrahaNa-saMbaMdhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArtham / pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt / karma kI gati nyArI 289 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnapramANa svArthAnumAna parArthAnumAna anumAna ke do bheda hote haiM--(1) svArthAnumAna aura (2) parArthAnumAna / (1) svArthAnumAna -anyathAnupapatti rUpa hetu grahaNa karane ke sambandha ke smaraNa pUrvaka sAdhya ke jJAna ko svArthAnumAna kahate haiM / ___ (2) parArthAnumAna-pakSa aura hetu kahakara dUsare ko sAdhya ke jJAna karane ko parArthAnumAna kahate haiM / parArthAnumAna ko upacAra se anumAna kahA gayA hai / (5) Agama (zabda) pramANaH-prAptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH / "upacArAdAptavacanaM ca"iti / prApta ke vacana se padArthoM kA jo jJAna hotA hai use pAgama yA zabda pramANa kahate haiN| prAptastu yathArtha vaktA yathArtha bolane vAle ko hI prApta puruSa kahate haiN| laukika aura lokottara ke bheda se prApta. puruSa do prakAra ke hote haiN| sarvajJa lokottara prApta mahApuruSa ke vacana ko pAgama kahate haiN| prAgama pramANa se aneka padArthoM kA jJAna hotA hai / isa taraha jaina dArzanikoM ne smaraNa, pratyabhijJAna, Uha, anumAna aura pAgama pramukha parokSa pramANa ke pA~ca prakAra darzAye haiN| anya upamAna, arthApatti, sambhava, prAtibha, aitihya Adi pramANoM kA uparokta pAMca meM hI atabhAva hotA hai| ata: inheM svatantra rUpa se alaga ginane kI AvazyakatA nahIM hai| sannikarSa Adi ko jar3a hone ke kAraNa pramANa nahIM kahA jA sakatA hai / isa taraha yaha jJAnotpatti prakriyA meM pramANa ke svarUpa kA vivecana kiyA hai| AgamapramANa ke AdhAra para hI jIva-ajIva, puNya-pApa, pAzrRja-saMvara, baMdha-nirjarA, loka-paraloka, svarga-naraka tathA mokSAdi tattvoM kA svarUpa sahI artha meM yathArtha rUpa se jAna sakate haiN| svasaMvedya-jJAna jJAna sva saMvedya kahA jAtA hai| saMvedya arthAt anubhUti / jJAna kI apanI anubhUti arthAt saMvedana svata: hI hotA hai na ki svetara saMvedya / jisa taraha eka dIpaka ko dekhane ke lie dUsare dIpaka kI AvazyakatA nahIM hotI hai vaise hI eka jJAna 290 karma kI gati nyArI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie dUsare arthAt sva itara aryAt apane se bhinna jJAna kI apekSA mAnane vAle bhinna darzana hai / parantu jaina darzana jJAna ko svasaMvedya hI mAnatA hai / isa viSaya meM grIka dArzanika plUTo (Plato) kA mata hai ki-Knowledge is nothing but it is Intutional arthAt jJAna bAhara se nahIM AtA parantu andara se hI (mAtmA meM se hI) udbhava hotA hai jJAna prAtmA kI nIpaja hai| jJAna prAtmA kA jharanA hai / jJAna kA mUla udgama srota prAtmA hI hai / jJAna aura prAtmA guNa-guNI bhAva se abheda svarUpa hai / jJAna guNa hai aura AtmA dravya hai| dravya arthAt guNI hai / guNaguNI meM AdhAra-prAdheya sambandha hai ata: "jJAnAdhikaraNamAtmA" na kahakara jaina darzana ne "jJAnamayo evAyamAtmA" arthAt AtmA jJAnamaya hI hai / yadi jJAna kA adhikaraNa prAtmA ko mAne to bheda sambandha prAtA hai / jabaki yahA~ abheda sambandha hai| yaha abheda bhAva dikhAne ke lie "jJAnamayo evAyamAtmA" yaha kahA gayA hai| yahI vAkya abheda bhAva ko dikhAtA hai| ataH jJAnamaya hI 'prAtmA hai / jJAna se bhinna nahIM haiM / jaise sUrya se sUrya kI kiraNeM bhinna nahIM haiM tathA dIpaka se dIpaka kA prakAza jisa taraha, bhinna nahIM hai usI taraha AtmA se jJAna bhinna nahIM hai| yaha abhinnatA evaM abheda dikhAne ke lie jJAnamaya hI AtmA kahI gaI hai / arthAt prAtmA jJAna svarUpa hI hai| ataH AtmA kA jJAna svasaMvedya hI hai| svetara saMvedya nahIM hai| avadhijJAnAvaraNIya karma aura avadhajJiAna pratyakSa ke pAramArthika , bheda meM jo noindriyapratyakSa arthAt prAtmapratyakSa kI bAta kI gaI hai, usameM kSAyopazamika pAramArthika pratyakSa ke bheda meM avavijJAna ginA gayA hai / yahA~ avadhi zabda se kSetrIya maryAdA lI gaI hai| samasta bahmAMDa meM kSetra anaMta amaryAdita hai| isake sImita kSetra kI kisI nizcita maryAdA taka hone vAle jJAna ko avadhijJAna kahA gayA hai / isakA yaha artha hai ki loka parimita kSetra ke svarga naraka Adi loka yA Urdhva adholoka ke sImita kSetra kI maryAdA yA avadhi taka ke rUpI pudgala padArthoM kA sAkSAtkAra honA yaha avadhijJAna kA svarUpa haiN| yaha jJAna prAtmapratyakSa hone ke kAraNa arthAt binA kisI indriya kI madada ke sIdhe prAtmA se hotA hai| ataH avadhijJAna meM indriyoM kI aAvazyakatA nahIM hotI hai / tatrastha arthAt usa-usa kSetra kI sImA meM par3e hue rUpI pudgala padArthoM ko avadhijJAnI karma kI gati nyArI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane sthAna para rahe hue hI pratyakSa rUpa se dekhate haiN| pustaka naM. 4 pRSTha saMkhyA 230 se avadhijJAna ke svarUpa evaM bhedoM kA varNana kiyA gayA hai ata: yahA~ punarAvRtti nahIM karate haiN| avadhijJAnAvaraNa nA, kSaya thI thayA cidruup| te AvaraNa dahana bhaNI, Urdhva gati rUpa dhUpa // zubhavIravijayajI mahArAja cauMsaTha prajArI pUjA ke cauthI DhAla meM uparokta dohe ke bhaya se jo cidrUpa ho cuke haiM unakI dhUpa pUjA rUpI bhakti karate hue hama bhI usa avadhijJAna ke AvaraNa kA kSaya kara sakeM yaha bhAva rakhA haiN| mukhya rUpa se avadhijJAna ke bhavapratyayika aura guNapratyayika ye do bheda kiye gae haiM bhavapratyayika avadhijJAna svargastha devatAnoM aura naraka ke nArakI jIvoM ko janmata: hotA hai| jisa taraha pakSiyoM meM janmataH ur3ane kA svabhAva hotA hai usI taraha devatA aura tArakI jIvoM ko janmataH avadhijJAna hotA hai / guNa pratyayika avadhijJAna janmata: nahIM hotA hai| yaha manuSya aura pazu-pakSiyoM ko hI hotA hai / prata: guNa pratyayika avadhijJAna ke adhikArI manuSya aura tiryaMca gine jAte haiM / guNapratyayika avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se hotA hai / saMsArI prAtmA ke pratyeka guNoM para karma ke AvaraNa haiN| pAMcoM prakAra ke jJAna prAtmA ke jJAna guNa ke arntagata hai| ataH ina pAMcoM jJAna ke upara karma ke prAvaraNa bhI. lage hue hai| avadhijJAna ke Avaraka karma ko avadhijJAnAvaraNIya karma kahA jAtA hai / jaise bAdaloM ke haTane se sUrya dikhAI detA hai ThIka vaise hI una-una karmoM rUpI bAdaloM ke haTane arthAt kSaya evaM kSayopazama se usa usa prakAra ke Dhake hue guNa prakaTa hote haiM / yahA~ " para avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se hI avadhijJAna kA prAdurbhAva hotA hai| vizeSAvazyaka bhASya ke 575 veM zloka meM yaha darzAyA hai ki udayakkhaya-kkhaovasamo-vasamA jaM ca kammaNo bhnniyaa| dakSa-khitta-kAla-mavaM ca bhAvaM ca saMpappa // karma ke jo udaya-kSaya-kSayopazama aura-upazama kahe gaye haiM ve dravya, kSetra, kAla bhAva aura bhava ina pAMca ke nimitta ko pAkara hotA hai / nandisUtra meM kahA hai ki-koha heU khAyovasamiyaM ? khAyovasamiyaM tayAvaraNijjANaM kammANaM udiNNANaM khaeNaM 292 karma kI gati nyArI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aradiNNANaM uvasameNaM zrIhiNANaM samuppajjati / zrahavA guNapaDivaNNassa aNagArassa zrohiNaNaM samuppajjati / avadhijJAna ko kSAyopazamika pAramArthika bheda meM ginA gayA hai / kisa kAraNa kSAyopazamika meM ginA hai ? isake uttara meM kahate haiM ki tadAvaraNIya prarthAt pravadhijJAnAvaraNIya karma ke udayAvalika meM prApta karma pudgala paramANuoM ke kSaya se aura anudIrNa arthAt udaya meM na zrAye hue karma kA upazamana karane se zrarthAt kSayopazama bhAva se pravadhijJAna prakaTa hotA hai / tathA tapAdi guNa vizeSa se karma kA kSayopazama hone ke kAraNa yaha guNa pratyayika avadhijJAna kahA jAtA hai / "saMkhAIyAzro khalu zrohiNNAssa" bhASya ke AdhAra para yadyapi avadhijJAna ke saMkhyAtIta bheda banAe gaye haiM / parantu mukhya rUpa se 6 bheda pracalita haiM / aNugAmi-vaDa mAhIya, paDIvAIyara - vihA chA zrohI / (1) anugAmi (2) ananugAmi, (3) vardhamAna, (4) hIyamAna, (5) pratipAti, (6) pratipAti isa taraha ye mukhya bheda gine gaye haiM / zranugAmi ke bhI (1) antagata aura madhyagata ye do bheda hote haiM / jisa taraha avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se avadhijJAna utpanna hotA hai usI taraha pravadhijJAnAvaraNIya karma ke udaya se avadhijJAna AcchAdita bhI ho jAtA hai / tathAprakAra kI azubha pravRtti se ye guNa naSTa bhI ho jAtA hai / zAstra meM eka prasaMga aisA AtA hai ki eka muni mahAtmA apanI pratilekhana kI kriyA ( paDilehaNa) karake kacarA nikAla rahe the, usa kacare ko ikaTThA karake phaiMkane (paraThavane) ke bAda iriyAvahI kI kriyA karate samaya bhAva kI vizuddhi se avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se avadhijJAna prakaTa huA | mahAtmA zravadhijJAnI bane / pravadhijJAna utpanna hote hI binA kisI indriya kI madada se svarga-narakAdi dikhAI dene lage / Urdhva kSetra ke devaloka kA pahalA svargaM dikhAI diyA / mahAtmA ne dekhA ki prathama svargAdhipati saudharmendra apanI priyatamA indrANI ko manA rahe the / indrANI kucha nArAja thI ataH indra unheM manA rahe the| bar3e hI dIna bhAva se vinatI karake manAte hue saudharmendra ko dekhakara kSaNa bhara meM muni mahAtmA ko haMsI A gii| kAyotsarga dhyAna meM khar3e-khar3e mahAtmA haMsane lage / karma kI gati nyArI 293 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa haMsane kA pariNAma yaha pAyA ki hAsya mohanIya karma vizeSa ke kAraNa mahAtmA kA avadhijJAna calA gyaa| arthAt naSTa ho gyaa| punaH avadhijJAnAvaraNIya karma kA udaya ho gyaa| isase yaha samajha meM prAtA hai ki kisI taraha karma ke kSayopazama se jJAna prakaTa hotA hai aura karma ke udaya se jJAna kaise naSTa hotA hai| prAnanda zrAvaka ko avadhijJAna upanyo avadhijJAnano, guNa jehane avikaar| vandanA tehane mAharI, zvAsa mAMhe so vAra / vijaya lakSmIsUri mahArAja ne jJAnapaMcamI ke devavaMdana meM pAMcoM jJAnoM kA svarUpa varNana karate hue avadhijJAnI ko namaskAra karate hue likhA hai ki-avadhijJAna kA avikArI guNa jise bhI prApta huA ho usa avadhijJAnI mahAtmA ko merI eka zvAsa meM sau bAra vaMdanA ho / aisA avadhijJAna bhUtakAla meM anantAtmAoM ko prApta ho cukA hai| AgamoM ke 11 aMgasUtroM meM sAtaveM aMgasUtra "upAsakadazAMga sUtra" meM bhagavAna mahAvIra prabhu ke parama upAsaka aise daza zreSTha zrAvakoM kA varNana AtA hai| jisameM prAnanda zrAvaka kA sarva prathama varNana hai| gRhastha saMsArI Ananda vyApArI ne mahAvIra prabhu ke pAsa deza virati dharma yogya zrAvaka ke bAraha vrata aMgIkAra kiye / prativarSa vratoM kI maryAdA meM saMkSiptIkaraNa karate-karate Annada zrAvaka sarvathA niSparigrahI ho gayA thA aura cAvala kA pAnI Adi lete the| isa taraha upAsakadazAMga Agama meM Ananda zrAvaka ke tyAga-tapa kA anupama varNana kiyA gayA hai / 14 varSa kI anupama sAdhanA karate-karate aAnanda zrAvaka ne anta meM saMthArA lekara mAtra paira phailA sake itanI hI bhUmi meM saMthArA karake anazana kara liyA thaa| aise paramopAsaka mAnanda zrAvaka ke bhAva vizuddhi ke bala para avadhijJAnAvaraNIya evaM avadhidarzanAvaraNIya karma kA kSayopazama hone se avadhijJAna evaM avadhidarzana prApta huaa| aisA jJAna hote hI prAnanda zrAvaka ko kAphI lambe-caur3e kSetra taka spaSTa dikhAI dene lmaa| avadhijJAna se avadhijJAnI dravya-kSetra-kAla-bhAva se kahAM taka kitanA jAna sakate haiM va dekha sakate haiM isa viSaya meM vistRta varNana nandi sUtra meM tathA vizeSAvazyaka bhASya meM kiyA gayA hai| AnandazrAvaka ko isa avadhijJAna-avadhidarzana se aneka dvIpa samudrAdi dikhAI dene lge| yogAnuyoga aise samaya zrI vIraprabhu ke Adya gaNadhara anantalabdhi nidhAna 294 karma kI gati nyArI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gautama svAmI padhAre / zrAnanda zrAvaka ne bhAva bharI vandanA karate hue vinatI kI ki-- he bhagavAn saMstAraka ( saMthAre) se bAhara bhUmi kA tyAga kiyA huA hone ke kAraNa maiM bAhara paira nahIM rakhanA cAhatA prataH he kRpAlu ! zrApa samIpa padhAro tAki maiM Apake caraNa sparza kara sakUM / gautama svAmI padhAre aura Ananda zrAvaka ne bhAvapUrvaka nivedana kiyA ki he kRpAlu ! prApakI asIma kRpA se mujhe avadhijJAna- avadhidarzana prApta huA hai aura itane Upara devaloka taka tathA pradho evaM ticha dizAoM meM itanA itanA dikhAI de rahA hai / ; yaha sunate hI gautama svAmI ne kahA- he prAnanda ! gRhasthAzrama meM zrAvaka ko itanI sudIrgha pravadhi taka kA avadhijJAna nahIM ho sakatA, ataH mRSAvacana kA "micchAmidukkaDaM" de dIjie / A zrAnanda zrAvaka - he kRpAnAtha ! kyA mahAvIra prabhu ke zAsana meM satya vacana kA bhI micchAmidukkaDaM diyA jAtA hai ? gautama svAmI - nahIM - nahIM / mRSAvacana kA hI diyA jAtA hai / Ananda zrAvaka - he kRpAlu ! to phira micchAmidukkaDaM mujhe denA cAhie ki Apako ? gautama svAmI - prAnanda ! isa viSaya meM maiM samavasaraNa meM jAkara prabhu ko pUcha letA hUM itanA kahakara gautamasvAmI samavasaraNa meM gae aura pradakSiNA pUrvaka vaMdanA karake nivedana kiyA ki - he bhavodadhitAraka devAdhideva ! micchAmidukkaDaM mujhe denA cAhie yA prAnanda ko ? zravadhijJAna zrANaMda ne die, micchAmidukkaDaM gotamasvAmI / parama karuNA ke sAgara zrI mahAvIra prabhu ne pharamAyA- gautama ! micchAmidukkaDaM tumheM denA cAhie / atyanta sarala svabhAvI vinamra evaM navanIta kI taraha komala hRdayavAle gautamasvAmI madhyAhna kI teja dhUpa hote hue bhI zrAhAra- pAnI kI gocarI eka tarapha rakhakara yathAzIghra sIdhe prAnanda zrAvaka ko micchAmidukkaDaM dene gae / karma kI gati nyArI 295 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautamasvAmI-he zrAvaka zreSTha ! bhUla merI hai, ata: maiM micchAmidukkaDaM dene ke sAtha kSamAyAcanA karatA huuN| tumhArA kahanA sahI hai tumheM huA avadhijJAna-avadhidarzana sahI hai| kitanI agAdha saralatA thI ! kitanI mahAna pApabhirUtA thI ? doSa zuddhi kI kitanI tatparatA thI ! dhanya mahAmanA labdhinidhAna gautmsvaamii| isa taraha gRhasthAzramI avasthA meM zrAvaka kakSA meM bhI bhAvavizuddhi evaM kSayopazama ke AdhAra para avadhijJAna avadhidarzana prApta hotA hai / manaH paryavajJAna pAMca prakAra ke jJAnoM meM cAra jJAna zrAvakAvasthA meM prApta hone sulabha hai / parantu cauthA manaHparyavajJAna zrAvaka kI kakSA meM saMsArI avasthA meM kadApi nahIM hotaa| yaha sirpha saMsAra ke tyAgI virakta vairAgo chaThe-sAtaveM guNasthAna ke svAmI sAdhumahAtmAoM ko hI hotA hai|| zrI manaH paryava jJAna che, guNa pratyayI e jaanno| apramAdi RddhivaMtane, hoya saMyama guNaThANo // koika cAritravaMtane, car3hate zubha prinnaame| cauthA manaHparyavajJAna bhI guNapratyayika hai| sayama-cAritra ke jo do guNasthAnaka haichaTThA pramatta saMyata, aura sAtavAM apramatta saMyata / ina do guNasthAnaka para rahe. hue apramAdi RddhivaMta cAritradhArI saMyamI muni mahAtmA ko hI zubha bhAva ke pariNAmoM meM car3hate-bar3hate hI hotA hai| muni veSaja vinAre, navi upaje do bhede nANaH / arthAt sAdhu veSa ke binA yaha donoM bheda vAlA mana.paryavajJAna zrAvaka ko nahIM hotA hai| tIrthaMkara bhagavAna ko bhI janmata: mati-zruta aura avadhi 3 jJAna hI hote haiM / cauthA manaHparyavajJAna unheM bhI nahIM hotA hai kyoMki gRhasthAvasthA meM saMsArI hone ke kAraNa / parantu saMsAra chor3ate hI aura cAritra svIkArate hI ho jAtA hai / yaha bAta stuti se spaSTa karate hue kahA hai ki prabhujI sarva sAmAyika uccare, siddha namI mada vArIjI; chadmastha avasthA rahe the jihAM lage, yogAsana tapa dhaariijii| cothu mana:paryava tava pAme, manuja loka vistArIjI; te prabhu ne praNamo bhavi prANI, vijayalakSmI sukhakArIjI // karma kI gati nyArI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa stuti meM pU. vijayalakSmIsUri mahArAja kahate haiM-saMsArI gRhasthAvasthA kA tyAga karake siddha bhagavAna ko "namo siddhANaM" pada se namaskAra karake, madamAnAdi kA tyAga karake bhagavAna jaba svayaM sarva virati sAmAyika arthAt sarva sAvadha pApa se mukta hone svarUpa yAvat jIvana kAla paryanta taka ke sAdhupane yogya cAritra dharma svIkAra karake aNagAra sAdhu banate haiM, aura usa sAdhupane meM jahAM taka chadmasthAvasthA rahatI hai arthAt sarvajJa kevalajJAnI evaM vItarAga nahIM bana jAte haiM vahAM taka yogAsana meM tapazcaryA karate hue rahate haiN| aisI dIkSA grahaNa karate samaya tIrthaMkara bhagavAna ko cothA manaHparyavajJAna prApta hotA hai| aise prabhu ko he bhavi prANI bhAva pUrvaka praNAma kro| prataH isase yaha siddha hotA hai ki-cauthe manaHparyavajJAna ke adhikArI eka mAtra saMsAra ke tyAgI-vairAgI virakta tapasvI cAritradhArI sAdhu muni bhagavaMta hI hote haiM / yaha jJAna gRhasthAzramI saMsArI avasthA meM nahIM prApta hotA hai| eka mAtra sarva virati dharma saMyamI sAdhu ko hii| yadi gRhasthAzramI saMsArI avasthA meM hotA to tIrthakara bhagavaMto ko bhI ho gayA hotaa| ve bhI janmataH yA gRhasthAzrama se hI caturjJAnI kahalAte / parantu zAstroM meM janmata: tIna jJAnI kahA hai caturjAnI janmataH nahIM kahA hai| zAstroM meM aneka caritra granthoM meM, aneka mahApuruSoM ke jIvana caritra varNana meM kahIM para bhI aisA ullekha nahIM milatA hai ki gRhasthAzramI saMsArI avasthA meM kisI ko bhI cauthA manaHparyava jJAna prApta huprA ho aisA eka bhI dRSTAnta nahIM milatA hai| nandi sUtra prAdi prAgama granthoM meM bhI yahI spaSTa kiyA gayA hai ki-cauthA manaHparyava jJAna cAritra dhArI saMyamI sAdhu ko hI ho sakatA hai / - "goyamA ! iDhipattaapamattasaMjayasammadiThThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagambhavakkatiyamaNussANaM,"'uppajjai / (nandisUtra) he gautama ! Rddhi prApta apramatta saMyata-arthAt jinakalpi samyag dRSTi, pAhArAdi SaT paryAptiyukta paryAptanAmakarmavAn saMkhyeya varSa arthAt pUrvakoTI varSAyuSyavAle usameM bhI 15 karmabhUmi meM utpanna karma bhUmikSetraja garbhaja manuSya aise ko hI cauthA manaHparyavajJAna utpanna hotA hai / isa taraha nandisUtra meM kahA hai / yaha cauthA manaHparyavajJAna manaHparyavajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se prakaTa hotA hai / tathA isa karma kA kSayopazama sarvavirati cAritra vizeSa se evaM tapAdi kI karma kI gati nyArI 297 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadhanA vizeSa se hotA hai / tathA prakAra ke karmAvaraNa ke kSayopazama ke bAda hI yaha manaHparyavajJAna utpanna hotA hai| isa jJAna kA mukhya kAryakSetra-saMjJi paMcendriya manuSya kSetrastha jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnane kA hotA hai| isI jJAna se kisI ke mana ke vicAra jAne jA sakate haiN| anyathA nhiiN| kisI bhI saMjJi paMcendriya jIva jo ki DhAI dvipa parimita manuSya kSetra meM utpanna huA huA ho usane apane mana meM jo bhI kucha cintana kiyA ho, socA ho usake manogata bhAvoM ko manaHparyavajJAnI jAna sakate haiM pratyakSa jAna lete haiM aura kSaNa mAtra meM hI kaha sakate haiM ki prApane mana meM jayapurI lAla ghaDe ke bAre meM socA hai| bhagavAna mahAvIra prabhu ne vaizAkha sudI 11 kI tithi ke dina samavasaraNa ke praveza dvAra para vAdavivAdArtha pAe hue IndrabhUti gautama Adi 11 vidvAna paMDitoM ko unake mana kI zaMkA kA svarUpa prakaTa karate hue saharSa AmaMtrita kiyA / yaha sunakara gautamAdi sabhI Azcaryacakita ho gaye / are ! hamAre mana kI zaMkA ko kaise jAna gaye ? basa sArA abhimAna kA parvata girakara cUra-cUra ho gyaa| ve sabhI paMDita ThaMDe ho gaye / Age phira sarvajJa prabhu se zaMkA kA samAdhAna karake tattvoM kA sahI svarUpa samajha kara prabhu ke caraNa kamala meM ziSyatva-dAsatva svIkAra karake unake mAjIvana ziSya bne| manaHparyavajJAna kA vistRta varNana pustikA naM. 4 meM kiyA gayA hai| pAThaka gaNa vizeSa jJAnavRddhi ke lie nandisUtra tathA vizeSAvazyaka bhASyAdi grantha avazya paDheM / prAja isa kaliyuga ke vartamAna kAla meM kAla ke asara ke nIce hama sabhI haiN| ata: aAja aisA mana:paryavajJAna kisI ko bhI nahIM hai, aura na hI kisI ko prApta hotA hai / yaha viccheda gayA huA hai| isa siddhAnta ko sahI rUpa se samajhakara yadi koI kahatA hai ki mujhe prApta hai, mujhe aisA jJAna hai to use mizyAbhASI samajhanA cAhie / eka lA pIstAlIza hajAra, pAcaze ekoNa jANIye / mananANI munirAja, covIza jinanA vakhANIye // cauvIsa tIrthaMkara bhagavantoM ke kula milAkara 145591 eka lAkha paitAlIsa hajAra pAMca sau ekyAnave hai| yaha saMkhyA jJAnapaMcamI ke devavaMdana meM lakSmIsUri 298 karma kI gati nyArI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja ne batAI hai| yaha manaHparyavajJAna hone vAle prAtmA isI bhava meM mokSa meM jAte haiM / tadbhava mokSagAmI kahalAte haiM / e guNa jehane upanyo, sarva virati guNaThANa / praNamuM hitathI tehanA, caraNa kamala citta prANa // - sarvavirati guNasthAnaka para yaha guNa jise bhI prakaTa huA ho arthAt aise svarupa kA mana.paryavajJAna jise bhI prApta huA ho unake caraNa-kamala kA citta meM dhyAna karake hita buddhi se praNAma karatA huuN| kevalajJAna kA svarupa varNana cauthI pravacana pustikA meM pRSTha 239 se kevalajJAna kA varNana atyanta pralpa pramANa meM kiyA hai| prastuta adhikAra meM yahA~ para kevalajJAna tathA kevalajJAna kI prApti kaise hotI hai ? isakI prakriyA kyA hai ? yaha tathA kevalI ke svarupa kA varNana karanA hai / pA~coMjJAna meM kevalajJAna yaha pA~cavAM tathA antima jJAna hai| itanA hI nahIM, parantu jJAna ke kSetra meM yaha antima carama sImA kA jJAna hai| basa isake bAda prAge jJAna-jJeya kI bAta hI nahIM hai / ataH aise kevalajJAnI hI carama antima kakSA ke jJAnI kahalAte haiM / yahIM jJAna kI antima sImA kA anta hai| kevalajJAna kI prApti hone ke bAda hI koI bhagavAna banate haiN| tabhI hI AtmA paramAtmA banatI hai| vartamAna kAla meM kevalajJAna to kyA kavalajJAna (khAne-pIne ke jJAna) kA bhI pUrA ThikAnA nahIM hai aura bhagavAna bana baiThate haiM / apane Apa svayaM bhagavAna bana jAte haiM / yaha bhagavad svarUpa kI kitanI ghora pAzAtanA hai ? kitanA bar3A majAka hai / saMsAra ke rAgI, pApa pravRtti ke puraskartA, bhuktabhogI, viSaya-vAsanA ke kIr3e aise rAgI-dveSI apane pApako svayaM bhagavAna kahate haiM yA kahalavAte haiM / yaha zarAbI ke naze kI taraha eka prakAra ke pAgalapana ke sivAya aura kyA hai ? kama se kama bhagavAna banane kI prakriyA ko to jAneM, aura bhagavAna kA svarUpa to samajheM / phira usa dizA meM bhUtakAla meM hue una sarvajJa mahAna bhagavAnoM ke sAtha tulanA karake to soceN| phira prAge vicAra kareM / parantu hAya isa kaliyuga kI adhamatA kI yaha nizAnI hai ki vartamAna kAla meM madhamakakSA ke hona jIva bhagavAna bana baiThe haiM aura mUDha loga bhI ajJAnatAvaza unheM bhagavAna kI taraha mAnakara unake pIche naraka kI khAI meM girate jA rahe haiM / pApa karanA yaha bhUla hai, aura bhUla kare vaha bhagavAna nahIM kahalAtA tathA jo karma kI gati nyArI 299 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna hote haiM ve bhUla nahIM karate / basa sAmAnya mAnavI itanI sI choTI bAta ke acchI taraha samajhakara cale to zAyada vaha aire-gaire-natyU-khare bana baiThe bhagavAnoM yA bhAge hue bhagavAnoM se apane Apako bacA sake / karma-8 ghAtI-praghAtI karma 5. . ghAtI karma-4 praghAtI karma-4 jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya mohanIya aMtarAya nAma gotra vedanIya AyuSya prakRtiyAM-5 + & + 28 + 5 + 103+ 2 + 2 + 4- 158 kula 47 prakRtiyoM meM se 45 prakRtiyA~ kula 111 prakRtiyA~ ghAtI haiM / inameM bhI 20 prakRtiyA~ sarvaghAtI ye sabhI praghAtI prakRtiyAM haiN| haiN| zeSa dezaghAtI haiN| inheM hI ghanaghAtI prAtmA ke guNoM kA sarvathA ghAta nahIM nAma se bhI kahate haiM / ghAtI kara sakatI hai| sarvaghAtI dezaghAtI / 47 dhAtI+111 praghAtI = 25 kula 158 karma prakRtiyA~ 8 mUla karmoM meM yaha vibhAjana kiyA gayA hai / ghAtI karmoM ke kSaya se-kevalajJAna pAMca prakAra ke jJAnoM meM prathama ke cAra jJAna kSayopazama janya haiM / ataH ve kSAyopazamika kahalAte haiN| jabaki pAMcavAM kevalajJAna kSAyika hai / yaha kSayopazama janya nahIM hai / kSayopazama kI prakriyA meM karma kA sarvathA kSaya nahIM hotA hai| kucha aMza kSaya hotA hai aura karma kA kucha upazamana hotA hai / ata: ubhaya mizrita bhAva kA svarUpa hai kSayopazama / prathama ke cAra jJAnoM meM usa usa jJAnAvaraNIya karma se kucha aza kA kSaya hotA hai tathA kucha karmAza kA upazamana hotA hai ata: kucha aMzoM meM jJAnAvaraNIya karma kA aMza zeSa rahatA hai / ataH ve jJAna sarvAMzagrAhI nahIM hai / jabaki pAMcaveM kevalajJAna kI prakriyA aisI nahIM hai / isameM kSayopazama nahIM, parantu sarvAMza kA sarvathA kSaya hotA hai / ata: kevalajJAna kSAyika hai| yaha kSAyika bhAva se prakaTa hotA hai pahale ke cAra jJAna apane-apane prAvazyaka jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se prakaTa 300 karma kI gati nyArI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAte haiM, jabaki kevalajJAna ke lie aisA nahIM hai ki yaha sirpha kevalajJAnAvaraNIya karma ke kSaya se hI prakaTa ho jAya ! nhiiN| na sirpha kevalajJAnAvaraNIya karma yA na hI sirpha jJAnAvaraNIya karma ke kSaya se yaha hotA hai, apitu cAroM ghAtI karmoM kI sarva prakRtiyoM kA sarvathA kSaya hone se kevalajJAna hotA hai / itanA inameM antara hai / ata: cAra jJAna kSAyopazamika bhAva janya hai aura pAMcavAM kevalajJAna kSAyika bhAva janya hai / kSAyopazamika kI prakriyA meM jJAna sarvAMza saMpUrNa rUpa se prakaTa nahIM hotA hai / ataH usa jJAna kA jJAnAvaraNIya karma zeSa rahatA hai jabaki kevalajJAna cAroM ghAtI karmoM ke sarvathA sampUrNa rUpa se kSaya hone ke bAda hI kSAyika bhAva se utpanna hotA hai| ataH kevalajJAna kI utpatti ke bAda jJAnAvaraNIya karma kA yA cArI ghAtI karma kI prakRtiyoM kA aMza mAtra bhI udaya yA sattA nahIM rahatI / ve sarvathA kSaya arthAt samUla naSTa ho jAte haiM prataH kevalajJAna pUrNa-sampUrNarUpa se sarvagrAhI, sarvAMzagrAhI, sarva dravyaguNa-paryAyagrAhI hotA hai / ataH ise ananta vastu viSayaka jJAna kahate haiM / isIlie yaha ananta jJAna ke rUpa meM kahalAtA hai| ghAtI karmoM ke kSaya kI prakriyA mukhyarUpa se prAtmA ke jJAnAdi pramukha guNoM kA ghAta karane vAle cAra ghAtI karma haiM / ina ghAtI karmoM ke kAraNa prAtmA ke jJAnAdi guNa Dhake hue pAcchAdita haiM, dabe hue haiM / ina jJAnAdi guNoM ko prakaTa karane ke lie inhIM ghAtI karmoM kA kSaya karanA eka mAtra vikalpa hai-(1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, (3) mohanIya aura (4) antarAya-ye cAra ghAtI karma prAtmA kA jitanA nukasAna karate haiM, utanA praghAtI karma nahIM karate haiM / ina cAra ghAtI karmoM ke kSaya kI prakriyA meM dekhA jAya to mohanIya karma sabase prabala hai| ise (King of Karma) karmoM kA rAjA kahA jAtA hai / cAra ghAtI karmoM kA krama dekhane se aisA lagatA hai ki pahale jJAnAvaraNIya kA kSaya karanA pdd'egaa| isake kSaya se jaba pUrA jJAna prakaTa ho jAyegA tathA usa pUrNa jJAna kI madada se mohanIya karma kA kSaya kara skeNge| aisA UparI dRSTi se jarUra lagatA hai, parantu vAstava meM aisA nahIM hai / jJAnAdi guNoM ko dabAne meM tathA jJAnAvaraNIya karma kI lagAma apane hAtha meM rakhane kA kArya bhI mohanIya karma karatA hai| prataH vAcaka mukhyajI umAsvAti mahArAja kA kahanA hai ki mohanIya karma kA prathama kSaya karanA hogA taba bAda meM zeSa tIna ghAtI karmoM kA bhI kSaya ho jAegA, aura kSaya hote hI kevalajJAnAdi guNa prakaTa ho jaayege| ata: tattvArthAdhigama sUtra meM diyA karma kI gati nyArI 301 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki-"mohakSayAta-jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAccakevalam" mohanIya karma ke kSaya se tathA jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya evaM antarAya karma ke kSaya se kevalajJAna kI prApti hotI hai| prataH kevalajJAnAdi kI prApti meM mohanIya kA kSaya bhI anivArya hai / vaha bhI sabase pahale mohanIya kA kSaya honA jarUrI hai| guNasthAnakoM kI sAdhAna meM karma kSaya jaise-jaise karmoM kA kSaya hotA jAtA hai vaise-vaise AtmA ke AcchAdita guNoM kA prakaTIkaraNa hotA jAtA hai / una-una guNoM ko prApta karatI huI prAtmA mokSa kI dizA meM agrasara hotI hai / ata: una-una guNoM ke sthAna para AtmA jahAM jisa svarUpa meM sthita hotI hai unheM guNasthAna kahate haiN| aise 14 guNasthAna jaina darzana meM batAe gae haiN| ise The Way of Soulvation yA The Way of the Emanci. pation of the Soul mokSa mArga yA prAtmA kA mArga kahate haiN| mokSa prApti ke lie tathA prakAra ke guNoM ko honA Avazyaka hai| prataH guNasthAnaka ko mokSa mArga banAyA gayA hai| jina guNoM ko prApta karatI huI prAtmA prAge baDhatI hai aise 14 guNasthAna batAe gae haiM / (inakA vistRta varNana yogya sthAna para kareMge / ) unake nAma isa prakAra hai / -(1) mithyAtva, (2) sAsvAdana, (3) mizra, (4) pravirati samyag dRSTi, (5) deza virati samyag dRSTi, (6) sarva virati pramatta, (7) sarva virati apramatta (8) apUrvakaraNa, (9) anivRttibAdara, (10) sUkSmasaMparAya, (11) upazAMtamoha, (12) kSINamoha, (13) sayogI kevalI, praura (14) ayogI kevlii| karma kSaya aura guNa prApti __ ina 14 guNasthAnakoM kI sAdhanA meM prAMge car3hanA tabhI saMbhava hai jaba prAtmA una-una karmoM kA kSaya yA kSayopazama karake Age bar3he / pahale guNasthAna se 12veM kSINa moha taka ke sabhI guNasthAnoM meM eka mAtra mohanIya karma kA kSayopazama evaM kSaya karane kI hI sAdhanA hai| mohanIya karma ke pravAntara bheda unakI prakRtiyoM ke prAdhAra para aneka batAe gae haiN| una prakRtiyoM kA kSaya yA kSayopazama karane se mohanIya ke ve prAvaraNa haTate jAeMge aura prAtmA ke guNa prakaTa hote jaaeNge| mithyAtva haTate samyaktva hogaa| kaSAyoM kI avasthAeM haTate niSkaSAya samatA bhAva prakaTa hogaa| viSaya pAsanA kI vRtti haTate hI prAtmA nirvikArI nirvedI bnegii| hAsyAdi haTate hI karma kI gati nyArI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma kI gati nyArI 303 samartha gaThava ego'haM natthIme koI, nAhamannassa kassai / emINa manaso, appANamaNusAsai // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA zAnta-sthira banegI / isa taraha anta meM sarvathA mohanIya karma kA samUla saMpUrNa kSaya (nAza) ho jAne se "vItarAgatA" kA mahAna guNa prApta ho jaaegaa| yaha antima prakriyA bArahaveM kSINa moha guNasthAnaka ke anta meM hotI hai| vItarAgatA kI prApti yaha bahuta bar3I upalabdhi hai| vItarAgatA kI prApti aura mohanIya karma ke sarvathA kSaya ho jAne ke bAda zeSa 3 ghAtI kamoM kA kSaya to kSaNa mAtra, pala bhara meM ho jAtA hai / jJAnAvaraNIya prAdi tInoM kA kSaya sarvathA sampUrNa rUpa se ho jAtA hai| (1) mohanIya karma ke sarvathA kSaya se - vItarAgatA guNa kI prApti (2) jJAnAvaraNIya karma ke sarvathA kSaya se ananta jJAna guNa kI prApti (3) darzanAvaraNIya karma ke sarvathA kSaya se-ananta darzana guNa kI prApti (4) antarAya karma ke sarvathA kSaya sedAnAdi anantalabdhi-zaktiyoM kI prApti / isa taraha kevalajJAna yaha AtmA kA ananta jJAna guNa hote hue bhI sirpha eka jJAnAvaraNIya karma mAtra ke hI kSaya se nahIM utpanna hotA hai parantu cAroM ghAtI karmoM ke sarvAMza rUpa se sampUrNa prakAra se sarvathA kSaya hone se prApta hotA hai| ataH vItarAgatA, kevalajJAna, kevaladarzana, evaM anantalabdhizakti ye cAroM guNa jo ki ananta svarUpAtmaka haiM ve sabhI prakaTa hote haiN| siddha hote samaya AThoM karmoM kA kSaya hotA hai lekina kevalajJAna kI prApti ke lie pahale cAra karmoM kA kSaya honA Avazyaka hai prataH cAra mukhya ghAtI karmoM ke kSaya hone se prAdhe siddha to yahIM ho gaye, zeSa cAra karma jo ki aghAtI haiM ataH unako kSaya karane meM jyAdA parizrama nahIM hogA, jitanA ina cAra ghAtI karmoM ko kSaya karane meM lagatA hai| ___ yaha apratipAtI-abheda jJAna hai "kevalamigavihANaM'-yaha kevalajJAna prabheda rUpa hai / arthAt isake koI bheda nahIM banate haiN| jaise ki pahale ke cAra jJAnoM ke 28 (yA 340), 14 yA 12, 6, 2 ityAdi kramazaH prathama cAra jJAna ke jo prakAra aura bheda-prabheda hote haiM usI taraha kevalajJAna ke koI bheda-prabheda yA prakAra nahIM hote haiN| yaha ekAkI. akelA, abhedasvarUpa, anupama evaM advitIya hai| na to kevalajJAna kI upamA kisI ke sAtha dI jA sakatI hai, ataH.yaha anupama hai| na hI kevalajJAna ke jaisA dUsarA koI jJAna hai ataH ise advitIya jJAna kahA gayA hai| yaha anantajJAna hai / 304 karma kI gati nyArI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apratipAtI-ananta-zAzvatajJAna pratipAtI arthAt utpanna hokara punaH naSTa ho jAe, calA jAe vaisaa| ThIka isake viparIta apratipAtI = a niSedhArthaka+pratipAtI = arthAta jisakA kabhI nAza na ho, prAkara puna: calA na jAe vaisaa| ataH anya jJAna pratipAtI hai jabaki kevalajJAna apratipAtI arthAt eka bAra prApta hone ke bAda puna: kabhI bhI na jAne vAlA -zAzvata arthAt sadAkAla hI rahane vAlA hai / zAzvata kA artha hI yaha hai ki sadA kAla-ananta kAla taka rahane vaalaa| zAzvata yA ananta kahane se yA apratipAtI kahane se kevalajJAna kI avinAzItA siddha hotI hai ataH ise avinAzI jJAna kahate haiN| ise ananta jJAna kahane ke do prayojana hai| eka to nahIM hai anta jisakA, (na anta = ananta) aisA ananta / arthAt eka bAra yaha jJAna ho jAne ke bAda isakA puna anta kabhI nahIM hotA prataH kevalajJAna ko ananta jJAna kahate hai| yaha ananta kI kAlavAcI vyAkhyA huI / ata: kAla kI dRSTi se kisI bhI kAla meM kevalajJAna kA anta (nAza) nahIM hotA hai isalie anantajJAna kahalAtA hai| parantu anAdi-ananta nahIM, sAdi-ananta kahA jaaegaa| anAdi se to yaha artha hogA ki jisakI Adi hI nahIM hai aisA anAdi parantu kevalajJAna anAdi nahIM hai| prAtmA pramAdi-manasta zAzvata dravya jarUra hai| parantu cAra prakAra ke ghanaghAtI karmoM kA kSaSa prAja sarva prathama bAra hI huA hai aura kevalajJAna jIva ne pahalI bAra hI prApta kiyA hai ata: ise anAdi na kahate hue sAdi kahA hai| sAdi arthAt-"prAvi sahitamiti sAdi" Adi ke sAtha jo utpanna hotA hai vaha sAdi / anAdi-ananta bhUtakAla bItate ke bAda bhI prAtmA ne jaba sarva prathama bAra hI cAroM ghAtI karmoM kA kSaya karake kevalajJAna prApta kiyA hai taba se hI usakI prAdi-arthAt zurUpAta prArambha hai, pahale se nahIM, prataH kevalajJAna sAdi khlaaegaa| parantu bhAvikAla kI dRSTi se vicAra karane para usakA anta kabhI bhI nahIM hotA hai ataH ananta khlaaegaa| ina donoM zabdoM eka sAtha ekatra karane para kevalajJAna sAdi ananta kahalAtA hai| ananta kI dUsarI vyAkhyA meM samasta brahmANDa svarUpa lokAloka ke padArtha ananta hai, dravya prananta hai, guNa ananta hai, tathA dravyoM kI paryAyeM ananta hai, kAla karma kI gati nyArI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta hai| ananta kAla meM eka-eka jIva yA ajIva dravya kI ananta-ananta paryAya badala cukI hai| itanA hI nahIM yahAM taka kahA gayA hai ki-"ananta dharmAtmakaM vastu" aryAt vastu ananta dharmavAlI hai| aisI vastueM bhI jagat meM ananta haiN| eka-eka vastu ke ananta dharmoM ko pahacAnane ke lie apekSAeM bhI ananta haiN| jIva bhI ananta haiM aura eka-eka jIva ke pradhyavasAya-bhAva tathA bhavAdi bhI ananta hai ina saba ananta kI anantatA ko jAnanevAlA sarvajJa-kevalajJAnI kA jJAna bhI ananta jJAna hai / ata: isa jJAna ko ananta jJAna kahate haiN| aisA anantajJAna-kevalajJAna prApta karake tIrthakara bhagavAna dezanA dete haiM / kahA hai ki kevalANeNa'sthe, nA je tattha pannavaNajogge / te bhAsaha titthayaro, vai-jogasuyaM havAi sesaM // 26 // zrI vizeSAvazyaka bhASya meM kahA hai ki-(aise) kevalajJAna ke dvArA padArtha paura artha jAnakara usameM jo kahane yogya hai use hI tIrthaMkara bhagavAna (kevalI.sarvajJa) kahate haiN| yaha bolanA unake lie vacana yoga hai, parantu zeSa sabhI ke lie zruta svarUpa hai / aba vicAra kiyA jAya ki aise ananta svarUpa kevalajJAna ko prApta karane vAle tIrthakara mRSAvAda yA asatya vacana kaise kaheMge ? jabaki eka tarapha rAga-dveSamoha-kaSAyAdi kA sarvathA nAza ho gayA hai arthAt prasatya yA viparIta kathana ke jo kAraNa hai rAga-dveSAdi unakA hI jaba sarvathA kSaya yA nAza ho gayA, to phira asatya boleMge kaise ? viparIta kathana kaise kareMge ? kAraNa ke binA kArya kaise banegA ? kyoMki asatya sevana ke pramukha kAraNoM meM krodha, mAna, mAyA, lobha tathA bhaya, hAsyAdi gine gaye haiM / aba ve hI nahIM haiM ata: prabhu vItarAgI haiN| pApakarmAdi saMsakta jitane bhI doSAdi haiM unakA abhAva hone se kahA gayA hai ki- "aSTAdaza doSajito jinaH" aThAraha doSa rahita jina bhagavAna hote haiN| aba doSoM ke sarvathA kSaya se unase prAcchAdita jo guNa the ve prakaTa ho gaye haiN| rAga-dveSAdi doSa the aura vItarAgatAdi guNa haiN| eka tarapha vItarAgatA kA mahAna guNa prakaTa ho gayA jo sarva doSoM kI nivRtti kA sUcaka aura dUsarI tarapha sarvajJatA kA guNa bhI prakaTa ho gayA, arthAt mohanIya karma ke sarvathA kSaya ho jAne se vItarAgatA kI prApti bArahaveM kSINamoha guNasthAnaka ke anta meM terahaveM guNasthAnaka meM praveza karate hI kevalajJAnAdi kI prApti ho jAtI hai| zeSa tIna ghAtI karma-(1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, 306 karma kI gati nyArI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA antarAya karma-ina (3) antarAya karma-ina sabake kSaya ho jAne se ananta kevalajJAna, ananta kevaladarzana, tathA ananta dAnAdi labdhiyAM evaM ananta zakti mAdi prApta ho jAte haiM . . zukladhyAna meM kevalajJAna dhyAna kA vargIkaraNa- . dhyAna - dhyAna azubhadhyAna zubhadhyAna' prArtadhyAna 4 rodradhyAna 4 dharmadhyAna 4 . zukladhyAna 4 1 2-(kevalajJAna) 3 4 . isa taraha dhyAna kA vibhAjana kiyA gayA hai / azubha ke mAtaM pora rodra dhyAna kI vicAradhArA ko chor3akara prAtmA jaba zubha dhyAna meM praveza karatI hai, taba sarvaprathama dharma-dhyAna meM praveza karatI hai / usake cAra caraNoM meM se gujaratI huI mAtmA zukla dhyAna meM praveza karatI hai / kramazaH Age bar3hatI huI AtmA dhyAna kI vicAradhArA ko sUkSma se sUkSmatama karatI jAtI hai / pratyeka dhyAna ke cAra-cAra avAntara bheda darzAye gaye haiM / zukladhyAna ke cAra bhedoM meM prathama ke do bheda pasAra karane ke bAda tIsare bheda meM praveza karate hI jIva ko yahIM kevalajJAna-kevaladarzana kI prApti ho jAtI hai / yahIM cAroM ghanaghAtI karmoM kA kramazaH kSaya ho jAtA hai aura prAtmA vItarAgIvaMjJasasarvadarzI bana jAtI hai / phira terahaveM guNasthAnaka-"sayogI kevalI" ke pada para mArUDha mAtmA varSoM taka nahIM, sadA ke lie kevalI-sarvajJa hI rahatI hai| bhagavAna mahAvIra svAmI ko-kevalajhAna carama tIrthapati paramAtmA mahAvIrasvAmI ne 30 varSa kI yauvanAvasthA meM mahAbhiniSkramaNa karake cAritra svIkAra kiyaa| prAgArI-gharabArI meM se aNagArIsAdhu-tyAgI-tapasvI baneM / ekAkI vihAra karate hue 12 / / varSoM taka ghora tapazcaryA kI evaM bhArI upasarga sahana kiye| kaThora apramatta bhAva kI sAdhanA ke anta meM karma kI gati nyArI 307 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 // varSa kI samApti ke antima kAla meM vaizAkha sudI dazamI ke dina cauthe prahara kI saMdhyA ke samaya zAla vRkSa ke nIce godohikAsanastha avasthA meM sthira baiThe evaM manoyoga se zukladhyAna kI avasthA meM cintana kI dhArA ko prathama se dUsare caraNa meM sUkSma se sUkSmatama karate jA rahe the / kSapakazreNI meM prArUr3ha prabhu karmoM kA sarvathA kSaya karane kI prakriyA meM lIna the| usI krama se mohanIya karma kA sarvathA kSaya karake vItarAgatA prApta kii| aba zukla dhyAna ke dUsare caraNa se tIsare caraNa kI ora agrasara hote hI zeSa tInoM ghAtI karmoM kA kSaya hote hI mahAvIrasvAmI ko anantavastuviSayaka anupama ananta kevalajJAna - kevaladarzana prApta huaa| zrI vIraprabhu kevalI-sarvajJa-sarvadarzI bne| - kevalajJAna prApti kI yahI prakriyA hai / isa prakriyA se bhUtakAla meM ananta prAtmAoM ko kevalajJAna prApta huA hai aura bhaviSya meM bhI isI prakriyA se gujarate hue hI kevalajJAna prApta hogaa| ataH kaivalya kI prApti kA yahI eka mAtra rAjamArga hai / dUsarA vikalpa hI nahI hai| cAhe yaha kevalajJAna tIrthaMkara bhagavAna ko ho yA cAhe hamAre jaise sAmAnya-sAdhAraNa vyakti ko ho, yA kisI puruSa ko.yA cAhe kisI strI ko ho / jisa kisI ko bhI ho, parantu hogA isI rAjamArga kI prakriyA se / anya vikalpa hI nahIM hai / striyoM ko bhI kevalajJAna ho sakatA hai nandIsUtra ke AdhAra para kevalajJAna bhavattha kevalajJAna siddhakevalajJAna sayogi bhavattha kevalajJAna . ayogibhavattha kevalajJAna prathama samaya - prathama samaya carita samaya acarita samaya . : prAgaMtara siddhakevalajJanaM paraMparasiddha kevalajJAnaM 15 prakAra se "308 karma kI gati nyArI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) tIrthasiddha, (2) pratIrthasiddha, (3) tIrthaMkara siddha, (4) atIrthakara siddha (sAmAnya kevalI prAdi), (5) svayaMbuddha siddha, (6) pratyekabuddha siddha, (7) buddhabodhita siddha, (8) strIliMgasiddha, (9) puruSaliMga siddha, (10) napuMsakaliMga siddha, (11) svaliMga siddha, (12) anyaliMga siddha, (13) gRhiliMga siddha, (14) eka siddha aura (15) aneka siddha / jiNa-ajiNa-tittha'titthA, gihi-anna-saliMga -thI-nara--napuMsA / pattaya sayaMbuddhA, buddhabohiya ikkaNikkA ya // (navatattva) -jIvavicAra prakaraNa meM "siddhA panarasa bheyA"-arthAt siddha 15 prakAra se hote haiM / yaha jo bAta kahI gaI hai vahI nandIsUtra Agama ke uparokta pATha se samajhI jAtI hai| aNantara siddha kevalajJAna ke 15 bheda nandIsUtra meM tathA navatattva prakaraNa kI uparokta gAthA meM ginAe gae haiM, jisameM 8veM bheda para strIliMga siddha, 9veM bheda meM puruSaliMga siddha Adi bheda ginAe haiN| yaha zAstrIya pramANa hai aura bhI aneka zAstroM meM pramANa milatA hai| jJAna zarIra ko nahIM prAtmA ko hotA hai sAmAnya tarka buddhi ke AdhAra para bhI socA jAya to jJAna zarIra kA guNa nahIM hai, AtmA kA guNa hai, ataH jJAna zarIra ko nahIM, parantu prAtmA ko hotA hai / jo jisa dravya kA mUlabhUta guNa hotA hai, vaha usI meM Acchanna rahatA hai aura prAvaraNa ke kSaya ke bAda usI meM prakaTa hotA hai| zarIra pudgala janya podgalika hai aura pudgaga ke guNoM meM varNa-gaMdha-rasa-sparzAtmaka hI prAdhAnya rUpa se rahate haiN| AtmA jar3a nahIM hai / pudgala janya podgalika bhI nahIM hai / ataH AtmA meM varNAdi ke guNa rahane saMbhava nahIM hai / prAtmA cetana dravya hai / jJAnAdi guNavAn hai ataH AtmA meM hI jJAnAdi guNa mUlabhUta rUpa se raheMge aura prakaTa hoNge| ___ AtmA nAmakarmAnusAra jisa kisI bhI jAti yA janma meM jaisA bhI kaisA zarIra dhAraNa kare, cAhe vaha ekendriya kA ho vikalendriya kA ho yA paMcendriya kA ho, parantu prAtmA ke svarUpa meM koI pharaka nahIM pdd'taa| zarIra to AtmA ke rahane ke lie mAtra prAdhArabhUta sthAna hai / AtmA prAtma svarUpa ke dRSTikona se sabhI eka sarIkhI-eka samAna hai| cAhe mahAvIrasvAmI kI AtmA ho yA cAhe hamArI prAtmA ho yA cAhe hAthI-ghor3e-pazu-pakSI kI ho yA cAhe kRmi-kITa-pataMga kI ho, sabhI kI AtmA prAtma dravya ke dRSTikoNa se eka jaisI hI hai; ataH cAhe strI ho yA puruSa ho sabhI kI AtmA Atmadravya ke rUpa meM eka sarIkhI hai / prAtma svarUpa meM koI bheda karma kI gati nyArI 309 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hai / jo kucha bheda hai vaha zarIra meM hai / zarIra nAmakarmAnusAra banatA hai| jisa jIva ke jaise nAmakarma ho, aura apane-apane karmAnusAra jisa jIva ne jaisA zarIra nirmANa kiyA ho, tadanusAra jIva ko vaisA zarIra milatA hai| isa karmasattA ke AdhAra para eka AtmA ko strI. zarIra milA hai aura eka jIva ko puruSa kA zarIra milA hai| bheda mAtra zArIrika hai| strI zarIra ke aMgopAMga usake yogya aura puruSa zarIra ke aMgopAMga bhinna hai| zarIra racanA kA bheda yA aMgopAMgoM kA bheda, yaha bheda koI prAtma-svarUpa meM bheda nirmANa nahIM karatA hai / mohanIya karma ke veda mohanIya karmAnusAra strIveda-aura puruSaveda Adi kI avasthA vizeSa hai / parantu isase AtmA meM koI bheda nahIM pdd'taa| prAtmA ke jJAnAdi guNa ve hI hote haiM tathA jJAnAdi prAtmA ke guNa haiN| ata: ve prakAra ke karmoM ke kSaya se jaba prakaTa bhI hoMge taba prAtmA meM hI prakaTa hoMge-zarIra meM nahIM / ataH jJAna ke bheda meM jaba cAra jJAna strI ko ho sakate haiM to pAMcavAM kevalajJAna bhI strI ko hogA hii| dUsarI bAta yaha bhI hai ki deha bheda aura veda ke bheda bhI kahAM taka rahate haiM ? prAttA guNasthAnoM kI zreNI meM jaba Age bar3hatI hai aura kSapakazreNI meM 9veM anivatti bAdara guNasthAnaka para pAne ke bAda to athAga puruSArtha se karmoM kA kSaya karatI huI AtmA kaSAyoM ke sAtha nokaSAya evaM veda mohanIya kA bhI kSaya karatI hai| ata: strI veda aura puruSa veda ye sabhI veda mohanIya nauveM anivRttibAdara guNasthAnaka para naSTa ho jAte haiM / usake bAda strI-puruSa kA bheda jJAna hI nahIM rahatA aura na hI vaha deha bheda kI dRSTi yA veda kI dRSTi kucha bhI nahIM rhtaa| tathA kevalajJAna to terahaveM sayogI kevalIguNasthAnaka para jAkara hotA hai| phira strI yA puruSa ke deha kA prezna hI kahAM rahA ? sAmAnya taura para Aja bhI dekhane para yaha spaSTa dikhAI detA hai ki kaI striyAM jJAnAdi kSetra meM kAphI Age haiN| puruSa ke samakakSa to kyA usase bhI Age ke kSetra bhI sAdhra lie haiN| ataH strI ko kevalajJAna nahIM ho sakatA aura strI mokSa meM nahIM jA sakatI, yaha saba kapola kalpita mithyA bAteM haiM / zAstra bhI isa viSaya meM bhUtakAla ke kaI pramANa detA hai-"thIsiddhA caMdaNA pamuhA" strI deha se siddha banane vAloM meM caMdanA-(caMdanabAlA) Adi kaiyoM ke nAma haiN| bhagavAna mahAvIrasvAmI kI prathama ziSyA caMdanabAlA sAdhvI kevalajJAna prApta karake mokSa meM gaI / tathA unako micchAmidukkaDaM dekara khamAtI huI unakI ziSyA mRgAvatI sAdhvI bhI kevalajJAna pAkara mokSa meM gaI-"atithasiddhA ya marudevI"-pratIrtha siddha ke bheda meM marudevI mAtA kA nAma pramukha rUpa se prAtA hai| bhagavAna RSabhadeva kI mAtA marudevI bhI anitya ekatva bhAvanA kA ciMtana karatI huI isI prakriyA ke rAjamArga se kSapakazreNi para car3hakara cAroM ghanaghAtI karmoM kA kSaya karake kevalajJAna prApta karake antarmahUrta meM kevalajJAna prApta karake mokSa meM gaI / 310 karma kI gati nyArI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna cauvIzI ke 24 bhagavAnoM meM 19veM zrI mallInAtha bhagavAna jo janma se mallIkumArI ke rUpa meM strI dehadhArI hI the / karma saMyogavaza deha strI kA milaa| parantu saMsAra kA tyAga karake dIkSA lekara karmakSaya kI mahAna sAdhanA karake isI rAjamArga kI prakriyA se cAroM ghAtI karmoM kA kSaya karake kevalajJAna prApta karake tIrthaMkara bane / zrI mallInAtha bhagavAna kA caritra zAstroM meM sarvatra binA kisI matabheda ke eka sarIkhA pAtA hai / isa taraha zAstroM meM strI-dehadhArI kevalajJAna pAkara mokSa meM jAne vAle eka-do hI nahIM, saikar3oM dRSTAnta va nAma Ate hai / caubIsa tIrthakara bhagavantoM ke apane-apane kAla meM unake dvArA sthApita sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha saMgha meM sAdhviyoM kI saMkhyA sAdhunoM kI apekSA jyAdA hI rahI hai / tathA sabhI tIrthaMkara bhagavantoM ke parivAra meM se kaI sAdhvIyAM kevalajJAna prApta karake mokSa meM gaI haiN| yaha saMkhyA bhI kAphI bar3I hai| uparokta zAstra pramANa dekhane se yaha siddha hotA hai ki aneka striyoM ne tIrthaMkaroM ke zAsana kAla meM cAritra dharma aMgIkAra karake dIkSA lekara cAroM ghanaghAtI karmo kA kSaya karake kevalajJAna prApta karake anta meM sarvathA karma rahita hokara mokSa prApta karake siddha bane / saMkSepa meM uparokta varNana strI ke kevalajJAna pAne ke viSaya meM kiyA / vizeSa jAnane kI jijJAsAvAloM ko ratnAkarAvatArikA, syAdvAdamaMjarI, zAstravArtAsamuccaya, sanmatitarka prakaraNa tathA karmagrantha Adi kaI grantha upalabdha haiM, unameM se par3hakara jijJAsA saMtuSTa karanI cAhie / ataH strI kA kevalajJAna pAnA aura mokSa meM jAnA, strI mukti prAdi tathA kevalI bhukti Adi ke viSaya meM AsAnI se samajha meM prA jAeMge / sUryaprakAzavat eka bAta to spaSTa hI hai ki kevalajJAna AtmA kA viSaya (guNa) hai, zarIra kA nhiiN| zarIra ko jJAna nahIM hotA AtmA ko hI hotA hai / ataH kevalajJAna ko strI zarIra yA puruSa zarIra se koI sambandha nahIM hai / AtmA se saMbaMdha hai / aura strI ho yA puruSa sabhI kA Atma dravya svarUpa eka jaisA hI hai tathA guNasthAnaka kI kSapakazreNi meM car3hanevAlI sabhI AtmAeM karmakSaya karatI huI tathAprakAra ke karmoM kA kSaya karatI huI eka sAdRzya avasthA ko prApta kara letI hai aura kevalajJAna karmakSaya janya hI hai, ataH kSAyika avasthA meM hI prApta hotA hai / kevalajJAna kI prApti ke prasaMga ___ (1).bharata cakravartI ko kevalajJAna-bhagavAna RSabhadeva ke putra bharata cakravartI ko prArIsA bhuvana meM anitya bhAvanA kA cintana karate hAtha kI mudrA (aMguThI) ke nimitta prasaMga para kevalajJAna prApta huA thaa| (2) bAhubalI ko kevalajJAna-bhagavAna RSabhadeva ke dUsare putra bAhubalI ko yuddha ke maidAna meM dIkSA lekara kAyotsarga dhyAna meM khar3e hue bAraha mAsa bIta jAne ke karma kI gati nyArI 311 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAda jaba bahana sAdhvIyAM bAhmI-suMdarI ne "vIrA mArA gaja thakI utaro, gaja caDhe kevala na hoya re" ye zabda khe| ye zabda sunakara sAvadhAna bane bAhubalIjI prabhu ke pAsa vaMdanArtha jAne ke lie paira uThAte haiM itane meM hI kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai / (3) kuragaDu mahAtmA ko kevalajJAna-rAjapATa kA tyAga karake dIkSA lekara sAdhu bane hue kuragaDa mahAtmA kSudhAvedanIya ke tIvra udaya se tapazcaryA nahIM kara sakate the| AhAra-bhojana nitya karanA hI par3atA thaa| eka dina AhAra meM cAvala aura gur3a kA pAnI aisA hI kucha lAkara gocarI sAthI bar3e muni bhagavanto ko dikhAI / sAthI anya munigaNa mAsakSamaNa (1 mahine ke upavAsa) kI tapazcaryA kara rahe the / unheM kura gaDDa muni kA nitya bhojana karanA pasanda nahIM thaa| ata: thor3e krodhAveza meM Akara kuragaDa muni ke lAe hue AhAra meM thUka diyaa| phira bhI kuragaDDu muni mahAtmA eka tarapha jAkara baiThakara usI AhAra kA sevana karane lage, aura usameM bhI kaphazleSma mizrita usI pAhAra ke grAsa ko sarvaprathama khAne lge| mana meM tapazcaryA na karane kA bar3A bhArI duHkha thaa| pazcAtApa kI dhArA meM prAhAra kI kriyA calatI rahI. aura AtmA zuddha adhyavasAya kI dhArA meM kSapaka zreNi para car3ha gii| dhyAnAnala kI jvAlA meM ghAtI karma ko sabhI prakRtiyAM jala kara bhasma ho gii| AtmA para se anAdi ke karma ke prAvaraNa Tala gae aura mahAtmA kevalajJAna pA ge| vItarAgIkevalajJAnI-sarvajJa bana ge| lagna maMDapa meM kevalajJAna-pRthvIcandra kevalI ke caritra meM zaMkha aura kalAvatI ke bhava se lekara 21 bhavoM kA varNana kiyA gayA hai| antima bhava meM jabaki pRthvIcandra-guNasAgara bane hue haiM taba lagna maNDapa meM baiThe hai, hasta-milApa huaA hai / lagna ke phere agni ke sAmane lagAe jA rahe haiM lagna karAne vAlA viSa "sAvadhAna" ke zabdoM kA bAra-bAra prayoga karatA jA rahA hai| yaha sArA citra prAMkhoM ke sAmane khar3A ho gyaa| pUrva saMskAroM se susaMskRta prAtmA jAgRta ho gaI, lagna ke hI prasaMga ko dhyAna kI sAdhanA kA kSetra banA diyaa| bAharI svarUpa se lagna kI kriyA calatI rahI aura dUsarI tarapha antara kriyA meM prAtmA sahaja dhyAna kI kakSA meM car3ha gaI / Atma svarUpa kA dhyAna tIvra banate hI kSapakazreNi para car3ha gae aura tIvra dhyAnAnala meM karma jala jalakara cakacUra hote jA rahe the aura dekhate hI dekhate mahAtmA prathvIcandra ko kevalajJAna prakaTa ho gyaa| sarvajJa-sarvadarzI bana ge| lagna ke vararAjA sarvajJa vItarAgI bana ge| kapila kevalI-bhagavAna mahAvIra svAmI ne apanI antima dezanA meM kapila kevalI ke kathAnaka kA jikra kiyA hai| vitra kula kA kapila choTI Ayu meM abhyAsArtha paNDita ke ghara gayA thaa| zrImanta zeTha ke yahAM kiye gae bhojana ke prabandha ke kAraNa pratidina bhojanArtha jAte kapila kA dAsI putrI se prema ho gyaa| prema kA saMsAra 312 karma kI gati nyArI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAge calate dAsI putrI garbhavatI bnii| AjIvikA kI cintA meM salAha milane para kapila rAjA ke rAjamahala meM prabhAta kAla meM hI pahuMca gyaa| saMrakSako ne pakar3akara rAjA ke samakSa upasthita kiyA / pUche jAne para kapila ne sArI hakIkata yathArtha satya batA dii| kapila ke niSkapaTa nirdoSa satya ko jAnakara rAjA bahuta hI prasanna ho gayA aura kahA mAMgo tumheM jitanA mAMganA ho utanA maaNgo| maiM dene ke lie taiyAra hai| bolo kitanA tolA sonA cAhie ? 2 mAsA yA 10 mAsA yA sau, hajAra yA lAkha ? kitanA cAhie ? yaha sunakara kapila ne kahA he rAjan ! kRpayA mujhe thor3A samaya dIjie, maiM socakara phira Apake pAsa pAkara mAMga luuNgaa| itane bhole-bhAle bhadrika kapila ko dekhakara rAjA ko dayA AI / acchA Ao-phira socakara maanaa| kapila najadIka ke udyAna meM gayA aura eka vRkSa ke nIce baiThakara socane lagA kitanA mAMgu ? 2 mAsA ? are / 2 mAse se kyA hogA ? kyA 10 mAsA? are ! itane se kyA hogA ? kyA 100 yA hajAra ? are ! jiMdarmI kaise nikalegI ? lobha kA kahIM anta nahIM hai, Akhira kapila ne apanI pUrvAvasthA para vicAra kiyA, areM ! maiM kyA lekara AyA thA ? merA kyA hai ? basa Atma cintana kA nimitta mila gyaa| pApa ke pazcAtApa kI dhArA zurU ho gii| karma kSaya karane ke lie prAtmA kSapakazreNi para Arur3ha ho gii| dharmadhyAna se zukladhyAna kI dhArA meM Age bar3hate hue adhyavasAyoM kI vizuddhI aura guNasthAnoM para agrasara hote hI kapila ne moha ke baMdhanoM ko tor3akara vItarAgI hokara kevalajJAna-kevaladarzana prApta kara liyaa| sarvajJa bane hue kapila kevalI ko devatAoM ne pAkara muniveSa arpaNa kiyaa| pRthvItala para vicarate hue mahAtmA kapila kevalI ke upadeza se saikar3oM bhavyAtmA kevalajJAna pAkara mokSa meM ge| guru-ziSya ko kevalajJAna-prAcArya canDarUdrAcArya apane krodhI svabhAva ke kAraNa gAMva ke bAharI udyAna meM akele rahate the| prasaMgavaza gAva meM zAdI kI barAta AI / lagta muhUrta ko abhI samaya thA ki itane meM vararAjA ke sAtha unake mitra udyAna meM paae| haMsI-majAka karate hue mahAtmA ke sAmane vararAjA ko Age karate hue mitroM ne kahA mahArAja isako dIkSA dekara sAdhu banA diijie| haMsI-majAka kara rahe the ki mahAtmAjI ne vararAjA ko bAloM se pakar3akara khiMcakara, dekhate hI dekhate sira ke sabhI bAla khica liye| sira kA muMDana ho gyaa| sabhI mitra bhAga ge| zAdI ke lie Ae hue vararAjA ne socA are ! aba to lagna maMDapa meM jAnA ucita nahIM hai calo sAdhu bana hI gae haiM to aba cAritra pAlana karU ! socA barAta vAle loga pAkara zoragula mcaaeNge| mahAtmAjI ko bhalI-bUrI sunAkara mArapITa kreNge| yaha socakara ziSya ne gurujI se kahA- aba jaldI bhagakara jAnA par3egA / guru ne kahA are ! mujhe to dikhAI nahIM detA hai, aura abhI zAma ho cukI hai, thor3I dera meM rAtrI karma kI gati nyArI 313 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAegI / zrataH kyA kareM / kandhe para baiThAyA aura rAtri meM hI jaMgala ke mArga meM cala pdd'e| dikhAI na dene para bhI calate hI jA rahe ziSya kA paira U~cI-nIcI bhUmi ke khaDDe Adi meM girate hI kandhe para baiThe hue guruM krodhita hokara DaNDA mArate the / tAje loca kie hue sira para DaNDA lagate hI khUna nikalane lagA / phira bhI nUtana muni ziSya bar3I acchI samatA meM mana sthira karate hue vedanA ko gauNa karake bhI calate rahate the, aura guru ke DaNDe par3ate rahate the| aise prasaMga meM bhI krodha na karake kSamA samatA kI uccatama bhAvanA meM sthira muni dehabhAna bhUlakara Atmacintana kI dhArA meM car3ha gae / pApa doSoM ko naSTa karatI huI AtmA guNasthAna zreNi meM prAge baDhatI huI kSapakazreNi para zrAruDha hokara zukladhyAna kI dhArA meM kevalajJAnI banI / kevalajJAna meM to samasta lokaaMloka kA kSetra binA AMkha ke khole hI dikhAI dene lagA / aba acchI taraha calane vAle ziSya ko prabhAta meM khUna se lathapatha dekhakara guru nIce utarakara pazcAtApa kI dhArA meM kSamAyAcanA karate hue ziSya ko khamAne lage / sahI dila se pazcAtApa thA / ataH pazcAtApa kI baDhatI huI dhArA meM pApakarma sabhI dho gae / sarvathA sarva pApoM kA kSaya hote hI kSapakazreNi meM sthira guNasthAnoM para prAge car3ate hue guru ko bhI kevalajJAna- kevaladarzana prApta huaa| guru ziSya donoM hI vItarAgI - kevalI - sarvajJa bane / samajhadAra ziSya ne guru ko rAta ke andhere meM prasannacandra RSi ko kevalajJAna-saMdhyA ke samaya rAjamahala ke jharokhe meM baiThakara raMga-biraMgI bAdaloM ko dekhakara prathama khuza huye aura bAda meM rAtri ke aMdhere meM DarAvane lagane vAle unhIM bAdaloM ko dekhakara parivartanazIla prasAra saMsAra kI asAratA ko samajhakara rAjA prasannacandra ne rAja-pATa, vaibhava bhora parivAra Adi saba kucha chor3akara dIkSA aMgIkAra karake sAdhu bane / zmazAna meM eka paira para khar3e rahakara donoM hAtha UMce uThAkara kAyotsarga dhyAna meM sthira rAjarSi, putra ke sAtha zatru rAjA yuddha kI vicAradhArA meM kho gaye / mAnasika rUpa se vaicArika yuddha meM car3he hue rAjarSi eka-eka karake aneka tIra pheMkate gaye / anta meM mukuTa phaiMkane ke lie lene ke hetu se sira para hAtha rakhA, aura sira kezaloca se muMDita dekhakara ekAeka bhAna zrAya | rAjarSi sAvadhAna ho gye| mAno svapna meM se jage hue ko sthAna kI kSaNikatA dikhAI dI aura rAjarSi mAnasika pApakarma ko dhone ke lie pazcAta pa kI dhArA meM car3he / dhyAnAnala ne pApakarmoM kI r3hera sArI rAzi ko dekhate hI dekhate jalAkara bhasma kara diyA / kSapakazreNi meM zrArUr3ha prasannacandra rAjarSi ko cAroM ghanaghAtI karmoM kA kSaya hote hI kevalajJAna - kevalajJadarzana prApta huA / vItarAgI sarvajJa bane hue mahAtmA sadA ke lie mokSa meM sidhAye / 1 marudevI mAtA ko kevalajJAna - bhagavAna RSabhadeva kI dIkSA ke bAda prabhu kI mAtA marudevI vRddhAvasthA meM tIvra mohadazA meM DUbakara vilApa karatI thI / rAta-dina karma kI gati nyArI 314 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ronA aura kalpAnta karanA vaha bhI yahAM taka ki AMkha kI palakeM taka bhI sUja gaI thI / isa tarapha yugAdideva RSabhadeva ko kevalajJAna prApta huA hai, yaha samAcAra lekara dUta cakravartI bharata ke dvAra para AyA / bharatajI marudevI mAtA ko hAthI kI aMbADI para baiThAkara sarvajJa prabhu ke darzanArtha cale / samavasaraNa ke samIpa Ate hI deva dundubhI sunate hI aisI apUrva divyadhvani jo kabhI bhI nahIM sunI thI, use sunakara marudevI mAtA mohadazA ko dUra karake anitya, ekatvAdi bhAvanA meM sthira hokara dhyAna kI dhArA meM guNasthAnakoM kI zreNI meM prAge bar3hI / mohapAza kA bandhana TUTate hI vItarAgatA kI avasthA meM pAkara anya jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya tathA antarAya Adi karmoM kA sarvathA kSaya karake kevalajJAna prApta karake antaHkRt kevalI bana kara mokSa meM gaye / sadA ke lie saMsAra se mukta hue| gautamasvAmI ko kevalajJAna - caramatIrthAdhipati zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke prAdya gaNadhara prathama pramukha ziSya indrabhUti gautama ne 50 varSa kI Ayu meM dIkSA grahaNa karake 30 varSa chAyA kI taraha sAtha rahakara prama kI sevA kii| nirvANa samaya samIpa pAte hI vIra prabhu ne gautama kI prazastabhAva kI rAgadazA ko dUra karane hetu unheM devazarmA brAhmaNa ko pratibodhita karane ke lie bhejaa| tathA madhya rAtri meM zrI mahAvIraprabhu nirvANa pAkara mokSa meM padhAre / prAta: prabhAtakAla meM vApisa lauTate hue gautamasvAmI ne loko ke mukha se samAcAra sune hue aura ve bhI viSAda ke garta meM gira gaye / vIra-vIra karake viSAda ke ghere meM ghire hue gautama ko vilApa karate hue ekAeka vIra zabda ke do akSara "vI" se-vIta aura "ra" se-' rAga" isa taraha "vItarAga" zabda smRti paTala para aayaa| vItarAga zabda bolate hI vItarAgI kI rAga-dvaSa rahita avasthA kA svarUpa prAMkha ke sAmane dikhAI diyA / basa isa prAlaMbana ne gautamasvAmI ko kSapakazreNi para car3hA diyA / guNasthAna kI zreNi meM Age car3ate hue eka dina ke tIvra rAgI gautamasvAmI ne rAga-mohapAza ke baMdhana tor3e aura svayaM vItarAgI bane / kSaNa meM hI ghanaghAtI karmoM kA kSaya hote hI gautamasvAmI kevalajJAnI bane / kArtika sudi 1 kI prabhAta meM hI prabhu ke anugAmI ke rUpa meM kevalI bana kara 12 varSa kaivalya kI dezanA se dharA ko pAvana karake mokSa pdhaare| pandrahasau tApasoM ko kevalajJAna-prasiddha prAcIna tIrtha aSTApada para Upara jAne hetu 1500 tApasa prathama-dvitIya sopAna para hI prAsana evaM tapa karake labdhi prApta karane meM lage the / aise meM jaba gautamasvAmI svalabdhi se sUrya kI kiraNoM ko pakar3akara aSTApada para Upara gaye aura rAtri vahA~ nivAsa kara caityavaMdana Adi karake lauTa rahe the taba 1500 tApasoM ne unheM dekhA / dekhate hI ve sabhI gautamasvAmI ke sAtha cle| gautamasvAmI ne svalabdhi se aMgUThA pAtra meM rakhakara sabhI ko paramAnna (khIra) kA pAraNA karAyA / tathA sabhI tApasoM ko sAtha lekara gautamasvAmI prabhu ke pAsa karma kI gati nyArI 335 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNa kI eka tarapha cale mArga meM samavasaraNa kA varNana karate hue tApasoM ko prabhu ke atizaya samajhA rahe the / yaha sunate 1500 tApasoM ko kevalajJAna prApta huaa| dUsare 500 tApasoM ko samavasaraNa dekhate hI kevalajJAna prApta huaa| aura tIsare 500 tApasoM ko prabhu ke darzana karate hI kevalajJAta prApta huA / isa taraha 1500 tApasa kevalajJAnI sarvajJa banakara samavasaraNa meM jAkara kevalI kI parSado meM birajamAna isa taraha Agama zAstroM meM kevalajJAna prApta karane vAle aneka mahArupuSoM ke prasaMga suvarNAkSaroM meM likhe gaye haiM / bhUtakAla meM ananta AtmAeM kevalajJAna pAkara mokSa meM birAjamAna huI haiM / mokSa meM jAne ke lie kevalajJAna Avazyaka hai / anivArya hai / mokSa meM jAne ke bAda kevalajJAnAdi nahIM pAye jAte haiM, parantu saba kucha yahIM pAkara hI mokSa meM jAyA jAtA hai| isa taraha ananta 'AtmAeM kevalajJAna pAkara mokSa meM gaI haiM / yahAM to udAharaNArtha saMkSipta mAtra nAma nirdeza karate hue kucha prasaMga dikhAye gaye haiM, jisase kevalajJAna kA svarupa samajha meM Aye / bharata kSetra kI vartamAna avasarpiNI kAla meM antima kevalI ke rUpa meM zrI jaMbusvAmI sarvajJa banakara mokSa meM gaye haiM / parantu mahAvideha kSetra meM sadA hI mokSamArga khulA hai / Aja bhI vahAM se kevalajJAna pAkara mokSa meM jA rahe haiM / anta meM prabhu ke caraNoM meM hama bhI yahI prArthanA kareM ki pArasanAtha pasAya karI mhArI pUrI ummeda re, samayasundara kahe huM paNa pAmu, jJAnanu pAMcamubheda re / samayasundara muni ne apane stavana meM anta meM jAkara prArthanA karate hue kahA hai ki-he pArzvanAtha bhagavAna ! kRpA karake merI manokAmanA pUrI karo aura vaha yaha hai ki-maiM bhI jJAna kA pAMcavAM bheda arthAt kevalajJAna prApta kruuN| pAMca jJAna meM pAMcavAM bheda jo kevalajJAna hai use hama sabhI prApta kreN| jagata kI sabhI samyag dRSTi bhavyAtmAeM kevalajJAna prApta karake mokSa padhAreM yahIM zubha manokAmanA / OM OM karma kI gati nyArI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rAjamalajI siMghI ke pitAjI - mAtAjI satata navakAra maMtra evaM sAmAyika prArAdhaka saralasvabhAvI sAdhArmika vAtsalya se zrotaprota sva. zrI himmatamalajI sA. bI.e., ela ela.bI. se. ni. asisTenTa rajisTrAra (sekra eTrI) jodhapura sarakAra janma : 1-1-1888 nidhana : 13-5-1670 dI dharma premI, maitrI bhAvapUrNa sva. zrImatI mIrA~bAI sAhibA janma : san 1860 nidhana : poSa sudI 5 disambara, 1676 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mahAvIra - OM zrI sumatinAthAya namaH // pa. pU. munirAja zrI aruNavijayajI mahArAja Adi muni maNDala ke vi0 saM0 2043 ke cAturmAsa meM zrI jaina zvetAmbara tapAgaccha saMgha jayapura dvArA sarva prathamabAra Ayojita cAturmAsika ravivArIya dhArmika zikSaNa zivira __ meM cala rahI ravivAsarIya sacitra tyAkhyAnamAlA + "karma kI gati nyArI' ke viSayaka pravacana zRGkhalA kI prastuta yaha pA~cavI pustikA sva. zrI mUlacandajI sA., himmatamalajo sA. evam zrImatI mIrAbAI sA. kI smRti meM unake suputra jJAna premI, satata navakAra maMtra ArAdhaka bArahavratadhArI zrI rAjamalajI siMghI bI.e.elaelabI, Dipa.elaesajI sevA nivRtta vibhAga rAjasthAna putra vadhu sundara, DA. prakAza ema.DI. pautra vadhu mRdura na, vizAla, gaurava zrI jaina zvatAba | pAgaccha saMgha, jayapura ne mudrita karavAkara prakAzita kI hai / mudraka : ajantA priNTarsa, ghI vAloM kA rAstA, jauharI bAjAra, jayapura-302003