Book Title: Jain Karm Siddhanta aur Manovigyan ki Bhasha
Author(s): Ratnalal Jain
Publisher: Ratnalal Jain
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010245/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina karmasiddhAnta aura manovijJAna kI bhASA, DA0ratnalAlajaina Dr. Rattan Lal Jain M.AHINDI, SANSKRIT].M.Ed..Ph.D. Gali Arya Samaj, Near Jain Dharamshala, HANSI [Haryana] - 125033 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - vipa yA nakama -dAnaAramyAga-dAnama tamAnA...... -16 REENAHAN MPS T ERIYAR 2. karma kI viyitra gatiH * manovijJAna ke pariprekSya maH ........ 17-27 3. garIra-saMracanA : nAma karma - Adhunika garIra-vijJAna ke paripakSya meM..... 28 -66 4. manovijJAna ke tandarbha meM : bhAgya ko badalane kA tikSAnta-saMkamakaraNa .. 67-72 5. karmavAda' kA manovaijJAnika pahalU . ....... 73-82 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vo jaina-darzana aura yoga-darzana meM karma - siddhAnta D ratnalAla jaina* bhArata-bhUmi darzanoM kI janma sthalI hai, puNya sthalI hai| isa puNya bhUmi para nyAya sAMkhya, vedAnta, vaizeSika, mImAMsaka bauddha, jaina Adi aneka darzanoM kA AvirbhAva huaa| unakI vicAra dhArAeM himAlaya kI coTI se bhI adhika UMcI, tathA samudra se bhI adhika vizAla haiM / yahAM ke manISI dArzanikoM ne AtmA aura paramAtmA, loka aura karma, pApa aura puNya Adi mahattvapUrNa tattvoM para bar3I gambhIratA se cintana, manana aura vivecana kiyA hai| karma-siddhAnta yuvAcArya mahAprajJa ke zabdoM meM "adhyAtma kI vyAkhyA karma siddhAnta ke binA nahIM kI jA sakatI / isalie yaha eka mahAn siddhAMta hai| isakI atala gaharAiyoM meM DubakI lagAnA usa vyakti ke liye anivArya hai jo adhyAtma ke aMtasa kI USmA kA sparza cAhatA hai / " jaina darzana meM 'karma' zabda jisa artha meM prayukta huA hai, usa artha meM athavA usase milate-julate artha meM anya darzanoM meM bhI ina zabdoM kA prayoga kiyA gayA haimAyA, avidyA, prakRti, apUrva, vAsanA, Azaya, dharmAdharma, adRSTa, saMskAra, daiva, bhAgya, Adi / 'mAyA, avidyA aura prakRti zabda' vedAnta darzana meM upalabdha haiM / 'apUrva' zabda mImAMsA darzana meM prayukta huA hai / 'vAsanA' zabda boddha darzana meM vizeSa rUpa se prasiddha hai / 'Azaya' zabda vizeSataH yoga aura sAMkhya darzana meM upalabdha hai / 'dharmAdharma, adRSTa aura saMskAra' zabda nyAya evaM vaizeSika darzanoM meM pracalita haiN| deva, bhAgya, puNya-pApa Adi aise zabda haiM jina kA sAdhAraNatayA saba darzanoM meM prayoga kiyA gayA hai / " jaina aura darzanoM meM karmavAda kA vicitra samanvaya milatA hai / prasiddha jaiyAcArya devendrasUri' karma kI paribhASA karate hue likhate haiM karma kI paribhASA (jaina-darzana) "jIva kI kriyA kA jo hetu hai, vaha karma hai / " paM0 sukhalAlajI kahate haiM * zodha chAtra, galI AryasamAja, hA~sI - 125033 (hisAra) 14. tulasI prazA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "mithyAtva, kaSAya Adi kAraNoM se jIva ke dvArA jo kucha kiyA jAtA hai vahI karma kahalAtA hai|' jaba prANI apane mana, vacana athavA tana se kisI bhI prakAra kI pravRtti karatA hai, taba cAroM ora se karma-yogya pudgala-paramANaoM kA AkarSaNa hotA hai|' "AtmA kI rAga-dRpAtmaka kriyA se AkAza-pradezoM meM vidyamAna anantAnanta karma ke sUkSma pudgala cumbaka kI taraha AkarSita hokara Atma-pradezoM se saMzliSTa ho jAte haiM unheM karma kahate haiN| 'jaina lakSaNAvalI' ke anusAra-"aMjanacarNa se paripUrNa Dibbe ke samAna sUkSma va sthUla Adi ananta pudgaloM se paripUrNa, loka meM karmarUpa meM pariNata hone yogya niyata pudagala jIva-pariNAma ke anusAra bandha ko prApta hokara jJAna-darzana ke ghAtaka (zAnAvaraNa va darzanAvaraNa tathA sukha-duHkha, zubha-azubha, Ayu, nAma, ucca va nIca gotra aura antasaya rUpa) pudgaloM ko karma kahA jAtA hai|" jAtaMjala yogadarzana meM karmAzaya . maharSi pataMjali likhate haiM 'klezamUlaka karmAzaya-karma-saMskAroM kA samudaya vartamAna aura bhaviSya-donoM hI janmoM meM bhogA jAne vAlA hai|" karmoM ke saMskAroM kI jar3a... avidyA, asmitA, rAga-dveSa aura abhiniveza-ye pAMca kleza haiM / yaha klegamUlaka karmAzaya jisa prakAra isa janma meM duHkha detA hai, usI prakAra bhaviSya meM hone vAle janmoM meM bhI du:khadAyaka hai| jaba citta meM klezoM ke saMskAra jame hote haiM, taba unase sakAma karma utpanna hote haiM / vinA rajoguNa ke koI kriyA nahIM ho sakatI / ina rajoguNa kA jaba sattva guNa ke sAtha mela hotA hai, taba jJAna, dharma, vairAgya aura aizvarya ke karmoM meM pravRtti hotI hai| isa rajoguNa kA jaba tamoguNa se mela hotA hai taba usake ulTe ajJAna, adharma, avairAgya aura anazvarya ke karmoM meM pravRtti hotI hai| yahI donoM prakAra ke karma zubha-azubha, pApa-puNya yA zukla-kRSNa kahalAte haiN| ATha karma prakRtiyAM (jaina darzana) jisa rUpa meM karma-paramANu AtmA kI vibhinna zaktiyoM ke prakaTana kA avarodha karate hai, aura AtmA kA zarIra se sambandha sthApita karate haiM, tathA jina kAryoM se bana jIva saMsAra bhramaNa karate haiM, ve ATha haiM: 1. jJAnAvaraNIya- yaha karma jIva kI ananta jJAna-zakti ke prAdurbhAva ko rokatA 2. varzanAvaraNIya-yaha karma jIva kI ananta darzana-zakti ko prakaTa nahIM hone detaa| paNa 14, baMka 3 (disambara, 88) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. mohanIya-yaha karma AtmA kI samyaka zraddhA ko rokatA hai| 4. antarAya-yaha karma ananta vIrya ko prakaTa nahIM hone detaa| 5.vedanIya-yaha karma avyAbAdha sukha ko rokatA hai / 6. AyuSya-yaha karma aTala-avagAhana-- zAzvata sthiratA ko nahIM hone detaa| 7. nAma-yaha karma arUpa avasthA ko nahIM hone detaa| 8. gotra-yaha karma agurulaghu bhAva ko rokatA hai / ghAti aura adhAti karma . dhAti karma-jo karma AtmA ke sAtha banda kara usake svAbhAvika guNoM kI ghAta karate haiM / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ghAti karma haiN|' . aghAti kama-jo AtmA ke pradhAna guNoM ko hAni nahIM pahuMcAte jaise-vedanIya, AyuSya, nAma gotra ye aghAti karma haiM / vedanIya karma do prakAra kA hotA hai-sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / AyuSya kama cAra prakAra kA hai-1. narakAyuSya 2. tiryaJcAyuSya 3. manuSyAyuSya 4. devAyuSya / nAma karma do prakAra kA hotA hai-1. zubha aura 2. azubha / gotra karma ke do bheda haiM- 1. ucca gotra aura 2. nIca gotra / " vipAka-jAti, Ayu aura bhoga (yogadarzana) jaba taka kleza rUpa jar3a vidyamAna rahatI hai, taba taka karmAzaya kA vipAka arthAt . phala-jAti, Ayu aura bhoga hotA hai| jAti-manuSya, pazu, deva Adi jAti kahalAtI hai / Ayu-bahuta kAla taka jIvAtmA kA eka zarIra ke sAtha sambandha rahanA Ayu pada kA artha hai| bhoga-indriyoM ke viSaya-rUpa-rasAdi bhoga zabdArtha haiM / kuleza jar3a hai / una jar3oM se karmAzaya kA vRkSa bar3hatA hai / usa vRkSa meM jAti, Ayu aura bhoga-tIna prakAra ke phala lagate haiN| karmAzaya vRkSa usI samaya taka phalatA hai, jaba taka avidyAdi kleza rUpI usakI jar3a vidyamAna rahatI hai| - yogavarzana meM jAti, Ayu aura bhoga bhI jaina karmavAda ke vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra ke samAna sukha aura duHkha phala dene vAle haiN| bandhakA svarUpa jIva aura karma ke saMzleSa ko bandha kahate haiN| jIva apanI vRttiyoM se karma-yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai / ina grahaNa kie hue karma-pudgala aura jIva-pradezoM kA saMyoga hI bandha kahalAtA hai|" zrI nemicandra siddhAntacakravartI likhate haiM....... jisa tamya pariNAma se karma bandhatA hai, vaha bhAva-bandha hai, tathA karma aura bAtmA ke pradezoM kA praveza-eka dUsare meM mila jAnA-eka kSetrAvagAhI ho jAnA dravya tulasI prahA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandha hai| kalikAlasarvajJa AcArya hemacandrasUri likhate haiM-'jIva kaSAya ke kAraNa karma yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai, yaha bandha hai, vaha jIva kI asvatantratA kA kAraNa AcArya pUjyapAda ke anusAra jIva aura karma ke isa saMzleSa ko dUdha aura jala ke udAharaNa se samajhA jA sakatA hai|" yoga aura kaSAya-bandha ke hetu dUsare rUpa meM-"yoga prakRti-bandha aura pradeza-bandha kA hetu hai tathA kaSAya sthitibandha aura anubhAga-bandha kA hetu hai / isa prakAra yoga aura kaSAya-ye do bandha ke hetu banate haiN| tIsarI dRSTi se-"mithyAtva, avirati, kapAya aura yoga-ye bandha ke hetu haiN|" ina cAra bandha-hetuoM se sattAvana bheda ho jAte haiN| dharmazAstra-Agama meM pramAda ko bhI bandha-hetu kahA hai| zrI umAsvAti ne" pAMca bandha-hetu mAne haiM,-mithyAtva, avirati, pramAda, kapAya aura yoga / isa prakAra jaina-darzana meM bandha-hetuoM kI saMkhyA pAMca AsravoM ke rUpa meM mAnya hai| samanvaya-karma-bandha ke hetuoM kI dRSTiyoM kA samanvaya isa prakAra kiyA gayA hai"pramAda eka prakAra kA asaMyama hI hai / isaliye vaha avirati yA kaSAya meM A jAtA hai / sUkSmatA se dekhane se mithyAtva aura avirati--ye donoM kaSAya ke svarUpa se bhinna nhiiN| isaliye kaSAya aura yoga-ye do hI bandha ke hetu mAne gae haiN|" karma-bandha ke hetu pAMca mAnava-mithyAtva, avirati, pramAda, kapAya aura yoga bandha-hetu haiN| jaina dharma-zAstroM-AgamoM meM karmabandha ke do hetu kahe gae haiM-1. rAga aura 2. dveSa / rAga aura dveSa karma ke bIja haiN|" jo bhI pApa karma haiM, ve rAga aura dveSa se ajita hote haiN| TIkAkAra ne rAga se mAyA aura lobha ko grahaNa kiyA hai, aura deSa se krodha aura mAna ko grahaNa kiyA hai|" eka bAra gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra se pUchA- bhagavan ! jIva karma prakRtiyoM kA bandha kaise karate haiM ?" bhagavAn ne uttara diyA--"gautama! jIva do sthAnoM se karmoM kA bandha karate haiM--eka rAga se aura dUsare dveSa se / rAga do prakAra kA hai-mAyA aura lobha / deSa bhI do prakAra kA hai--krodha aura mAna / " krodha, mAna, mAyA aura lobha-ina cAroM kA saMgrAhaka zabda kaSAya hai| isa prakAra eka kaSAya hI bandha kA hetu hotA hai| basaka 3 (disambara; 88) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandha ke mUla kAraNa yoga darzana meM ... asmitA, rAga, dveSa saba bandhanoM aura duHkhoM ke mUla kAraNa pAMca kleza haiM" - avidyA, aura abhiniveza / ye pAMcoM bAdhA rUpa pIr3A ko paidA karate haiM / ye citta meM vidyamAna rahate hue saMskAra rUpa guNoM ke pariNAma ko dRr3ha karate haiN| isalie inako kleza ke nAmoM se pukArA jAtA hai / 1 ir sAMkhya darzana kI bhASA meM ina pAMcoM - avidyA ko tamas, asmitA ko moha, rAga ko mahAmoha, dveSa ko tAmatra aura abhiniveza ko andhatAmisra ke nAmoM se abhihita kiyA gayA hai|" AcArya pUjyapAda ne likhA hai- 'mUr3ha adhika koI bhayAnaka vastu nahIM / mUr3ha AtmA vAlI koI vastu isa saMsAra meM nahIM hai / " bhayaMkara vastu meM vizvAsa karanA aura abhayadAna karane vAlI vastuoM se dUra bhAganA - yaha usa samaya hotA hai jaba AtmA mUr3ha ho, dRSTikoNa mithyA ho, avidyA, ajJAna aura moha se vyakti grasita ho / mithyAtva aura avidyA AtmA jisameM vizvAsa karatA hai, usase jisase DaratA hai, usase bar3hakara zaraNa dene mithyAtva kA artha hai mithyAdarzana, jo ki samyagdarzana se ulaTA hotA hai / jo bAta jaisI ho, use vaisI na mAnanA yA viparIta mAnanA mithyAtva hai / mithyAtva - viparIta tattva zraddhA ke dasa rUpa banate haiM" -- 1. adharma meM dharma saMjJA / 2. dharma meM adharma saMjJA / 3. amArga meM mArga saMjJA / 6. jIva meM ajIva saMjJA / 7. asAdhu meM sAdhu saMjJA / 8. sAghu meM asAdhu saMjJA / 6. amukta meM mukta saMjJA / 4. mArga meM amArga saMjJA / 5. ajIva meM jIva saMjJA / 10. mukta meM amukta saMjJA / t jisameM jo dharma nahIM hai, usameM usakA bhAna honA avidyA kA sAmAnya lakSaNa hai| avidyA ke pAva yoga-darzana ke anusAra pazu ke tulya avidyA ke bhI cAra pAda haiM" 1. anitya meM nitya kA jJAna / 2. apavitra meM pavitratA kA jJAna / 3. duHkha meM sukha kA jJAna / 4. anAtma (jar3a) meM Atma-jJAna / ' avirati - virati kA abhAva, vrata yA tyAga kA abhAva, doSoM se virata na honA, maudgalika sukhoM ke liye vyakta yA avyakta pipAsA / manovijJAna ne mana ke tIna vibhAga kiye haiM 1. as mana ( Id ) 2. ahaM mana ( Ego ) " tulasI prasA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 3. adhizAstA mana (Super Ego) . adasa mana (Id)-isameM AkAMkSAeM paidA hotI haiM, jitanI pravRtyAtmaka AkAMkSAeM aura icchAeM haiM, ve sabhI isI mana meM paidA hotI haiN| ahaM mana (Ego)-samAja-vyavasthA se jo niyantraNa prApta hotA hai, usase AkAMkSAeM yahAM niyantrita ho jAtI haiM aura ve kucha parimAjita ho jAtI haiN| una para . aMkuza jaisA laga jAtA hai / ahaM mana icchAoM ko kriyAnvita nahIM krtaa| - 3. adhizAstA mana (Super Ego)-yaha ahaM para bhI aMkuza rakhatA hai, aura use niyantrita karatA hai| avirati arthAt chipI huI cAha / sukha-suvidhA ko pAne kI aura kapTa ko miTAne kI cAha / yaha jo vibhinna prakAra kI Antarika cAha hai, AkAMkSA hai- ise karmazAstra kI bhASA meM avirati Asrava kahA hai| ise manovijJAna kI bhASA meM adas mana (Id) kahA gayA hai| kaSAya--rAga aura dveSa umAsvAti kahate haiM-'kapAya bhAva ke kAraNa jIva karma ke yogya padgaloM kA grahaNa karatA hai, vaha bandha kahalAtA hai|" AtmA meM rAga yA pabhAvoM kA uddIpta honA hI kaSAya hai| rAga aura dveSadonoM karma ke bIja haiN|" jaise dIpaka apanI USmA se battI ke dvArA tela ko AkarSita kara use apane zarIra (lo) ke rUpa meM badala letA hai, vaise hI yaha AtmA rUpI dIpaka apanI rAga bhAva rUpI USmA ke kAraNa kriyAoM rUpI battI ke dvArA karma-paramANaoM rUpI tela ko AkarSita kara use apane karma zarIra rUpI lo meM badala detA hai| rAga-poza-sukha bhogane kI icchA rAga hai"- jIva ko jaba kabhI jisa kisI anukala padArtha meM sukha kI pratIti huI hai yA hotI hai, usameM aura usake nimittoM meM usakI Asakti-prIti ho jAtI hai, usI ko rAga kahate haiN| vAcakavarya zrI umAsvAti kahate haiM- icchA, mULa, kAma, sneha, gaddhatA, mamatA, abhinandana, prasannatA aura abhilASA Adi aneka rAga bhAva ke paryAyavAcI zabda haiN|" deSa-kleza-pAtaMjala yoga-darzana meM likhA hai ki duHkha ke anubhava ke pIche jo ghRNA kI vAsanA citta meM rahatI hai use deSa kahate hai / " jina bastuoM athavA sAdhanoM se daHkha pratIta ho, unase jo ghRNA yA krodha ho, unake jo saMskAra citta meM par3eMuse deSakleza kahate haiN| prazamarati meM likhA hai- IrSyA, roSa, dveSa, doSa, parivAda, matsara, asUyA, vaira, pracaNDana Adi zabda dveSa bhAva ke paryAyavAcI zabda haiN|" pramAda, asmitA aura abhiniveza kA samAveza bhI rAga-dveSa meM ho jAtA hai| saMdarbha : 1. karmavAda:-prastuti-yuvAcArya mahAprajJa 2. paM0 sukhalAlajI kRta karmavipAka, prastAvanA, pR0 23. " bA14.saMka 3 (disambara, 8) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. kama vipAka (karmagranya prathama),1 : kIrai jieNa henahiM, beNa to bhaNNae kmm| 4. darzana aura cintana, pRSTha 225, paM0 sukhalAlajI 5. (ka) visaya kasAyahiM raMgiyahaM je aNuyA laggati / jIva-paesahaM mohiyahaM te jiNa kamma bhaNNaMti / / paramAtma-prakAza, 1/62 (kha) jaina siddhAnta dImakA,-4.1, AcArya tulasI __ AtmanaH sadasatpravRttyA'kRSTAstatprAyogyapudgalAH karma / 6. jaina lakSaNAvalI (dvitIya bhAga) pRSTha 316 (karma prakRti) cUNi-1, pRSTha 2: aMjana cuNNapuNNa samuggagovva suhamathUlAdi-aNegaviha pariNaehi aNaMtehiM poggalehi NiraMtara Niciteloge paricchiNA eva poggalA kammapariNamaNajogA baMdhamANa jIva pariNAma paccaeNa baddhA jANAdilavighAtiNo suhadukkhasuhAsuhAunAma uccANI yogAyaMtarAya poggalA kamma ti buccati / 7. klezamUlaH karmAzayo dRSTA dRSTajanmavedanIyaH / pAtaMjala yoga darzana, 2. 12 8. (ka) uttarAdhyayana, 33.1-3; (kha) ThANAGga, 8.3.566; (ga) prajJApanA, 23.1 / hai. gommaTasAra (karma kANDa), 10. (ka) gommaTasAra, karmakANDa, 6; (kha) paMcAdhyAyI, 2, 266 11. nAma kammaM tu duvihaM, suhamasuhaM ca AhiyaM / goyaM kammaM tu duviha, ucca nIyaM ca AhiyaM / uttarAdhyayana, 33/13-14 12. sati mUle tadvipAko jAtyAyoMgA:-pAtaMjala yogadarzana, 2.13 13. utta0 28. 14, nemicandrIya TIkA:-bandhazca -jIvakarmaNoH saMzleSaH / 14. ThANAGka, 1.4.6 kI TIkA : bandhana bandhaH sakaSAyatvAt jIvaH karmaNo yogyAn pudgalAn Adatte yat sa bandha iti bhAvaH / 15. bajjhadi kamma jeNa ducedaNa bhAveNa bhAvabandho so| kammAdapade sANaM aNNoNNapavesaNaM idaro // dravya saMgraha, 2. 32 16. sakaSAyatayA jIvaH karmayogyAMstu pudgalAn / .. yadAdatte saH bandhaH syAjjIvAsvAtaMtrya kAraNam / / navatattva sAhityasaMgraha : gA0133 17. tattvArtha; 1.4, srvaarthsiddhi| 18. ThANAGga 2:4:66 : jogA payaDipadesaM Thiti aNu bhAgaM kaSAyo kuNai / 16. ThANAGga, 2. 4. 66, : mithyAtvAvirati kaSAya yogA bandhahetavaH / 20. micchattamabiraI taha, kaSAyajogA ya baMdhaheu ti| evaM cauro mule, bheeNa u sattavaNNatti / navatattva prakaraNa gA0 12 21. tattvArtha, 8.1 22. tattvAryasUtra (gujarAtI ta0 A0), pR. 322-323. . 23. (ka) ThANAta 2. 4. 66 (kha) samavAyAGga, samavAya 2. 24. uttarAdhyayana, 32.7 : rAgo ya doso vi ya kammabIyaM / 25. uttarAdhyayana, 30.1 : jahA u pAvagaM kammaM, raagdossmjjiyN| . .. tulasI prajA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. ThANAGga 2.4. 66, TIkA rAgo mAyAlobhakaSAya lakSaNa : dveSastu krodhamAnakaSAyalakSaNaH yadAha mAyAlobha kaSAyazcetyetad rAgasaMzidvandvam / krodho mAnaeca punadveSa iti samAsanirdiSTa: / / 27. prajJApanA 23. 1.3. 28. avidyAsmitArAgadveSAbhinivezAH klezAH // pAtaJjala yogadarzana, 2 : 3. 26. tabhI moho mahAmohastAmisro hyandhasaMjJakaH / avidyA paJcaparvA sAMkhyayogeSu kIrtitA // 30. mUDhAtmA yatra vizvastaH, tato nAnyad bhayAspadam / yato bhItastato nAnyad, abhayasthAnagAtmanaH // - -- AcArya pUjyapAda 31. dasavimicchate adhamme dhamma sannA, dhamme adhamme sannA, amagge magga sannA, magge agga sannA, ajIve jIva sannA, jIvesu ajIva sannA, asAhasu sAha sannA, sAhasu sAhu rAnA, amutte mutta sahA, muttesu agutta sannA -ThANAMga, ThANA 10 32. anityAzuciduHkhAnAtmasu nityAzucisukhAtmakhyAtiravidyA / 1 -- pAtaMjala yogadarzana, 2/5. 33. sakapAyatvAjjIvaH karmaNI yogyAn pudagalAnAdatte / sabandhaH / tattvArtha sUtra, 8 / 2-3. 34. rAgo ya doso vi ya kammabIyaM / - uttarAdhyayana 32 : 7 35. tattvArtha TokA, bhAga - 1 36. sukhAnuzayI rAga : pAtaJjala yogadarzana, 2:7 37. icchA, mUrchA, kAmaH, snehoM, gAMdhyaM, mamatvamabhinandaH / abhilApa, ityanekAni rAgapaya yivacanAni // - prazamarati, 18, umAsvAti 38. duHkhAnuzayI dveSaH / 2:8 pAtaMjala yogadarzana | 3.6 IrSyA, ropo, dopa:, dveSa, parivAdamatsarAsUyAH / vaMra pracaNDanAdyA nave dvepasya paryAyAH // - prazamarati, 16, umAsvAti Page #22 -------------------------------------------------------------------------- Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-darzana aura yoga-darzana meM karma-siddhAnta 0 ratnalAla jaina (gatAMka se Age) cAra kabAyoM ke bAvana nAma kapAya cAra haiM--krodha, mAna, mAyA aura lobha / samavAo meM cAra kaSAya rUpa moha ke 52 nAma" kahe gae haiM, jinameM krodha ke dasa, mAna ke gyAraha, mAyA ke satraha aura lobha ke caudaha nAma batAe gae haiM krodha-1. krodha, 2. kopa, 3. roSa, 4. doSa, 5. akSamA, 6. saMjvalana, 7. kalaha, 8. cAMDikya (caMDayana), 6. bhaMDaNa aura 10. vivAda / mAna-1. mAna, 2. mada, 3. dapa, 4. stambha, 5 AtmotkarSa, 6. garva, 7. paraparivAda, 8. Akroza, 6. apakarSa (paribhava), 10. unnata aura 11. unnAma / mAyA-1. mAyA, 2. upadhi, 3. nikRti, 4. valaya, 5. grahaNa, 6. nyavama, 7. kalka 8. kurUka, 6. dambha, 10. kUTa, 11. vakratA (jaihama), 12. kilviSa, 13. anAdaratA, 14. gUhanatA, 15. vaMcanatA, 16. parikuMcanatA, 17. sAtiyoga / / lobha. 1. lobha, 2. icchA, 3. mUcchI, 4. kAMkSA, 5. gati, 6. tRSNA, 7. bhidhyA, 8. abhidhyA, 6. kAmAzA, 10. bhogAzA, 11. jIvitAzA, 12. maraNAzA, 13. nandI aura 14. raag| Asrava bhora karmAzaya Asrava---kAya, vacana aura mana kI kriyA yoga hai|" vahI karma kA sambandha karAne 'vAlA hone ke kAraNa Asrava kahalAtA hai|" kapAga-rAhita aura kaSAya-rahita AtmA kA : yoga zramazaH sAmparAyika aura IryApatha karma kA bandha-hetu-Asrava hotA hai| jina jIvoM meM krodha-mAna-mAyA-lobha Adi kaSAyoM kA udaya ho, ve kaSAyasahita aura jinameM inakA udaya na ho, ve kagAyarahita haiN| pahale se dasaveM guNasthAna taka ke jIva nyUnAdhika mAtrA meM pAyasahita haiM aura gyArahaveM Adi Age ke guNasthAnoM vAle jIva kaSAyarahita karmAzaya-valezamUla / pAMca kleza jisakI jar3a hai aisI karma kI vAsanA vartamAna aura bhaviSya meM hone vAle donoM janmoM meM bhogA jAne yogya hai / " ye kliSTa (tama pradhAna), akliSTa tulasI pakSA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (sasva pradhAna) do rUpa meM haiN| jina mahAn yogiyoM ne klezoM ko nirbIja samAdhi dvArA ukhAr3a diyA hai, unake karma niSkAma arthAt bAsanArahita kevala karttavyamAtra rahate haiM, isalie unako inakA phala bhogya nahIM hai| jaba klezoM ke saMskAra citta meM jame hote haiM, taba unane sakAma karma utpanna hote haiM / zubha-azubha Asrava-puNya-pApa karma zubha yoga puNya kA bandha-hetu hai" aura azubha yoga pApa kA bandha-hetu hai" / puNya kA artha hai, jo AtmA ko pavitra" kre| azubha -pApa karmoM se malina huI AtmA kramazaH zubha karmoM kA-puNya karmoM kA arjana karatI huI pavitra hotI hai, svaccha hotI hai| ____ AcArya kundakunda likhate haiM-- "jisake moha-rAga-dveSa hote haiM usake azubha pariNAma hote hai, jisakA citta prasAda-nirmala citta hotA hai, usake zubha pariNAma hote haiM / jIva ke zubha pariNAma puNya haiM aura azubha pariNAma pApa haiN| zubha-azubha pariNAmoM se jIva ke jo karma-vargaNA yogya pudgaloM kA grahaNa hotA hai, vaha kramazaH dravya-puNya aura dravya-pApa yogadarzana ke anusAra "ve janma, Ayu aura bhoga- sukha-duHkha phala ke dene vAle hote haiM, kyoMki unake puNya karma aura pApa karma -- donoM hI kAraNa haiM / "12 ATha karmoM meM puNya-pApa prakRtiyAM pratyeka AtmA meM sattArUpa se ATha guNa vidyamAna haiM1. ananta jJAna 5. Atmika sukha 2. ananta darzana 6. aTala avagAhana 3. kSAyaka samyaktva 7. amUrtikatva 4. ananta vIrya 8. agurulaghu bhAva karmAvaraNa ke kAraNa ye guNa prakaTa nahIM ho pAte / jIva dvArA bAMdhe jAne vAle ATha karma haiM- jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, antarAya, vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra-ye hI kramazaH AtmA ke ATha guNoM ko prakaTa hone nahIM dete| kokI mUla prakRtiyoM, uttara prakRtiyoM meM puNya-pApa kA vivecana nimna prakAra milatA haimUla prakRtiyAM uttara prakRtiyAM pApa" prakRtiyAM puNya prakRtiyAM" 1. jJAnAvaraNIya 2. darzanAvaraNIya 3.vedanIya 1 (asAta) 1 (sAta) 4. mohanIya 5. AyuSya 6. nAma 7.gotra 8. antarAya (naraka) (deva, manuSya, tiryaMca) 1 (nIca) |* - - 2 pa, aMka 4 (mArca, 85) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSya zubha karma hai, ataH akAmya-haya hai hI yogIndu kahate haiM-"puNya se vaibhava, vaibhava se ahaMkAra, ahaMkAra se buddhinAza aura buddhinAza se pApa hotA hai, ataH hameM vaha nahIM caahie|"5 AcArya kundakunda kahate haiM-"azubha karma kuzIla hai-burA hai aura zubha karma suzIla hai---acchA hai, aisA jagat mAnatA hai| parantu jo prANI ko saMsAra meM praveza karAtA hai, vaha zubha karma suzIla-acchA kaise ho sakatA hai| jaise lohe kI ber3I puruSa ko bAMdhatI hai aura suvarNa kI bhI bAMdhatI haiM, usI taraha zubha aura azubha kRta karma jIva ko bAMdhate haiN| ataH jIva ! tU donoM kuzIloM se prIti athavA saMsarga mata kara / kuzIla ke sAtha saMsarga aura gaga se jIva kI svAdhInatA kA vinAza hotA hai| jo jIva paramArtha se dUra haiM, ve ajJAna se puNya ko acchA mAnakara usakI kAmanA karate haiN| para puNya saMsAra-gamana kA hetu hai ata: tU puNya karma meM prIti mata kr|"" puNya kAmya nahIM hai / puNya kI kAmanA para-samaya hai / yogIndu kahate haiM-"ve puNya kisa kAma ke jo rAjya dekara jIva ko duHkha-paramparA kI ora Dhakela deM / Atmadarzana kI khoja meM lagA huA vyakti mara jAe--yaha acchA hai, kintu Atma-darzana se vimukha hokara puNya cAhe - - yaha acchA nahIM hai / "27 sukhaprada karmAzaya bhI duHkha hai maharSi pataMjali likhate haiM-"pariNAma du:kha, tApa duHkha aura saMskAra duHkha-ye tIna prakAra ke du:kha sabameM vidyamAna rahane ke kAraNa aura tInoM guNoM kI vRttiyoM meM paraspara virodha hone ke kAraNa vivekI puruSa ke lie saba-ke-saba karmaphala duHkha rUpa hI haiN|" pariNAma duHkha, jo karma vipAka bhogakAla meM sthala dRSTi se sukhada pratIta hotA hai, usakA pariNAma duHkha hI hai| jaise strI-prasaMga ke samaya manuSya ko sukha bhAsatA hai, paraMtu usakA pariNAma-bala, vIrya, teja, smRti Adi kA hrAsa pratyakSa dekhane meM AtA hai| isI prakAra dUsare bhogoM meM bhI samajha lenA caahie| - gItA meM bhI kahA hai --"jo sukha viSaya aura indriyoM ke saMyoga se hotA hai, vaha yadyapi bhogakAla meM amRta ke sadRza bhAsatA hai, parantu pariNAma meM viSa ke tulya hai, isalie vaha mukha rAjasa kahA gayA hai / "". vivekI puruSa pariNAma-duHkha, tApa-duHkha, saMskAra-duHkha tathA guNavRttiyoM ke virodha se hone vAle duHkha ko viveka ke dvArA samajhatA hai, usakI dRSTi meM sabhI karma-vipAka duHkha .. rUpa haiM / sAdhAraNa jana-samudAya jina mAMgoM ko sukharUpa samajhatA hai, vivekI ke lie ve bhI duHkha hI haiN| / gItA meM likhA hai-"indriyoM aura viSayoM ke saMyoga se utpanna hone vAle jitane bhI bhoga haiM, ve saba ke saba duHkha ke hI kAraNa haiN|""shaanii kahate haiM-kAmabhoga zalyarUpa haiM, viSarUpa hai, jahara ke sadRza hai / " . . 1 . dubaso zA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara - Asrava kA nirodha, yoga-cittavRtti kA nirodha / saMvara vAcaka umAsvAti" likhate hai-Anava-dvAra kA nirodha karanA saMvara hai"| AcArya pUjyapAda" likhate haiM-"jo zubha-azubha karmoM ke Agamana ke liye dvAra rUpa hai, vaha Asrava hai, jisakA lakSaNa Asrava kA nirodha karanA hai, vaha saMvara hai|"aacaary hemacandra" sUri kA kathana hai-"jo sarva mAnavoM ke nirodha kA hetu hai, use saMvara kahate haiN|" jisa taraha naukA meM chidroM se jala praveza pAtA hai aura chidroM ko rUMgha dene para thor3A bhI jala praviSTa nahIM hotA, vaise hI yogAdi-AruvoM ko sarvataH avaruddha kara dene para saMvRtta jIva ke pradezoM meM karma-dravyoM kA praveza nahI hotA" / dravya-saMvara aura bhAva-saMghara ye do bheda zvetAmbara-digambara donoM grandhoM meM milate haiN| ina kI nimna paribhASAeM milatI haiN| yoga-cittavRttiyoM kA nirodha ___ mahapi pataMjali likhate haiM "yogazcittavRttigirodha :'"' arthAt citta kI vRttiyoM kA rokanA yoga hai| citta kI vRttiyAM jo bAhara ko jAtI haiM, una bahirmukha vRttiyoM ko sAMsArika viSayoM se haTA kara usase ulTA arthAt antarmukha karake apane kAraNa-citta meM lIna kara denA yoga hai| citta mAno agAdha paripUrNa sAgara kA jala hai / jisa prakAra baha pRthivI ke sambandha se khAr3I, jhIla Adi ke Antarika tadAkAra pariNAma ko prApta hotA hai, usI prakAra citta Antara-rAga-dveSa, kAma-krodha, lobha-moha, bhaya-Adi rUpa AkAra se pariNata hotA rahatA hai tathA jisa prakAra vAyu Adi ke vega se jalarUpI taraMga uThatI hai, isI prakAra citta indriyoM dvArA bAhya viSayoM se AkarSita hokara una jaise AkAroM meM pariNata hotA rahatA haiN| ye saba citta kI vRttiyAM kahalAtI hai, jo ananta haiM aura pratikSaNa udaya hotI rahatI hai| vRttiyAM sAmAnyata: do prakAra kI haiM-klipTa arthAt rAgadveSAdi klezoM kI hetu, aura akliSTa arthAt rAga-pAdi klezoM ko nAza karane vAlI / " unake pAMca prakAra isa prakAra haiM-pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA aura smRti' / " pAMca mahAvata evaM pAMca sArvabhauma yama jaina darzana meM Atma-sAdhanA-Anava-nirodha ke liye pAMca mahAvratoM kI pAlanA ke liye pAMca sArvabhauma yamoM kI pratiSThA kI gaI hai| hiMsA, satya, corI, maithuna aura parigraha" se (mana, vacana aura kAya dvArA) nivRtta honA vrata hai| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha-ye pAMca yama haiN| mana se, vacana se aura zarIra se (karma se) sabhI prANiyoM kI kisI prakAra se (karane, karAne anumodana karane) hiMsA- kaSTa na pahuMcAnA ahiMsA hai|" vaNa 14, aMka 4 (mArca, 88) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-he mAnava ! tU dUsare jIvoM kI AtmA ko bhI apanI hI AtsA ke samAna samajhakara hiMsA kArya meM pravRtta na ho... / he puruSa ! jise tU mArane kI icchA karatA hai, vicAra kara, vaha tere jaisA hI sukha-duHkha kA anubhava karane vAlA prANI hai / jo hiMsA karatA hai, usakA phala bAda meM vaisA hI bhoganA par3atA hai| ataH manuSya kisI bhI prANI kI hiMsA karane kI kAmanA na kare / isI prakAra satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha- mahAvatoM, yamoM kI tIna karaNa va tIna yoga- mana, vacana aura kAya se pAlanA karanI cAhiye / nirjarA ke bAraha bheda- aSTAMga yoga bhagavAn mahAvIra ne kahA hai- jisa prakAra jala Ane ke mArga ko roka dene para bar3A tAlAba pAnI ke ulIce jAne aura sUrya ke tApa se kramazaH sUkha jAtA hai, usI prakAra Amrara- pApa karma ke praveza-mArgoM ko roka dene vAle saMyamI puruSa ke karor3oM janmoM ke saMcita varma tapa ke dvArA jIrNa hokara jhar3a jAte haiN|" nirjarA-tapa ke bAraha" (chaha bahiraMga aura chaha abhyantara) aMga hai--. 1. anazana--upavAsa-Adi tapa 2. UnodarI-kama khAnA, mitAhAra 3. bhikSAcarI-jIvana-nirvAha ke sAdhanoM kA saMyama 4. rasa-parityAga-sarasa AhAra kA parityAga 5. kAyakleza-AsanAdi kriyAeM 6. pratisalInatA---indriyoM ko vipayoM se haTAkara antarmukhI karanA 7. prAyazcitta-pUrva bhava kRta dAMpa vizuddha krnaa| 8. vinaya-namratA 6. vayAvRtya-- sAdhakoM ko sahayoga denA 10. svAdhyAya--paThana-pAThana 11. dhyAna-cittavRttiyoM ko sthira karanA / 12. vyutsarga-zarIra kI pravRtti ko rokanA / aSTAMga yoga mahaSi pataJjali ne likhA hai-"yoga ke aMgoM kA anuSThAna karane se-AcaraNa karane meM adi kA nAza hone para jJAna kA prakAza vivekakhyAti taka prApta ho jAtA ke yoga-darzana meM yoga ke ATha aMga mAne gae haiM : pama- ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha-ye pAMca yama haiN|" niyama-zauca, santopa, tapa, svAdhyAya aura Izvara-praNidhAna-ye pAMca niyama hai|" bhAsana-nizcala-halana-calana se rahita sukhapUrvaka baiTane kA nAma Asana hai| prANAyAma-zvAsa aura prazvAsa kI gati kA ruka jAnA prANAyAma hai| pratyAhAra---apane viSayoM ke sambandha se rahita hone para indriyoM kA citta ke svarUpa tulasI pramA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnaha meM tadAkAra ho jAnA pratyAhAra hai| dhAraNA-kisI eka deza meM citta ko ThaharAnA dhAraNA hai / dhyAna-citta meM vRtti kA ekatAra calanA dhyAna hai| samAdhi-jaba dhyAna meM kevala dhyeyamAtra kI pratIti hotI hai, aura citta kA nija svarUpa zUnya-sA ho jAtA hai, taba vahI dhyAna samAdhi ho jAtA hai| . kevalajJAna vAcaka umAsvAti likhate haiM---"moha karma ke kSaya se tathA jJAnAvaraNa,darzanAvaraNa aura antarAya kamoM ke bhaya se kevalajJAna prakaTa hotA hai|"prtibndhk karma cAra haiM, ina meM se prathama mohanIya karma kSINa hotAhai, tadanantara antarmuhurta bAda hI jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya aura antarAya... ina tIna kA kA kSaya hotA hai| isa prakAra mokSa prApta hone se pahale kevala upayoga-sAmAnya aura vizeSa donoM prakAra kA sampUrNa bodha prApta hotA hai| yahI sthiti sarvajJatva aura sarvadazitva kI hai| vivekajanya tAraka jJAna maharSi pataMjali likhate haiM---"jo saMsAra samudra se tArane vAlA hai, saba viSayoM ko, saba prakAra se jAnane vAlA hai, aura vinA krama ke jAnane vAlA hai, vaha vivekajanita jJAna hai|" buddhi aura puruSa- ina donoM kI java samabhAva se zuddhi ho jAtI hai, taba kaivalya hotA hai| isa prakAra bandha hetuoM ke abhAva aura nirjarA se karmoM kA Atyantika kSaya hotA hai / sampUrNa karmoM kA kSaya honA hI mokSa hai| saMdarbha: 13. samavAo, 52: moiNijjassaNaM kammarasa bAvannaM nAmajjA pannatA, taM jahA pohe 1, phove 2, rose 3, dose 4, akhamA 5, saMjaNe 6, kalahe 7, caMDipake 8, maMDaNe , vivAe 10, mANe 11, made 12, dappe 13, thaMbhe 14, attukkose 15, gave 16, paraparivAe 17, akkose 18, avakakole (paribhave) 16, unnae 20, unnAme 21. mAyA 22, uvahI 23, niyaDI 24, valae 25, gahaNe 26, NUme 27, kakke 28, kurUe 26, dame 30, kaDe 31, jimhe 32, phibisie 33, aNAyaraNayA 34, grahaNayA 35, vaMcaNayA 36, palikaMcaNayA 37, sAtijoge 38, lobhe 39, icchA 40, mucchA 41, kaMkhA 42, gehI 43, tiNhA 44, bhijjA 45, abhijjA 46, kAmAsA 47, bhogAsA 48, jIviyAsA 46, maraNAsA 50, nandI 51, rAge 52 14. kAyavAGmanaHkama yogH| tasvArtha sUtra, 61 15. sa AtrayaH / tatvArya sUtra, 62 16. sakapAyAphapAyayoH saamprraayikryaapthyoH| tasvArtha sUtra, 65 17.klezamUla: karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH / pAtaMjala yogavarzana, 2.12 18. tasvArtha sUtra -zumaH puNyasya, 62, azubha pApaspa, 6.3 20. puNyaM nAma punAti AtmAnaM pavitrIkaroti pugyam / saNa 14, aMka 4 (mArca, 89) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. paJcAstikAya, 2 / 131-132 : 22. pAtaMjala yogadarzana, 2 / 14 : te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt / 23. navatattva sAhitya saMgraha : devaguptasUri, navatattva prakaraNa, gAyA 8 : nAtarAyasagaM vaMsaNanava mohapayaha chaThavIsaM / nAmassa cauttIsa, tihana ekkeka pAvAo || - 7 : sAyaM uccagoyaM sattattIsaM tu nAma pagaIo / tinni ya AUNi tahA bAyAlaM punnapagaIo // 25. puNeNa hAMI vivo, vihaveNamao, maeNa maimoho / moheNa ya pAvaMtA puNNaM amha mA hoU / / 2.60 26. ( ka ) samayasAra 3 : 145-147, 154, 150 (kha) paMcAstikAya, 165-166, 175 27. paramAtma prakAza vRtti, 57-58 24. vahI moho rAgo doso cittapasAdo ya jassa bhAvammi / vijjadi tassa suho vA asuho vA hodi pariNAmA // suhapariNAmo puSNaM asuho pAvaMti havadi jIvassa / donhaM poggAlameso mAvokammaNaM patto // 28. pariNAmatApasaMskAradukhaM guNA vRttivirodhAn duHkhameva sarvaM vidhekinaH / pAtaMjala yogadarzana, 2.15 26. viSayendriyasaMyogadya tadagre 'mRtopamam / pariNAme viSamiva tatsukhaM rAjasaM smRtam / / gItA, 18.38 30. ye hi saMsagaMjA bhogA duHkhayonaya eva te / AdyantavantaH kaunteya na teSu ramate budhaH // gItA, 5.22 // 31. uttarAdhyayana 6.53 -- sallaM kAmA visaM kAmA, kAmA AsI visovamA / 12 32 tattvArtha sUtra, 6.1 Akhavanirodha : saMvara / 33. tattvArtha - 1.4. sarvArthasiddhi : zubhAzubhakarmAgamadvArarUpa Asrava:, Astravanirodha lakSaNa saMvara: / 34. navatatva sAhitya saMgraha 111, sarvaSAmAzravANAM yo rodhahetu saH saMvaraH / : 45. vahI 121-122, yathA vA yAnapAtraspa madhye vizejjalam, kRte randhra pidhAne tu na stokamapi tadvizet // yogAdiSvAbhavadvAreSvevaM ruddheSu sarvataH // karmadravyapravezo na jIve saMvarazAlini // - sapta tasya prakaraNam, 121-122 36. pAtaMjala yoga-darzana, 1.2. 37. bahI, 1.5 : pAtaMjala yogadarzana : vRttaya: paJcatayya : kliSTAkliSTA : / 38. vahI, 16 : pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtaya: / 36. hisA'nRtateAbrahmaparigrahebhyo virativratam / tasvArtha, 7.1 tulasI prajJA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40. yogadarzana - ahaMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamA: // 41. karmaNA manasA vAcA, sarvabhUteSu sarvadA / aklezajananaM proktamahasAtvena yogibhi: // 42. tumaMsa nAma taM caiva jaM haMtavyaM ti mannasi... / ghAyae, aNusaMveyaNamappANeNaM jaM haMtadhvaM nAbhipatthae || - AcArAMga sUtra 1, 5/5.5 43. uttarAdhyayana, 30.5-6 : jahAmahAta lAyassa, sanniyate jalAgame / uciNAe tabaNAe, kameNaM sosaNA bhave // evaM tu saMjaya sAvi, pAvakamma nirAsave / bhavako saMciyaM kammaM tavasA nijjarijjai // 44. uttarAdhyayana, 30.8, 30: aNasaNamUNoyariyA, ya bhikkhAyariyA rsprivaao| kAya kileso saMloNayA, ya bujjho tavo hoi // pAyacchittaM viNao, veyAvacvaM taheva sajjhAo / jhANaM ca visaggo, aiso abhintaro to // 45. yogAGgAnuSThAnAt zuddhikSaye jJAnadIptiravivekakhyAteH / - pAtaJjala yogadarzana, 2.28 46. yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni / vahI 2.26, 47. zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH / yogadarzana, 2.32. 48. mohayAjmAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam / tattvArtha, 10.1 46. tArakaM sarvaviSayaM sarvayAtriSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam / - pAtaMjala yogadarzana, 3:54. 50. sasvapuruSayoH zuddhisAmye kaMvalyam / vahI, 3: 55. 51. tattvAyaM sUtra --10.2-3: bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm / kRtsnakarmakSayo mokSaH / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa - 2, aMka-2, mArca - 90, 27-37 arhatvacana kundakunda jJAnapITha. indaura karma ko vicitra gati - manovijJAna ke pariprekSya meM ratanalAla jaina * 'karma'' bhAratIya darzana kA eka pratiSThita siddhAnta hai| usa para lagabhaga sabhI punarjanmavAdI darzanoM ne vimarza prastuta kiyA hai| pUrI taTasthatA ke sAtha kahA jA sakatA hai ki isa viSaya kA sarvAdhika vikAsa jaina darzana meM huA hai|' - yuvAcArya mahAprajJa * * karma ko vicitratA mahApurANa meM karmarUpI zrahmA ke paryAyavAcI zabdoM ke bAre meM likhA hai 'vidhi, suSTA, vidhAtA, daiva, purA kRtama aura Izvara -- ye karmarUpI brahmA ke vAcaka zabda haiN|' isa prakAra karma ko brahmA ke rUpa meM hI mAna liyA gyaa| nIti zataka meM likhA hai ki karma to brahmA, viSNu aura maheza se bhI aneka prakAra se nAca, nacavAtA hai 'jo karma brahmA jI ko kumhAra ke samAna brahmANDa rUpI bhAMDa meM sthApita karatA hai / jo bhagavAn viSNu ko dasa avatAroM ke mahAna aura bar3e bhArI saMkaTa meM DAla detA hai aura jo mahAdeva ke hAtha meM kapAla phuTe hue ghar3e kA AdhA bhAga dekara unase bhikSA ke lie bhramaNa karAtA hai, tathA jisake prabhAva se sUrya nirantara AkAza meM bhramaNa karatA hai, usa karma ko namaskAra ho / ' janadarzana meM manuSyoM meM zarIra, mana aura vRddhi Adi ko lekara asaMkhya vibhinnatAe~ haiM / (zve. ) jainAcArya devendrasUri ne karma kI vicitratA- vividhatA kA isa prakAra udghATana kiyA hai 'rAjA-raMka', sundara kurUpa, dhanavAn dhanahIna, valavAn- nirbala, svastha rogI, bhAgyazAlIabhAgA -- ina saba meM manuSyatva samAna hone para bhI jo antara-- jo bheda dikhAI detA hai, vaha saba karma kRta hai| aura vaha karma jIva ke binA nahIM ho sktaa| karma ke astitva ko siddha karane ke lie isase bar3hakara aura kyA pramANa ho sakatA hai ? 4 gautama svAmI ne pUchA 'he bhagavan ! kyA jIba ke sukha-duHkha tathA vibhinna prakAra kI avasthAeM karma kI vibhinnatAvicitratA yA vividhatA para nirbhara hai, akarma para to nahIM ?" bhagavAna mahAvIra ne kahA galI Arya samAja, hA~sI-125033 (hisAra) zvetAmbara jaina terApaMtha dharmasaMgha meM dIkSita yuvAcArya mahApraza, AcArya tulasI ke ziSya haiN| prAkRta evaM jainadarzana ke Apa udbhaTa vidvAna hai / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 'gautama ! saMsAra ke jIvoM ke karmavIja bhinna-bhinna hone ke kAraNa unakI avasthA yA sthiti meM bheda hai, antara hai| yaha akarma ke kAraNa nahIM hai|' kamarUpI bIja ke kAraNa ho saMsArI jIvoM meM aneka upAdhiyAM, vibhinna avasthAe~ dikhAyI detI haiN| AtmA ko maNi kI upamA dete hue yaha satya prakaTa kiyA gayA hai 'jisa prakAra mala se AvRtta maNi kI abhivyakti vibhinna rUpoM meM hotI hai, usI prakAra kAmarUpI mala se AvRtta AtmA kI, vividha-vibhinna avasthAe~ dRSTigocara hoto haiN|" karma ke kAraNa hI jIva saMsAra meM pRthaka-pRthaka gotroM meM, jAtiyoM meM yA gatiyoM meM utpanna ho jAtA hai-- "isa saMsAra meM vibhinna prakAra ke karma-bandhana ke kAraNa prANI bhinna-bhinna gotroM meM, jAtiyoM meM utpanna hote haiN| 'pUrva janma-samaya meM kie karmoM ke anusAra hI kitane hI jIva devaloka meM jAte haiM, aneka naraka gati ma aura bahuta se asura-nikAya meM cale jAte haiN|' kitane hI jIva kSatriya bana jAte haiM, aneka jIva cAMDAla ke rUpa meM utpanna ho jAte haiN| bahata-me kIr3oM-pataMgoM kA janma grahaNa kara lete haiM tathA aneka kuMdhu rUpa meM cIMTI kI taraha janma laga prakAra isa karma ke saMyoga se mRDha banA evaM bhArI vedanA aura du:kha pAtA huA yaha jIva manapya gati ko chor3akara anya (naraka-tiyaMca-Adi) yoniyoM meM duHkha-kaSTa bhogatA rahatA hai|' bauddha darzana meM-- rAjA milinda ne pUchA bhagavana nAgasana ! ye jo pA~ca Ayatana-AMkha, kAna, nAka, jIbha aura camar3I haiM, kyA ye alaga-alaga karmoM ke phala haiM, yA eka hI karma ke phala haiM ? ---rAjana ! alaga-alaga karmoM ke phala haiM, eka hI karma ke phala nhiiN| -kRpA karake upamA dvArA smjhaaie| --rAjana ! yadi koI manupya eka kheta meM pRthaka-pathaka jAti ke bIja boye to kyA aneka prakAra ke yojoM kA phala aneka jAti kA na hogA? -hA~ bhagavan ! aneka prakAra ke bIjoM kA phala aneka jAti kA hogaa|' -rAjan ! isI prakAra ye pAMca Ayatana hai-ye pRthaka-pRthaka karmoM ke phala hai| eka karma kA phala nhiiN| -bhaMte ! Apane ThIka pharamAyA! mahatvAcana, indaura Page #42 -------------------------------------------------------------------------- Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA milinda aura sthavira nAgarIna ke bAca hue saMvAda meM jIvoM kI vividhatA, vibhinnatA kA kAraNa karma hI mAnA hai -- 10 rAjA milinda ne sthavira nAgasena se pUchA--" "bhante ! kyA kAraNa hai ki sabhI manuSya samAna dIrgha Aya vAlA; koI adhika rogI to koI nirogI; prabhAvahIna koI prabhAvazAlI ;' koI alpabhogI - nirdhana, bAla), koI U~ce kula vAlA tathA koI murkha va koI vidvAna kyoM hote haiM ?" nahIM hote -- koI alpa Ayu vAlA, koI koI kurupa to koI ati sundara; koI koI bahu bhogI- dhanavAna, koI nIca kula sthavira nAgasena ne praznoM kA uttara dete hue kahA- rAjana ! kyA kAraNa hai ki sabhI vanaspati eka jaisI nahIM hotI - koI khaTTI, koI mITI koI namakIna koI tIkhI, koI kar3avI, koI kamelI kyoM hotI hai ?' rAjA milinda ne kahA 'maiM samajhatA hai ki bIjoM ke bhinna-bhinna hone ke kAraNa hI vanaspati bhI bhinna-bhinna hotI hai / ' nAgamena ne kahA- 'rAjana jIvoM kI vividhatA kA kAraNa bhI anakA apanA karma hI hotA hai / sabhI jIva apane-apane karmoM ke phala bhogate haiN| sabhI jIva apane karmoM ke anusAra hI nAnA gatiyoM aura yoniyoM meM utpanna hote haiM / ' vaidika darzana- manusmRti meM likhA hai ki karma ke kAraNa ho manuSya ko uttama, madhyama yA adhama gati prApta hotI hai 'mana, vacana aura zarIra ke zubha yA azubha karma phala ke kAraNa manuSya kI uttama, madhyama yA adhama gati hotI hai / " " unhoMne Age kahA hai- 'zubha karmoM ke yoga se prANI deva yoni ko prApta hotA hai / mizra karmayoga se vaha manuSya yoni meM janmatA hai aura azubha karmoM ke kAraNa vaha tiryaca-pazupakSI Adi yoni meM utpanna hotA hai / 13 viSNu purANa meM kahA gayA hai- 'he rAjan yaha AtmA na to deva hai, na manuSya hai, aura na pazu hai, na hI vRkSa hai-ye bheda to karma janya zarIra-kRtiyoM kA hai 1'24 zArIrika manovijJAna aura nAma karma zArIrika manovijJAna patthivAda Aja ke zarIra zAstriyoM ne zarIra meM avasthita granthiyoM" ke viSaya meM bahuta sUkSma vizleSaNa kiyA hai| bonA honA yA lambA honA, sundara yA varSa - 2, aMka-2, mArca - 90 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andara honA, buddhimAna yA buddhihIna honA, svastha yA rogI honA - yaha saba ina granthiyoM ke trA para nirbhara hai / granthiyoM ke srAva - ina saba ko niyantrita karate haiM / isI tathya ko hama karma zAstrIya bhASA meM samajheM / karmazAstrIya bhASA nAma karma-vicitratA - ATha karmoM meM eka karma hai--nAma karma / usake aneka vibhAga haiM / saMsthAna nAma karma ke kAraNa manuSya lambA yA bonA hotA hai / isa prakAra sundara kurUpa, susvara vAlA yA duHsvara vAlA Adi saba nAma karma kI vibhinna prakRtiyoM ke kAraNa hotA hai / nAma karma kA sUkSma adhyayana karane para spaSTa ho jAtA hai ki hamAre zarIra kA sArA nirmANa nAma karma ke AdhAra para hotA hai / " uparyukta karma zAstrIya vizleSaNa aura zarIra zAstrIya vizleSaNa ko dekheM / donoM meM bhASA kA antara hai, tathya kA nhiiN| zarIra zAstrI 'hArmonsa', 'sikrIzana oNpha glaiDasa'- graMthiyoM kA srAva kahate haiM / karma-zAstrI 'karmoM' kA 'rasavipAka' - 'anubhAga bandha' kahate haiM / manovijJAna kI bhASA meM mitratA kA niyama ( Law of Variation ) sAdhAraNata: yaha samajha liyA jAtA hai ki samAna 'samAna' hI utpanna karatA hai / isakA artha yaha huA ki buddhimAna yA svastha mAtA-pitA apane hI samAna santAna utpanna karate haiM aura nirbala nirbala santAna utpanna karate haiM / para kahIM-kahIM hameM isa niyama meM parivartana dikhAI detA hai / buddhimAna mAtA-pitA ke mukhaM santAna kyoM utpanna hotI hai ? bahuta sAdhAraNa parivAra meM kabhI-kabhI bar3e pratibhAzAlI vyakti kaise utpanna ho jAte haiM ? hama zaMkA kA samAdhAna 'bhinnatA ke niyama' se hotA hai / 27 vaMzAnukramIya guNoM ( Heredity traits) ke vAhaka bIja koSa ( Germ Plasm ) huA karate haiN| ye bIja-kopa aneka reze se bane hue hote haiN| 28 ina rezoM ko aMgrejI meM kromojomma (Chromosomes ) kahate haiM / ise hama vaMza sUtra kI saMjJA deMge / ' jonsa - vibhinna guNa-doSoM ke vAhaka eka bIja kopa meM aneka vaMza-sUtra pAye jAte haiN| Azcarya hai ki ina vaMzasUtroM ke aura bhI aneka sUkSma bhAga hote haiM, jinheM aMgrejI meM 'jInsa' kahate haiM / ye 'jInsa' aneka saMkhyA meM milakara vaMza-sUtra manAte haiM / vAstava meM ye jInsa hI vibhinna guNa-doSoM ke vAhaka hote haiM / " vacana, indIra Page #46 -------------------------------------------------------------------------- Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI jIna paira kI lambAI kA huA to koI nAka yA / goI choTI AMtra kA huA to koI nicir3Apana kA ityAdi / ___ jIva vijJAna ke anusAra pratyeka bhraNa-koSa meM caubIsa pitA ke tathA caubIsa mAtA ke baMga-gutroM kA samAgama hotA hai| vaijJAnikoM kA anumAna hai ki inake saMyoga se 16,777,216 prakAra kI vibhinna sambhAvanAe~ apekSita ho sakatI haiN| vibhinna mAnasika-zArIrika sthiti prakRti kI lIlA kitanI vicitra hai| vaijJAnikoM kA kathana hai ki vaMza-sUtroM kA mizraNa jaya mAtA-pitA meM bhI sadaiva mamAna nahIM hotA kyoMki unakI mAnasika tathA zArIrika sthiti madaiva kamI nahIM rahatI / manovijJAna meM bhinnatA? karmazAstra meM to vaiyaktika bhinnatA kA citraNa milatA hI hai| manovijJAna ne bhI pramakA vizada rUpa se citraNa kiyA hai| isake anasAra vaiyaktika bhinnatA kA prazna mala preraNAoM ke sambandha meM uThatA hai / mUla preraNAeM (Primary motives)-'mala preraNA sava meM hotI haiM, kintu unako mAtrA maba meM eka mamAna nahIM hotI / kisI meM koI eka pradhAna hotI hai to kisI meM koI dUsarI pradhAna hotI hai|' adhigama kSamatA ( Learning Capacty) adhigama kSamatA bhI saba meM hotI hai, kisI meM adhika hotI hai, kimI meM km| vaiyaktika bhinnatA kA siddhAnta to manovijJAna ke pratyeka siddhAnta ke sAtha jur3A huA hai / / vaMza-paramparA aura vAtAvaraNa (Heredity and Environment)-manovijJAna meM . vaiyaktika bhinnatA kA adhyayana vaMza paramparA aura vAtAvaraNa ke AdhAra para kiyA jAtA hai| jIvana kA Arambha mAtA ke Dimba aura pitA ke zukrANu se hotA hai| komosoma (Chromosonne)-jonoM kA samuccaya ____ vyakti ke AnuvaMNika guNoM kA nizcaya kromosoma dvArA hotA hai / kromosoma aneka jAnI (jInma) kA samancaya hotA hai / ye jIna hI mAtA-pitA ke AnuvaMzika guNoM ke vAhaka hote hai / eka kromosoma meM lagabhaga hajAra jIna mAne jAte haiM / zArIrika-mAnasika kSamatAeM (Potentialities)" ___ ina jInsa meM hI zArIrika aura mAnasika vikAsa kI kSamatAe~ nihita hotI haiM / vyakti meM koI aisI vilakSaNatA prakaTa nahIM hotI jisakI kSamatA unake jIna meM nihita na ho| manovijJAna ne zArIrika aura mAnasika vilakSaNatAoM kI vyAkhyA vaMzaparamparA aura bAtAvaraNa ke AdhAra para kI hai| varSa-2, aMka-2, mArca-90 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna aura karmazAstra-vaiSamya zArIrika vilakSaNatA para AnavaMzikatA kA prabhAva pratyakSa jJAta hotA hai, para mAnasika vilakSaNatAoM ke sambandha meM Aja bhI aneka prazna anuttarita haiN| ___ kyA vRddhi AnuvaMzika hai ? athavA vAtAvaraNa kA pariNAma hai ? kyA bauddhika stara kA vikAsa kiyA jA sakatA hai ? ina praznoM kA uttara prAyogikatA ke AdhAra para nahIM diyA jA sakatA / vaMga-paraMparA aura vAtAvaraNa se sambaddha prayogAtmaka adhyayana kevala nimna koTi ke javA para hI kiyA gayA hai / bauddhika vilakSaNatA kA sambandha manupya se hai| isa viSaya meM manapya abhI bhI eka pahelI banA huA hai| jIvana aura jIva--manovijJAna aura karma manovijJAna ke kSetra meM jIvana aura jIva kA bheda abhI taka spaSTa nahIM hai / karma siddhAnta ke adhyayana meM jIva aura jIvana kA bheda bahata hI spaSTa hai / AnabaMzikatA kA sambandha jIvana meM hai, ba meM hI karma kA sambandha jIva me hai / umameM anekaH janmoM ke karma yA pratikriyAe~ saMcita hotI / imalie vaiyaktika yogyatA yA vilakSaNatA kA AdhAra kevala jIvana ke Adi-bindu meM hI nahIM bojA jA sakatA / usase pare bhI khojA jAtA hai, jIva ke sAtha pravAhamAna karma saMcaya . (karma zarIra) meM bhI khojA jAtA hai / zArIrika manovijJAna kA mata-eka jona meM sATha lAkha Adeza Aja ke zarIra vijJAna kI mAnyatA hai ki zarIra kA mahattvapUrNa ghaTaka hai-jIna / yaha mkAra mutra hai, yaha atyanta sUkSma hai / pratyeka jIna meM mATa-sATha lAkha Adeza likhe hue hote hai / hama gUmatA kI to mAtra kalpanA hI kI jA sakatI hai| manaSya kI zakti, cetanA, purapArtha kRtalba vitanA hai ? eka-eka jIna meM sATha-sATha lAkha Adeza likhe hue haiN| prazna hotA hai ki hamArA purupArtha, hamArA kartatya, hamArI cetanA kahA~ hai ? kyA yaha 'zrAmAmAma' aura jIna meM nahIM hai? isalie to itanI taratamatA eka vyakti se dUsare vyakti ma / maba kA puruSArtha mamAna nahIM hotA / saba ko tanA gamAna nahIM hotI / isa asamAnatA kA kAraNa--prAcIna bhASA meM, karma-zAstra kI bhASA meM kama hai| jaMsA karma, vasA vyakti eka bAra gaNadhara gautama ne bhagavAna mahAvIra me pUchA"-"bhaMte ! vizva meM sarvatra taratamatA divAI detI hai, kisI meM jJAna kama hai, kisI meM adhika isakA kyA kAraNa hai ?' bhagavAna bole-'gautama! isa taratamatA kA kAraNa hai karma'. yadi Aja ke jIva-vijJAnI se pUchA jAe ki vizva kI viSamatA yA taratamatA kA kAraNa kyA hai to vaha kahegA ki sArI viSamatA-taratamatA kA eka mAtra kAraNa hai 'jiin'| aItvacana, indaura Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisA jIna, vaisA AramI28 jaimA 'jIna' hotA hai, guNasUtra hotA hai, AdamI vaisA ho bana jAtA hai, usakA svabhAva aura vyavahAra vaisA hI ho jAtA hai / yaha jIna hI sabhI saMskAra-sUtroM tathA sAre bhedoM-vibhedoM kA mUla kAraNa hai / jIna-karma para likhe Adeza jIna--vijJAna kI bhApA meM kahA jAtA hai ki eka-eka jIna para sATha-sATha hajAra Adeza likhe hue hote haiN| karma-skandha (karma skandha)-karma-zAstra kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki eka-eka karma-kandha meM ananta Adeza likhe hue hote haiM 120 jona-sthala-zarIra. karma-sUkSma zarIra abhI taka vijJAna kevala 'jona' taka hI pahuMca pAyA hai / jIna isa sthUla zarIra kA hI ghaTaka hai, kintu karma mUkSma zarIra kA ghaTaka hai| isa syUla zarIra ke bhItara taijasa zarIra hai, vidyuta zarIra hai, vaha mukSma hai / isase sUkSma hai krm-griir| yaha sUkSmatama hai / isake eka-eka skanda para ananta-ananta lipiyA~ limbI huI haiN| hamAre puruSArtha kA, acchAiyoM aura burAiyoM kA nyUnatAoM aura vizeSatAoM kA sArA lekhA-jokhA aura sArI pratikriyAe~ karma-zarIra meM aMkita haiM / vahA~ se jaise spandana Ate haiM, AdamI vaimA hI vyavahAra karane laga jAtA hai| karma siddhAnta aura manovijJAna kA sidAnta karma kA siddhAnta ati sUkSma hai| sUkSma buddhi se pare kA siddhAnta hai| Aja ke vaMza paraMparA ke siddhAnta ne karma siddhAnta ko samajhane meM suvidhA pradAna kI hai| jIna-AnuvaMzika guNoM ke saMvAhaka jIna vyakti ke AnuvaMzika guNoM ke saMvAhaka hai / 10 vyakti-vyakti meM jo bheda dikhAI detA hai, vaha jIna ke dvArA kiyA huA bheda hai| pratyeka viziSTa guNa ke lie viziSTa prakAra kA jIna hotA hai / ye AnuvaMzikatA ke niyama karmavAda ke saMvAdI niyama hai / " sthala zarIra se sUkSma kI yAtrA sthUla zarIra se sUkSma zarIra kI yAtrA apana Apa meM bar3I mahatvapUrNa hai| yaha zarIra mthala hai, yaha sUkSma kozikAoM (Biological cells) se, nirmita hai / lagabhaga sATha-sattara kharaba kozikAe~ haiN| mUI kI noka meM ? ananta jIva / / . ina kozikAoM ko jaina darzana ke pratipAdana ke sandarbha meM samajheM ki sUI kI noka Tike-utane-se sthAna meM nigoda ke ananta jIva samA sakate haiM / nigoda banaspati kA eka vibhAga hai--yaha sUkSma rahasyapUrNa bAta hai / para Aja kA vijJAna bhI aneka sUkSmatAoM kA pratipAdana karatA hai| varSa-2, aMka-2, mArca-90 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra meM kharaboM kozikAeM haiM, una kozikAoM meM guNa-sUtra hote haiM / pratyeka guNa-sUtra dasa hajAra jIna se banatA hai / ve sAre saMskAra-sUtra haiM / hamAre zarIra meM 'chiyAlIsa' kromosoma hote haiM / ve banate haiM jIna se, saMskAra-sUtroM se / saMskAra-sUtroM se eka kromosoma banatA hai / saMskAra-sUtra sUkSma hai, jIna sUkSma hai / karma - paramANu ke saMvAhaka karmabAda manovijJAna se eka caraNa aura Age hai| karma paramANu kA saMvahana karate vyaktigata bheda kA mUla kAraNa hai, karma / sAre vibheda karmakRta haiN| pratyeka jaivika vizeSatA ke lie karma uttaradAyI hotA hai / AnuvaMzikatA, jona, rAsAyanika parivartana -- karma ke siddhAnta : yadi tulanAtmaka dRSTi se dekhA jAe to AnuvaMzikatA, jIna aura rAsAyanika parivartana ye tInoM siddhAnta karma ke hI siddhAnta haiM / jIna hamAre sthUla zarIra kA avayaba hai aura karma hamAre sUkSmatara zarIra kA avayava hai| donoM zarIra se jur3e hue haiM--eka sthUla zarIra se aura dUsarA sUkSmatara zarIra se / yaha sUkSmataraM zarIra karma zarIra hai| 'pharma banAma jIna' para anusandhAna kA viSaya mahAprajJa jI likhate haiM" - 'eka dina yaha tathya bhI anusandhAna meM A jAegA ki jIna kevala mAtA-pitA ke guNoM yA saMskAroM kA hI saMvahana nahIM karate, kintu ye hamAre kie hue kamoM kA bhI pratinidhitva karate '' ataH uparyukta vivecanA kA niSkarSa hai ki aba 'jIna banAma karma zodha kA eka mahatvapUrNa viSaya hai / sandarbha sthala 1. yuvAcArya zrI mahAprajJa, karmabAda pR. 235, 2. mahApurANa-AcArya jinasena vidhi, sRSTA vidhAtA ca daivaM karma purAkRtam / free- Ivara ceti paryAya karma vedhas / 3. nItizataka, 92, bhartRhariH --brahmA yena kulAla vaniyamito brahmANDa bhANDodare, viSNuryena daNAvatAra gahane kSipto mahAsaMkaTe / rudro yena kapAlapANi puTake bhikSATanaM sevate / sUryo bhrAmyati nityameva gagane tasmai namaH karmaNe / / 4. karmagrantha prathama, TIkA devendra sUri : / - mA bhRdrakayormanISijaDayo: sadrUpa nirUpayoH, zrImad-durgatayovaMlAbalavatArnIrogarogArtayoH / saubhAgyA'subhagatvasaMgama juSostulye'ti natve'ntaraM, yattatkarma nibandhanaM tadapi no jIva binA yuktimat // arhatabacana indaura Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ came to prata & 020 N BESOME T Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. bhagavatI sUtra, 12 / 5: kammaoNaM bhaMte jIve no akammao vibhatti bhAvaM pariNamaI / kammaoNaM jao No akammao vibhatti bhAvaM pariNamaI / 6. AcArAMga sUtra, 1 / 3 / 1 : -kammRNA ubAhI jAyai. 7 tatvArtha zloka vArtika, 191 : - malAvRtamaNe vyakti yathAneka vidyekSyate / karmAvRtAtmanastadvat, yogyatA vividhA na kima' ? 8. uttarAdhyayana sUtra, 3 / 2, 3, 4, 6 : -- samAvannaNa saMsAre, nANA gottAsu jAisu / kammA nANAvihA kaTa, vissaM bhayA payA / / egayA devaloesu, naraesa vi egayA / egayA AsuraM kArya, ahAkammehi gaccha // egayA khattio hor3a, tao caMDAla bukka so / tao kIDa payaMgo a, tao kuMthu pivIliyA / / kammasaMgehi saMmRDhA, duniA vahuveaNA / amANusAsu joNImu, viNihammati pANiNo / / ' 9. milinda po pRSTha 68, vibhaticcheda paJho rAjA Aha-bhantaM nAgasena, yAni mAni paJcAyatanAni kiM nu tAni nAnA kammehi nibbatAni udAhu ekena kammenA'ti / nAnA kammehi mahArAja nibbattAni na ekena kammenA'ti / -trI pammaM karohI'ti / taM ki mAsi mahArAja ekasmi khote nAnA bIjAni vappeyuM / tesaM nAnA bIjAnaM nAnA phalAni nibbatte 'ti / - Ama bhante nibbateyyuM 'ti / - evameva kho mahArAja yAni tAni paJcAyatanAni tAni tAni nAnAkammehi nimbAni na ekena kammenA'ti / - kallo'si bhante nAgasenA'ti / 10. karmaja loka vaicitryaM cetanA mAnasaM catat / - abhidharma koSa 11. bhAratIya dharmo mAM karmavAdaH milinda paJho, pRSTha 68, bimaticcheda paJho: 'rAjA Aha-- mante nAgasena kena kAraNena manussA na sabve samakA, aje appAyukA, baje dIpAyukA, aje bavhA bAdhA, ajje appAbAdhA, varSa-2, aMka-2, mArca 90 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aje dubyaNNA, aJja baNNavanto, aje aNesakkhA, aje mahesakkhA, aje appabhogA, ajai mahAbhogA, aje nIcakulaganA, aje mahAkulInA, aje appaJcA, aje paJcavanto ti / thege Aha-'kisma pana mahArAja rukkhA na savye samakA, ajje ambilA, ajje lavaNA; a ninakA, ajje kaTakA agja kasAvA, ajje madhurA' ti| gajA Aha-majjAmi bhante bIjAne nAnA kAreNanAti, thero Aha-evame' va kho mahArAja kambhAnaM nAnA karaNana manassA na samve samakA-ajje apAyakA, ajje dIghAyukA, ajje bamhAbAdhA ajje appAbAdhA, ajje duyyaNNA, ajje vaNNavanto, ajje appesakkhA mahesakkhA, ajje, apabhogA, ajje mAhAbhogA, ajje nIcakulInA, ajje mahAkalInA appajjA ajje pjjbnto|' 12. manusmRti, a. 12.3 : ___ zubhAzubha phalaM karma, manovAga-dehasambhavam / karmajA gatayo naNAmuttamAdhamamadhyamAH / / 13. manusmati, a. 12. 10 : zubhaiH prayogardaivatvaM, vyAmithairmAnuSo bhavet / azubhaM kevalazceva, tiyaMgyonipu jAyate / / 11. viSNu purANa, 2. 13. 97 : pumAna devo na naro, na pazurna ja pAdapaH / zarIrakRti bhedAstu, bhapate karmayonayaH / / 15. Human Anatomy and Physiology, P. 326, MIR--MOSCOW. (1982) 16. gommaTamAra (karmakANDa) 12:nemicandra gadi Adi jIva bhedaM dehAdI poggalANa bhedaM ca / gadiyaMtara pariNamanaM karedi gAmaM aNeyavi / / 12. Thulaw of variation' bhivatA kA niyama, manovijJAna aura zikSA, satyaprasa pR. 160 (1960) 16. vahI 19. manovijJAna aura zikSA, pR. 161 20. vahI 21. karmavAda- P. 236, . 1986-yuvAcArya mahAprajJa 22. Human Anatomy and Physiology P. 188 Ed. 1982, DAVID MYSHNE MIR -MOScow: caube Page #58 -------------------------------------------------------------------------- Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -The union of an ovum and spermatozoon in a uterine tube results in fertilization. 23. manovijJAna aura zikSA (1960) pR. 161 21. karmavAda---pRSTha 237 25. jo tulnalAhaNANa phale viseso Na so viNA he| kamjataNao goyamA ! ghaDovva heUya so kamma / / -vizeSAvazyaka bhASya 26. karmavAda, 136 pRSTha 27. bhagavatI sUtra 12/5 : kammaoNaM bhaMte ! jIve, no-akammao vibhakti bhAvaM prinnmii| kammaoNaM, jao No akama o virbhAnabhAvaM pariNamaI / 2. karmavAda, pR. 137 29. bhagavatI sUtra 30. manovijJAna aura zikSA, pRSTha 161 (1960) 31. karmavAda, pR. 164--- 32. (ka) karmavAda, pratikramaNa, yuvAcArya mahAprajJa (kha) bhagavatI sUtra 33. kammuNA uvAhI jAyai / AcArAMga, 1. 3. 1. 3.). karmavAda',-atIta ko par3ho, bhaviSya ko dekho-mahAprajJa. (odhakartA dvArA prastuta navIna dRSTi ke sandarbha meM karma siddhAnta ke adhikArI vidvAnoM kI pratikriyAye prakAzanArtha sAdara AmaMtrita hai-sampAdaka) ") varSa-2 aMka-2, mArca-90 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarI ra-saMracanA-bAdhunika zarIra-vijJAna ke pariprekSya meM ---- zarIra kA mahattva- bhAvAn mahAvIra ne kahA hai zarIra mAhu nAvati jIvo vuccA nAviyo / ___ saMsAro vaNNavo vuco taraMti mahesiNo / / - 'vAyuSmAn ! isa saMsAra *pa sAgara ke dUsare pAra jAne ke lie yaha zarIra naukA hai, jisameM baiThakara vAtmA pI nAvika samudra pAra karatA hai|' saMskRta-sAhitya kI prasiddha suphi hai- 'zarA ramAthaM khalu dharma-sAdhanam'- arthAt zarIra hI nizcita rUpa se dharma kA sAdhana hai / zarIra kA lANa- jo utpatti ke samaya se lekara pratimANa jINa-zoNa hotA. rahatA hai, jisake dvArA motika sukha-duHkha kA anubhava hotA rahatA hai tathA jo zarIra nAmakarma ke udaya se utpanna hotA hai, use zarIra kahate haiN| jisa karma ke udaya se vAhAra vargaNA ke pudgala skandha tathA tebsa aura kArmaNa vargaNA ke pudAlaskandha zarIra-yogya pariNAmoM ke dvArA pariNata hote hue jIva ke sAtha sambaddha hote haiM, usa karma-kandha kI 'zarIra' yaha saMzA hai / jo vizeSa nApa-karma ke udaya se galate haiM, ve zarIra hai| anantAnanta pudagaloM ke samavAya kA nAma zarIra 1- mola-kAza, dhanamuni / 2- dhavalA, 61, 6-1, 2815216: - namsa kammarasa udaraNa vAhAra vaggaNAra poggala-saMdhA tejA maya baggaNa poggalakhaMthA ca sarI jogga pariNAmehi pariNA saMtApI veNa saMti hA sassa kammalaMdhassa sarI ramipi saNNA / / - mAya sidi, / 36 / 181 / 4: / -viziSTa nAmakarmodayApAdi vRttI ni ASY zo mante iti zarIrANi / / 128 ... H AT-1550 -ttantra Page #62 -------------------------------------------------------------------------- Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / zarAra, zIla, svabhAva - ye sakA hai| zaro ra nAma karma- 'jisake udaya se AtmA ke zarIra kI racanA hotI hai, vaha zarIra nAmakarma hai / 2 'jisa karma ke udaya se vAhAravargaNA ke pudgala-skandha tathA tejasa aura kAmaNa vargaNA ke pudgala-skaMdha zarIra yogya pariNAmoM ke dvArA pariNata hote hue jIva ke sAtha saddha hote haiM, usa karma-skandha ko 'zarIra' yaha saMzA hai / zarIra nAma karma ke bheda- jo zarIra nAma hai, vaha pAMca prakAra kA hai - (1) baudhArika zarAra nAma karma, (2) vakiyika zarIra nAmakarma, (3) vA hAraka zarIra nAmakarma, (4) tasa zarAra nAmakarma aura (5) kArmaNa zarIra nAma-karma / 4 audArika zarIra- 'jo zarIra garbha janma se aura saMmucchana janma se utpanna hotA hai, vaha saba baudArika zarIra hai / " 1 - dhavalA.- 14 / 5, 6, 512 // 434: aNaMtANata poggala samavAoM saro / 2- (ka) savadhisiddhi, 8 / 11 / 386 / 6: __-yadudayAtmanaH zarIranitistaccharI nAma / (kha) rAjavArtika, 8 / 11 / 3 / 576 // 14 / 3 - dhavalA, 6 / 1, 6-1, 28152 / 6 / 4- (ka) paTkhaNDAgama, 661, 6-1|su0 31 / 68: jaM taM sarI raNAmakarma taM paMcavihaM dhorAlyi saroraNAma, veuvviyasarAraNAma, vAhAra sarI raNAmaM teyAsarA raNAma kamya saroraNAmaM cedi / / 31 / / (sa)-tattvArtha su0, bodArika vakiyikAhAraka tajasakA maNAni zaro rANi / / / 236 / / (ga) ThANa, 525 (gha) samavAyo prakoNaka, 158 / 5 - sarvArthasiddhi, 2145 / 167 / 1: yad garbhanaM yacca saMmuni tatsarvamaudArika dRSTavyam / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tiryaMca aura manuSyoM ke isa indriyagocara sthUla zarIra ko baudArika zarI ra kahate haiM / isake nimiva se hone vAlA Atma-mRdezoM kA parispaMdana baudArika kAya -yoga kahalAtA hai / zarAra dhAraNa ke prathama tIna samayoM meM jaba * taka isa zarIra kA paryApti purNa nahIM ho jAtI, taba taka isake sAtha kArmaNa zarIra kI pradhAnatA rahane ke kAraNazarIra va yoga donoM mila kahalAte haiM / kSiyika zarIra -- vaNimA, mahimA Adi vATha guNoM ke aizvarya ke sambandha se raka, vane, choTA, bar3A vAdi nAnA prakAra kA zarIra karanA vikriyA hai / vaha vikiyA jisa zarIra kA prayojana hai, vaha vaijhiyika zarIra hai / 'devoM bora nArakiyoM ke cA-gocara shro| vizeSa ko vaikiyika zarIra kahate haiM / yaha choTe-bar3e halke bhArI vaneka prakAra ke rUpoM meM parivartita kiyA jA sakatA hai / bAhAraka zarIra- 'jisake dvArA AtmA sukSma padArthoM kA bAharaNa karatA hai, usako AhAraka zarAra kahate haiM / " jIva hara avasthA meM nirantara nokarmAhAra grahaNa karatA rahatA hai, isalie bhale hI vaha kavalAhAra kare athavA na kare, vaha bAhAraka kahalAtA hai / janma dhAraNa ke prathama taNa se hI vaha vA hAraka ho jAtA hai / 5 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - jainendra siddhAnta koza, bhAga 1, pR0 470 / 2- (ka) sarvArthasiddhi, 2036 / 161 / 6 - aSTa guNezvaryayogAdekAkANumaharA ra vividhakaraNa vikiyA, sA prayojanamasyeti vakiyakam / (kha) dhavalA, 11456 / 26116 3- janendra siddhAnta koza, bhAga 3, pR0 601 4- ghavalA, 1, 1 / 56262-3: / bAharati vAtmasAkaroti sUkSmAnaniti AhAraH / 5- jainendra siddhAnta kauza, bhAga 1, pR0 263 / / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa karane ko bAhAra kahate haiM / .1 tejala zarorasthUla zarIra meM dApti vizeSa kA kAraNa bhUta eka atyanta sUkSma zarIra pratyeka jova ko hotA hai, use tejasa zarIra kahate haiM / tapa va Rddhi vizeSa ke kAraNa mI dAyeM yA bAyeM kaMdhe se koI vizeSa prakAra kA prajvalita putalA - sarIkhA utpanna kiyA jAtA hai, use tejasa samudghAta kahate haiM / 2 'jo dApti kA kAraNa hai yA teja meM utpanna hotA hai, use tejasa zarIra kahate haiM / 3 kArmaNa zarIra jIva ke pradezoM ke sAtha bandhe vaSTa karmoM ke sUkSma pudgala -skandha ke saMgraha kA nAma kArmaNa zarAra hai / 4 yadyapi sarva zarora karma ke nimitta se hote haiM, to mArUr3hi se viziSTa zarIra kI kArmaNa zarIra kahA hai / karmo kA kArya kArmaNa zarAra hai| 5 'saba karmoM kA prarohaNa arthAt AdhAra, utpAdaka aura sukha duHkha kA bIja hai, isalie kArmaNa zarIra hai / 'jJAnAvaraNa Adi ATha | 6 1- sarvAdhi - siddhi, 2 / 30 | 286 / 6 tryANAM zarIrANAM SaNNAM paryApto nAM yogyapudgala grahaNa mAhAraH / 2- jainendra siddhAnta koza, mAga 2, pR0 364 / 3 - savadhi - siddhi, 2 / 36 / 161 / 8: -yatejonibhitaM tejasi vA bhavaM savajatam / 4- jainendra siddhAnta koza, mAgara, pR0 75 / 5- sarvArthasiddhi, 2136 / 161/6 : sarveSAM karmanimitatvepi DhivazA viziSTa viSaye vRttiravaseyA, karmaNAM kArya kArmaNam / 5 SaTsaMDAgama, 14 / 5, 60 241 / 328: savvakampArNa pahaNuppAdayaM suhadukkhANaM bIjamidi kamyaM / 241 | Page #68 -------------------------------------------------------------------------- Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra ke hI karma-skaMdha ko kAma zarIra kahate haiM akSA jo kArmaNa zarIra nAmakarma ke udaya se utpanna hotA hai, use kArmaNa zarIra kahate haiM / saMsthAna nAma karma- saMsthAna kA artha hai -- zarIra ke svayavoM kI racanA, AkRti / ye chaha hai-2 1- samacaturakha, 2- nyagrodha-parimaMDala, 3 - sAdi (svAti), 4 - kubja, 5- vAmana, 6. huMDaka svArtha vArtika meM ina- saMsthA noM ko vyAkhyA isa prakAra se kI gaI hai 1- samacaturasa-- jisa zarIra-racanA meM U vaM, adhaH aura madhyamAga sama hotA hai, use samacaturasa saMsthAna kahA jAtA hai / eka kuzala zilpo dvArA nirmita caka kI sabhI rekhAra samAna hotI hai / isI prakAra isa saMsthAna meM sabhI bhAga samAna hote haiM / 2- nyogodha-parimaMDala-- jisa zarAra-racanA meM nAmi ke Upara kA bhAga bar3A (vistRta) tathA nAce phaT mAga choTA hotA hai, use nyogodha-parimaMDala kahA jAtA hai / isakA yaha nAma isI lie diyA gayA hai ki isa saMsthAna kI tulanA nyogodha (vaTa) vRkSa ke sAtha hotI hai / 3 - svAti-- isameM nAmi ke Upara kA bhAga choTA aura nIce kA bar3A hotA hai / isakA nAkA ra vatmIka kI taraha hotA hai / 4 - kubja -- jisa sarora-racanA meM pITha para pudgaloM kA adhika saMcaya ho, use kuna saMsthAna kahate haiN| 5 - vAmana-- jisameM sabhI A-upAMga choTe hoM, use vAmana saMsthAna kahate haiN| 1- (4) tatvArtha-vAyika, pR0 576, 577 (ba) sthAnAMgavRti, patra 336 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 - huDa-- jisameM sabhI kA-upAMga hur3a kI taraha saMsthita hoM, use huNDa saMsthAna kahate haiM / manovaijJAnikoM dvArA zarIra-racanA kA vargIkaraNa-- laDna mahodaya ne zArIrika racanA ke AdhAra para vo karaNa kiyA hai / isa vargIkaraNa kA AdhAra zelDana kA zarAra-vijJAna tathA zaro ra-vikAsa-vijJAna hai / usane 400 vyaktiyoM kA adhyayana kiyA hai / vagA karaNa isa prakAra hai -1 (ka) komala tathA golAkAra (ENDOMUR PHIC) (kha) AyatAkAra (MESOMORPHIC) (ga) lambAkAra (ECT OMOR PHIC) (ka) ko mala tathA golAkAra -- isa prakAra ke vyaki atyanta komala kintu dekhane meM moTe lagate haiM / ( nakA vyavahAra unakI AntoM ke Antarika zaktizAlI pAcana para nirbhara hotA hai / (kha) vAyatAkAra --- ye loga pU pa se zaktizAlI hote haiM / inakA zarIra mArI va majabuta hotA hai, khAla patalA hoto hai / (ga) lambAkAra - isa zreNI ke vyaki zakti hI na hote haiM, kintu inameM uttejana - zIlatA adhika hoto hai, jisake kAraNa bAhya jagata meM ve apano kriyAoM ko zIghratA se karate haiM / zarIra ke prakAra -- vanara mahodaya ne 400 vyaktiyoM kA adhyayana kiyA / unakI zArIrika rUparekhA ke anusAra unako cAra vargoM meM vimaka kiyA hai(ka) suDaula kAya ( ATHLETIC) (kha) laMbakAya (AESTHEMIC) (ga) gola kAya (PYKNIC) (gha) DAyasaplAsTika (DYSPLASTIC) 1. .. Sheldon%3 The varieties of Human Physicque, Harper, New York (1940). Page #72 -------------------------------------------------------------------------- Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) suDaulakAya-- ve vyakti jo zaktivAna hote haiM, ve apanI icchAnusAra samAyojana kara lete haiN| kArya meM ruci lete haiM vora isarI vastuoM ko cintA bahuta kama karate haiM / (kha) laMbakAya-- isa prakAra ke vyaki lambe aura patale hote haiM / isaroM ko nindA karate haiM aura sanI nindA ke prati sajaga rahate haiN| . (ga) gola kAya -- isa prakAra ke loga manavRta aura choTe hote haiM, isare logoM ke sAtha saralatA se mila jAte haiM / (gha) DAyaspalAsTika-- isa prakAra ke logoM kA zarIra sAdhAraNa hotA hai / isa prakAra saMsthAna nAmakarma tathA zalar3ana bAra banara ke vargIkaraNa meM adbhuta samAnatA dikhAyI detI hai| saMhanana nAma-karma-- dhavalA meM likhA hai ki haDDiyoM ke saMcaya ko saMhanana kahate haiM / saMhanana nAma karma ke chaha meda haiM -- 1- vajra kaSamatA rAcasaMhanana, (2) RSabhanArAcasaMhanana, (3) nArAsaMhanana, (4) ardhanArAcasaMhanana, (5) kI likasaMhanana bAra (6) sevAsiMhanana (asaMprAptasapATikA saMhanana) / vajra manA rAcasaMhanana -- jisake udaya se vajra ke hAr3a, katra ke veSTana vora vajra kI kIleM hoM, use vASa bhanArAcasaMhanana nAmakarma kahate haiM / - - - - - - ---- - -- - -- -- -- -- - - -- -- ------------ --- -------- 1- dhavalA, 61, 6-1, 36173 / 8: saMhananamasthi saMcaya, kaSamo veSTanama, vajavada bheSatvAna kaSamaH / vavannArAca vajanArAca, to dAvapi yasmin va zarIra saMhanane tajaSa bhavaja zarora saMhananam / jassa kammassa udaraNa vajahaDDAcha vajjaveTaTheNa vaiTThiyAI jaNaraNa lA liyAI vahA~ti taM vajja risahavaraNArAyaNa sarIra saMghaDaNa midi u hodi / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35. kaSa manA rAcasaMhanana-- jisake udaya se vana ke hAr3a bora vana kI kIleM hoM parantu veSTana vana ke nA hote use vajanA rAcasaMhanana kahate haiM / nArAcasaMhanana-- jisa karma ke udaya se vaz2arahita veSaTana bora kIloM se sahita hAr3a hoM use nArAcasaMhanana nAmakarma kahate haiM / arddhanArAsaMhanana-- jisa karma ke udaya se hAr3oM kI saMthiyAM vAdhI kI lita hoM, use nArAsaMhanA karma kahate haiN| ko lakasaMhanana -- jisa karma ke udaya se hAr3a paraspara kI lita hoM, use ko laka saMhanana kahate haiM / yasaMpAptApATikAsaMhanana -- jisa karma ke udaya se hAr3a nasoM meM bathe hoM, kIloM se yukta na hoM use saMprAptasRpATikAsaMhanana kahate haiM / 1 - reso caiva haDDayo vajArisaha vajjiyo jassa kammassa udaraNa hoditaM kamma (ka) vajaNArAyaNatarora saMghaDaNa midi maNNade / 'jarasa kampassa udaraNa vanjavisasaNa rahidaNArAyaNa kho liyAso haDDasaMdhivo havaMti taM pArAyaNa sarora saMghahaNaM NAma / jassa kammassa udaraNa haDDasaMdhIbo NArAraNa addhavidAvo hmati taM baddha NArAyaNa sarorasaMghaNaM NAma / jassa kammassa udaraNa bajja haDDAI khA liyAI vaMti taM sI liya sarIra sapaNa NAma / jassa kammassa udaraNa NoNNamasaM pattAI sari siva haDDAI va virAnaddhA haDDAI iti taM vasaM pata sevaTTa sarIra saMghaDaNa pAma / (kha) ThANe, 6.20: vi saMghayaNe paNa, taMbahA-- va rosama-NArAya-saMghayaNe, usabhaNArAya-saMghayaNe, NArAya-saMghayaNe, vaNArAya - saMghayaNe, kho liyA saMghayaNe , viTTa -saMghayaNe / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra-manovaijJAnikoM kA mata -- zarIra-manovaijJAnikoM ne haDDI ke jor3a yA saMdhiyoM ke bAre meM anusaMdhAna kiyA hai / sandhiyAM (ART I CUL AT I ONS)- zarIra ke kaMkAla kI racanA aneka asthiyoM se milakara hotI hai / isameM choTI-bar3I , lambI caur3I, capaTI gola sabhI prakAra kI asthiyAM hotI haiM / ye vApasa meM vibhinna sthAnoM para jur3atI haiM jisase zarIra kA svApa tayAra hotA hai / jahA~ kahA~ do yA do se adhika vasthiyAM vApasa meM jUr3atI hai, vahAM jor3a yA sandhi (20INT, JUNCT URE OR OSSIUM) banatI hai| - - choTI --hA asthiyoM ke isa prakAra Apasa meM jur3ane se zarIra ko gati karane ko pAmatA prApta hoto hai| sandhiyoM ke bheda-- (K INDS OF 301 NTS)-- racanA ke vAdhAra para sandhiyA~ ko tIna varSoM meM rakhA gayA hai-- (1) sUtraNa-sandhi (FIBR OUS POINTS) (2) upAsthi -sandhi (CART IL AG I NOUS JOINTS) (3) snehaka-sandhi (SYNOVIAL JOINTS). sandhiyoM ke sAta varga-- abhinava zabdAvalI ke anusAra sandhiyoM ke sAta varga hai(1) sAdhAraNa sandhi (PLAIN DOINTS) (2) golAbha sandhi (SPHER OID) (3) sthuna kAma sandhi ( CONDYL AR JOINTS) (4) dIrgha vRttIya sandhi (ELLIPSOID POINTS), (5) cakaka sandhi (TROCHOID JOINTS) (6) paryaNikA sandhi (SELLER 20INTS) (7) kabA varSAMta kora sandhi (1HI NGE- OR-G I NGLYMUS JOINTS) gati ke AdhAra para sandhiyoM kA varNoraNa-- jisa sthAna para sthiyAM 1- zarIra-jhyiA -vijJAna, 1984), pR0 156 : . -DA0 pramilA varmA, DA0 kAnti pavyi, -bihAra hindI gantha kAdamI, paTanA / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apasa meM sandhi banAtI haiM, vahAM para ve gati ke AdhAra para saMdhiyAM tIna varga kI (1) acala saMdhiyAM (3) babA dhacala saMdhiyAM thor3I bahuta gati karatI haiM / isa prakAra hotI haiM : * (2) alpa cala saMdhiyAM abAdha cala saMdhiyoM ke prakAra -- abAdhacana saMdhiyoM ke udAharaNa zarIra meM sabase adhika hai / unake kaI prakAra haiM tathA racanA meM bhI thor3A bahuta antara hotA hai / ye saMdhiyAM nimna prakAra kI hotI hai- (1) kaMduka alUkhala saMdhi (2) kaura saMdhi (3) ghurAga saMdhi (4) saMsapA saMdhi isa prakAra hanana nAmakarma tathA zarIra vaijJAnikoM ke saMdhiyoM ke vargIkaraNa hai / paryApta nAmakarma yoni sthAna meM praveza karate hI jIva vahAM apane zarIra ke yogya kucha pudgala vargaNAoM kA grahaNa yA AhAra karatA hai / tatpazcAt unake dvArA kramaza: zarIra, zvAsa, indriya, bhASA va mana kA nirmANa karatA hai / yadyapi sthUla dRSTi se dekhane para isa kArya meM bahuta kAla lagatA hai para sUkSma dRSTi se dekhane para isa kArya meM eka antarmuhUrta pUrI kara letA hai| unheM hI usakI chaha paryAptiyAM kahate haiN| cAroM tarapha se prApti ko paryApta kahate haiM / 'jisake udaya se AhAra bAdi paryAptiyoM ko racanA hotI hai, vaha paryApta -3 1. Human Anatomy And Physiology- Page 49. MIR Publications, Moscow, (1982). 2- jainendra siddhAnta koza, mAga 3, pR0 36 3- gommaTasAra jI vakANDa, jIvatastva pradIpikA, 2216: marisamantAt, AApti paryApti zakti niSpatirityarthaH / 37 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma karma hai / - - - jo chaha prakAra kI paryAptiyoM ke bhAva kA hetu hai, vaha vaparyApti nAma kama hai / 1 'bAhAra, zarIra, indriya vAdi ke vyApAroM meM arthAt pravRttiyoM meM pariNamana karane kI jo zakiyAM haiM, una zaktiyoM ke kAraNa jo pudgala skandha hai, una pudgala -skanyoM kI niSpati ko paryApti kahate haiM / 2 'AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchavAsa, bhASA aura mana: paryApti-- aise chaha payApti kahAM hai / garma-vijJAna-- 'stroM ke udara meM zubha aura zoNita ke paraspara garaNa arthAt mitraNa ko garma kahate haiM athavA mAtA ke dvArA upamukta bAhAra ke garaNa hone ko garma kahate haiM / 4 'mAtA kA rudhira aura pitA kA vIryapa pudgala kA zarIra pa gahaNa kara jAva kA upaja nA to garbha janma hai / 5 1 - savadhi-sisi, 8 / 11 / 362 / 2: yadudayAhArAdipayAptinivRti: tatparyApti - naam| - - - Savidha paryAptyamAvahataraparyAptinAma / 2- kAtijhyAnudhAA, 134-35: bAhAra sarIrI diNi sAsumsAsa - mAsa maNasANaM / pariNa: vAvAresu ya jAo chacceva sacI ko / / 134 / / tasseva kAraNANa puggala saMdhAna bAhu NippatI / / 135 / / 3 - mUla-ArAdhanA, 1045 : AhAre ya sarAre ---- jiNamAdA / 4- sarvArthasiddhi- 2 / 31 / 17 / 4: striyA udare zazoNitayogaraNa mizraNa garbhaH / mAtrupabhuktAhAra garaNAdA garmaH / 5 - gommaTasAra jI kAMDa jIvatatva padI pikA, 83 / 205 / 1: bAyapAna jAvena zoNitapa piNDasya garaNa zarIratayA upAdanaM garbhaH / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jona kA garbha-praveza- zrImad bhAgavat meM kahA hai- 'jIva prArabdha-karmavaza deha-mApti ke lie puruSa ke vIrya kaNa ke bAzrita hokara strI ke udara meM praviSTa hotA / 1 Ayurveda ke vibhinna granthoM ke vAdhAra para jIva ke pUrva +moM ke anusAra garbha-mRveza kA varNana sa prakAra upalabdha hotA hai- 'yaha AtmA jaise zubha-azubha karma pUrva janma meM saMcita karatA hai,unhoM ke vAdhAra para isakA punarjanma hotA hai aura pUrva deha meM saMskArita guNoM kA prAdurbhAva isa janma meM hotA hai| gItA ke The adhyAya meM yogirAja kRSNa ne isa bAta kI puSTi kI hai __ tatra taM buddhi saMyoga lamate paurvadehikam / isI kAraNa isa saMsAra meM hama kisI ko sundara, kisI ko ku-pa, kisI ko lulA, kisI ko laMgar3A, kisI ko aMdhA, kisI ko kAnA dekhate haiM / isI prakAra ko jAya kisI mahApuruSa ke para janma letA hai to koI kisI adhama ke ghara utpanna hotA hai / koI aizvaryazAlI ke ghara janmatA hai to koI akiMcana kuTIra meM palatA hai / yaha vividhatA pUrvakRta karma se hotI hai jise ki deva ke nAma se kahA jAtA hai - 'purvajanmakRtaM karma tavamiti kathyate / ' vAtsyAyana ke anusAra purvakRta karma ke phala se nae zarIra kA nirmANa hotA na darzana meM kanimitta zarAra-nirmANa ko prati-pati mAnya hai / gautama ne pukSA maMta / jo prANI bhAle janma meM utpanna hone vAlA hai, kyA vaha sAyuSka saMkramaNa karatA hai yA nirAyuSka? 1- zrI madbhAgavata, 3 / 31 / 1: ga0 pu0 sA0, 65: karmaNA devanetraNa antardeho pacye / striyAH praviSTa udaraM puMso reta: kaNAzrayaH / / 2- sututa, zA0 2 / 25: karmaNA codito yena yadApnoti punave / abhyastA: pUrvadehe ye tAneva paNate guNAn / 3. nyAya darzana vAtsyAyana bhASya 3||raa56-60, pR0 263 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn gautama ! yaha sAyuSka saMkramaNa karatA hai, nirAyuSka saMkramaNa nahIM karatA / gautama -- paMte / vaha AyuSya kA baMdha kahIM karatA hai? bhAvAn -- vaha vAyuSya kA baMdha pUrvaMbhava meM kara letA hai / jIva kA garbhavAsa - " garuDa purANa sAroddhAra meM tathA bhAgavata meM jIva ke gamAvAsa kA varNana isa prakAra upalabdha hai- mAtA dvArA mukta banna yAnAdi se bar3hA hai rasa, raka Adi dhAtu jisakA, aisA prANI asammata arthAt jisase durgaMdha jAtI hai jisameM jIva kA sambhava hai viSThA aura mutra ke garta meM sotA hai / sukumAra hone ke kAraNa garta meM hone vAle bhUkhe kar3oM ke kATe jAne para pratikSaNa usa kleza se pIr3ita ho mUrcchita ho jAtA hai / mAtA se khAe hue kahuve, tIkSNa, lavaNIya le aura khaTTe bAdi ulbana padArthase hue jAne para raMgoM meM vedanA hotI hai, tathA jarAyu aura Ata ke baMdhana meM par3ha kara pITha grIvA ke lacakane se kAMkha ma~sira karake piMjare ke pakSI ke samAna aMgoM ke calAne meM asamartha ho jAtA hai / vahAM deva yoga se so janma kI bAta smaraNa kara dArgha zvAsa letA hai / ata: kucha bhI sukha nahIM / saMtapta aura bhayabhIta jIva dhAturUpa sAMta bandhanoM meM par3akara tathA hAtha jor3akara jisane isa udara meM DAlA hai, usakI do na vacanoM se stuti karatA hai / re 1- bhagavatI, 5. 56 60 : jAve NaM te! je bhavira nareirasa uvavajjitara, se bhate / kiM sAura saMkapAka ? nirArAura saMkamaka ? ! goyamA ! sAue saMkamara, no nirAura saMkamadha / / 56 / / se NaM te! bAu kahiM kaDe? kahiM samAhaNe ? gomA / purimeve kaDe, purime veM samAharaNe | ||6|| 2- (ka) zrImadbhAgavata, 3 / 31, 5691 (kha) guruDapurANa sArodAra, 6 6 . 16 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraka saMhitA meM zarIra-racanA-- caka saMhitA ke zarIrasthAnaka meM zarIrasaMracanA ke viSaya meM likhA hai- 'sabase pUrva mana pI kAraNa ke sAtha saMyukta huvA vAtmA dhAtuguNa ke grahaNa karane ke lie athavA mahAbhUtoM ke grahaNa karane ke lie pravRtta hotA hai / vAtmA kA jaisA karma hotA hai aura jaisA mana usake sAtha hotA hai, vaisA hI zarIra banatA hai, vaise hI pRthivI Adi mRta hote haiM tathA apane karma dArA prerita kiye hue mApI sAdhana ke sAtha sthUla zarIra ko utpanna karane ke lie upAdAnabhuta bhutoM ko gahaNa karatA hai / yaha AtmA hetu, kAraNa, nimica, kanA, mantA, bodhayitA, bodA, dRSTA, pAtA, sA, vizva karmA, vizvarUpa, puruSa prabhava, vavyaya, nityaguNI, bhUtoM ko grahaNa karane vAlA pradhAna, avyaka, jIvajJa, praphula, cetanAvAna, prabhu, bhUtAtmA, nya, nA vora antarAtmA kahalAtA hai / yaha jI va gamAzaya meM anupaviSTa hokara + bora zoNita se milakara apane se, apane ko garbha .pa meM utpanna karatA hai, ataeva garbha meM isakI bAtmasaMjJA hotI ------------- 1- caraka zA0 4 / 4: tatra pUrva cetanAdhAtuH satvakaraNo guNaguNAya punaH pravartate / sa hi hetuH kAraNa nimitamatAraM kartA mantA bodhayitA bodhA dRSTA, dhAtA balA vizvakarmA vizvarUpa: puruSa: prabhavo bavyayoM nityo guNI garjA prAdhAnyamavyaktaM jIvo jJa: prakulazcetanAvAn prabhuzca mRtAtmA cendriyAtmA bAntarAtmA ceti / 2- caraka zA0, 3 / 12: sa (AtmA) garbhAzayamanupavizya zaka zoNitA myAM saMyogamaitva garbhatvena janavatvAtmanAtmAnam AtmasaMjJA hi garne / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma prANa grahaNa karane ko janma kahate haiM / 1 janma tIna prakAra kA hotA hai -- sampUcchena, garbhaja aura upapAta / 2 strI puruSa ke saMyoga se hone vAle janma ko garma kahate haiM / 3 saMyoga niropa tathA bAharI vAtAvaraNa se yogya pudgaloM ko grahaNa kara aniyata sthAna meM utpanna hone vAle sampRcchana kahalAte haiM / 4 devatA aura nArakI ke janma ko upapAta kahate haiM / ve antarmuharta meM yuvA ho jAte haiM / manusmRti ke anusAra rAkSasoM kA jarAyuja janma hotA hai / 6 cara prANiyoM ke mATha bheda hote haiM -7 (1) gaNDana, (2) potaja (3) jarAyuja, (4) rasana, (5) saMsvedaja, (6) sammUrcchima, (7) udbhijJa (8) upapAta / 8 yadyapi garmavyutkAnti ke samaya hI janma ho jAtA hai lekina vaha pracchanna hotA hai / kevala jarAyuja, aNDaja aura potaja jIva ke hI garma hotA hai / manusmRti meM kevala jarAyuja ko garbhaja mAnA hai / garbhaja jova manuSya aura saMgI tica paMcendriya hA hote haiM / 10 1- bhagavatI ArAdhanA, 25 / 84 / 14 2- tatvArtha sUtra, 2 / 31 sampadA janma, tavArthasiddhi, s 3 - svArtha siddhi, 2 / 31 / 187 / 4 / 42. 4- sthAnAMga TIkA | 5- sUtrapAhu, jaina siddhAnta do pikA, 3 / 16 6 - manusmRti, 1143 7 - sthAnAMga, 8 / 1 baTTha vidhe jANisaMga he paNNace, taM jahA- aMDagA, pItagA, jara ujA, rajA, saMseyagA, saMmucchimA ubhigA, uvyAtiyA / jarAyujANDajapatAnAM garbhaH / 8- tatvArtha sUtra, 2 / 33 6- manusmRti, 1 / 43 10- ThANaM 2253 , Page #90 -------------------------------------------------------------------------- Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbha zabda kA jI- garma zabda oka arthoM meM prayukta hotA hai-- bhrUNa, zarIra kA janma, zukra aura zoNita kA anubaMdha, mAMsapiMDa, zizu, kuti, nATaka kI saMdhi, phala, AhAra, ghara ke andara kA bhAga, kaTahala kA kAMTedAra chilakA, kamala kA koza ityAdi / TIkAkAra abhyadeva turi kahate haiM-- sajI va pudgala piNDa kA nAma ga hai / vaidika mAnyatA ke anusAra jIva ke saMcita karma ke phaladAtA Izvara ke AdezAnusAra prakRti dvArA mAtA ke jaTara gahvara meM puruSa ke zukra kA sthApana garbhaM hai / garbhAdhAna- 43 vaidika dharma ke anusAra dhArmika kriyA ke sAtha puruSa strI kI yoni meM vIrya sthApita karatA hai, vaha garbhAdhAna kahA jAtA hai / isI prakAra jaba raja puruSa ke saMyoga se mizrita hokara strI kI kozAkAra yoni meM praveza karatA hai taba garbhAdhAna hotA hai / digambara graMthoM meM 53 kriyAoM meM garbhAnviya- garbhAdhAna kau pahalA saMskAra karma 5 strI aura puruSa kA sahavAsa hone para bhI garbhadhAraNa nahIM ho sakatA, isakA bahuta vistRta vivecana sthAnAMga sUtra meM milatA hai- 1- pUrNa yuvatI hone se, 2- vigata yauvanA hone se, 3- janma se hI baccA hone se, 4- roga se spRSTa hone se, 1- maTTI, 5. TokA / 2- hindU dharmakoza, pR0 228 4- taMdulavaicArika prakArNAMka, 11 5- mahApurANa, 38 / 51-68 3- vahI, pR0288 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5- zokAsta hone se, 6- sadA tumatI rahane se, 7- kabhI RtugalI na hone se, - garbhAzaya naSTa ho jAne se, 6- garbhAzaya kI zakipINa ho jAne se, 10- uprAkRtika kAmako DA tathA adhika pazuna sevana karane se / 2 11- RtupAla kI nizcita sImA taka puruSa sahavAna na rahane se, 12- samAgata zu pudgaloM ke vidhvaMsta ho jAne se, 13- pittapradhAna zoNita ke udoNa ho jAne se, 14- devapayoga 15 - puti karmoM ke udaya se / 3 pA gaTa ne Ayurvedika dRSTi se viSaya meM vistRta vivecana kiyA hai / 1- ThaTrip . 184: paMcA ThANe hi tthA purilaiNa saddhiM saMvasamANA vi garbha No dhArejA, taM nahA- (1) appayodhaNA, (2) atiktajovvaNA, (3) jAtipaMjhA, (4) gelaNNapuTThA, (5) dAmamaNa siyA-- iccetehiM paMcA ThANe hiM ittho puriNa- saddhiM tava samANA vigama No dhArejjA / 2- ThANAMga , 5 . 185 : pR0 577 : -- paMcAha ThANe hi itthI purilaiNa uddhi samasaMvANIva No gavma dhArejjA taM jA-- 1- NiccoumA 2- aNouyA (3) pANaNatoyA 4- vAvisoyA, 5- agaMgapaviNI / ___ -- [ccatA paMcahi ThANe hi tyA puriseNa saddhi saMvasamAvi gabhaM No dhArejjA / 3- ThANAMga, .. 106 4- aSTAMga dava, 1 / 8-11, 22 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garma praveza ke samaya jIva ko sthiti ke bAre meM patta karate hue gautama ne pRthA-- bhagavAn / NA va garbha meM Ate samaya ndriya rahita hotA hai yA ndriya sahita? mAvAna ne kahA- indriya sahita bhI AtA hai aura indriya rahita bho / isakA kAraNa batAte hura mahAvIra ne kahA ki gabhAdhAna ke samaya jIva ke dravyendriyAM nahIM hotI, bhAvendriyAM hotI hai|' vyandriyA binA AhAra ke nirmita nahIM ho sakatoM / isI prakAra zarIra ke bAre meM upara dete hue kahA ki audArika, vakiya aura AhAraka zarIra nahIM hotA kintu tejasa aura kAmaNa zarIra hotA hai / garbhastha jIva ke bAre meM itanA sukSma aura saiddhAntika vivecana aura kahIM nahIM milatA / isa viSaya meM Adhunika zarIrazAstriyoM kI khoja evaM prayoga bahuta mahatvapRNa hai / strI kA f/ tathA puruSa kA milA ra 2 ko zikA bana jAto 6 jisameM vaMzAnugata sabhA guNa rahate haiM / usa ko zikA ke AdhAra para hI vyaktitva kA nirdhAraNa hotA hai| garbha ke bAloM kA raMga, AMkheM, tvacA, lambAI, ThiganApana, moTApana yA dubalApana, murtatA yA buddhimA, AyuSya, A-upAMgoM kI racanA Adi sabhI tatva usameM nihita rahate haiM / isa prakAra vaijJAnikoM ke anusAra yaha prathama taNa bahuta mahatvapUrNa hotA hai / 1- bhagavatI, 1 / 340-41 gauyamA / siya saI dira vakphama / sitha oNNa dira pakkamaha / / 340 / / goyamA / daviMdiyAIpahucca aNiMdira vakkama / mA vidiyAI paDucca saiMdira vakAmaha / tai teNaDheNaM goyamA / evaM vaccara - siya saI dira vakamA / jiya aNi dira vakkama / / 341 / / 2- bhagavatI, 11342-43 goyamA / siya sasarorI vakamA siya rIrI vakkama / / 342 / / goyamA / orAliya-veuvviya-mAhArayAI paDucca asarI ro vayama / teyA+mmA pahacca sararorI vAmA / se teNaDheNaM goyamA / evaM puccae-siya sasarIrI va | siya arorI vama ||343 / / 3. Mind Alive, P. 37. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra samAdhA-1 kA tulanA pAptiyoM se tathA pharma pattiyoM se kA jA sakatA hai / 55 varSo bAda strI kI yoni garbhAdhAna ke yogya nahIM rahatA tathA 75 varSa bAda puruSa kA vo ye bho hI na ho jAtA hai / garbhAdhAna kI pUrI prajhyiA Ayurvedika gaMdhoM - aSTAMgahRdaya, 2 carakare aura suduta meM dI gayI hai / garbhAdhAna ke bAre meM suzruta kA mata hai ki do striyAM bhI yadi Apasa meM mathuna .. to unako raja saMyoga se garbhadhAraNa ho sakatA hai / isake atirikta yadi koI RtusnAtA stro svapna meM mathuna karatI hai to mI usake jArtava ko vAyu pAra garina meM garma paidA kara detA hai / donoM garmoM meM pitA ke guNa arthAt haDDA, muM, dAr3I, nasa Adi nahIM hote / garma ke prakAra garbha cAra rUpoM meM niSpanna hotA hai- strI , puruSa, napuMsaka tathA pi (maaNspinndd)|7 ko apitA se putra, raja yA oja kI adhikatA se putrI, ----------------- 1- taMduvicArika kAh, 13 // 14 2- aSTAMga hRdaya, 1 / 32-36 3- caraka, 123 4- suzruta, 3 / 13 5- vahI, 2 / 50 6- suzruta, 2051 7- ThANaM, 4. 642, jaina vizva bhArato, lADanUM (rAjasthAna) cacAri maNussI gavmA paNNacA, taM jahA itthitAra, purisacAra, NapuMsagatAra, pitAra / 8- vahI, 4.642 / 1-2 : appaM suka bahuM oyaM, tyA tattha pajAyati / bappaM orya bahuM sukaM puriso tattha jAyati / / doIpi racatukkANa, tulabhAve NapuMsao / itthI-boya samAyoge biSa tattha pajAyati / / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM kI mAtrA samAna hone se napuMsaka tathA vAyu vikAra se auja ke jama jAne para vimba (mAMsapiNDa) paidA hotA hai / jaise- mAlor3hA / manusmRti,2 carakasaMhitA, 2 aSTA i. gahRdaya tathA suzruta meM bhI isI mata kI puSTi kI gayI hai| manusmRti meM isakA eka kAraNa aura batAyA hai ki strI ke mAsika dharma ke bAda samarAtriyoM meM sambhoga hone se putra tathA viSama meM putrI paidA hotI hai| / moja ne isakA vaijJAnika kAraNa batAte hue kahA hai ki mAsika dharma ke sama dinoM meM raja kAma hotA tathA viSama dinoM meM usakI vRddhi ho jAtI hai isalie sama dinoM meM saMyoga se putra tathA viSama dinoM meM kanyA ko utpaci hotI hai / saMdulavaicArika prakoNa meM sthAna ke AdhAra para bhI isa viSaya meM vicAra kiyA hai / dAhinI kSi meM utpanna hone vAlA garbha puruSapa meM, bAyo meM basane vAlA jIva strI tathA kukSi ke madhya bhAga meM rahane vAlA napuMsaka hotA hai / isI bAta kA suzruta meM vistAra se paNana milatA / pAzcAtya vinoM ne mA kahA hai ki strI ke joza ke dAhine mAga meM aise padAdhoM kI sthiti rahatI :: jisameM putra utpanna karane kA zakti hotA hai tathA bAraMbhAga meM kenyA utpanna karane kA zaoNka vAlA padArtha rahatA hai / 10 AdhunikA vaijJAnikoM ke AdhAra para bhI mRNa ke liMga kA nirmANa pitA ke zaka para AdhArita hai | Y ko mosoma se putra tathA x ko mosona se lar3akI paidA hotI hai| mAtA ke raNa meM kevala x ko mosoma hotA hai tathA pitA ke zubha meM x aura Y donoM hote haiM / jaba mAtA ke x tathA pitA --- - - V 1- taMdulavacArika prakI Naka- 22-23 2- manu0, 3 / 46 3- carakasaMhitA, 2 / 11 4- aSTAigahRdaya, 115-6 5- suzruta, 3 / 10 ---- 6- manusmRti, 3 / 8 7- subhuta, 3 / 10, pR0 21 8- taMdulavacArika prakoNaka, 16 6- suzruta, 3 / 32, pR027 . 10- hindI zabdasAgara, pR0 1244 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA saMyoga hotA hai taba putra tathA donoM ke x x saMyukta hone para putrI padA hotI eka jApAnI vaijJAnika ke abhimata se garbhavatI strI ane saMkalpa-pala se garbha ke mRNa ko putra yA kanyA meM pariNata kara sakatI hai / garbhadhAraNa ke do mahIne ke mI tara rAta ko jaba taka nIMda na Ara, taba taka socatI rahe ki "mujhe lajhA hogA" "mujhe lafA hogA - aisA karane se use putra utpanna ho sakatA hai / isa prayoga se 2000 striyoM meM se 1650 striyoM ke putra utpanna hue / isI prakAra liMga bheda ke bAre meM eka pAzcAtya vidhAna ne aneka prayoga choTe prANiyoM para kiye ki puSTikara bhojana karane se strI tathA muSTikara bhojana se puruSa paidA hotA hai| unakA abhimata hai ki yaha prayoga striyoM para bhI saphala ho sakatA hai / 3 prasiddha dArzanika arastu ke anusAra ucarI havA calate samaya garbhAdhAna ho jAra to vaha baccA putra "pa meM paidA hotA hai / isake atirika aura bhI aneka mAnyatAeM pracalita haiM lekina ve taka kI kasoTA para sahI nahIM utaratoM : unako yahAM prastuta nahIM kiyA gayA / strI ke garbha kI bhAMti upaga ke mA cAra prakAra ke garmoM kA ullekha milatA hai-- 1- osa, 2- mihikA-suhAsA, 3- atizo ta, 4- atiuSNa / dUsare prakAra se bhI, cAra meda kiye gaye haiM-- 1- himapAta, 2- AkAza kA bAdaloM se Dhake rahanA, 3atizI toSNa, 4- garjana, vidyut, jala, vAta kA saMyukta yoga / ye cAroM garbha kramazaH mAgha, phAguna, catra tathA vaizAkha ke mahIne meM hote haiM / ........... 1- Mind Alive, P. 37. 2- homiyopaithika pArivArika cikitsA, pR0 666 3-The Ascent of Man, P. 114-115. 4- ThANa, 4 / 640-641 gA0 1 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbha kA utpati sthAna- yoni-- garbha ke utpatti-sthAna ko yoni kahate haiM / ThANe sUtra meM yoni to na prakAra kI batalAI hai-1 1- kUrmonna. -- kAra ke samAna unnata / isameM arhat cazvatoM jaise uttama puruSa utpanna hote haiM / 2- zaMkhAvata-- zaMkha ke samAna Avarta vAlI / isa yoni meM ana jo va utpanna hote haiM lekina niSpanna nahIM hote / arthAt esayoni meM baccA paidA karane kI yogyatA nahIM hotii| 3- vaMzI patrikA-- bAMsa ko jAlI ke patroM ke AkAra vAlI / yaha prAya : sAmAnya striyoM ke hotI hai tathA isameM sAmAnya vyakti janma lete haiM / isake atirikta sabhI prANiyoM kI apekSA se bhI yoni ke nau bheda kiye gaye hai / 2 otA bheda se aNDana, potaja, jarAyuja, saMsvedaja, sammuchima aura udbhija Adi bATha yoniyAM hotI haiN| inameM garbhastha jIva ke bala aNDA, potaja aura jarAyuja / na tA na yoniyoM meM ho janma lete hai / 4 / taMdulapacAra prakANa meM yoni kI racanA kA ullekha milatA hai / strI kI nAbhi ke nIce phUla kI IDI ke samAna AkAra vAlI do nAjhyiA hotI haiM / una donoM nATiyoM ke nicale bhAga meM yoni hotI hai / yoni kA mukha noce hotA hai tathA vAkAra talavAra ko syAna ke samAna hotA hai / 5 . . 1- ThANa, 31103, prajJApanA : 2- ThANa, 3 / 100-102 3- vahI, 83 4- tatvArtha sutra, 26 5- taMdulavaicArika prakINaka, gA0 6. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda ke zabdoM meM jaise roha maGlo kA zirA bho tara kI tarapha vistRta tathA mukha kI tarapha sakuMcita hotA hai, vaise hI garbhAzaya kA AkAra hotA hai / 1 suzruta ke anusAra pitAzaya aura pakvAzaya ke bIca garbhAzaya hotA hai / Adhunika / vaijJAnikoM ke anusAra garbhAzaya mutrAzaya baura malAzaya ke bIca meM hotA hai / gabhAzaya ke cAroM ora tI na AvaraNa hote haiM / yaha AvaraNa rasa aura tvacA se banatA hai; ittarA snAyumaMDala se tathA totarA balAmI tvacA se banatA hai / vaijJAnika jisa rUpa meM garbhAzaya kI racanA kA ullekha karate haiM vaha taMdulabacArika se miAtA hai / jIvotpatti kI saMkhyA ___eka bAra saMbhoga se strI yoni meM 1, 2 yAvat 6 lAsa jIvoM kI utpati hotI / / 3 unameM eka, do yA tIna niSpanna hote haiM / zeSa samApta ho jAte haiM / vajJA nika khojoM ke anusAra vI ya jantu eka iMca ke 6003 bhAga ke barAbara hotA hai / eka bAra ke saMbhoga se nikalane vAle vIrya meM inakI saMkhyA karor3oM taka kI hotI hai / lekina strI kI Dim-ganthiyoM se eka mAsa meM eka hI hi ni:sata hotA hai / usake saMyoga se hI garma kI racanA hotI hai / gautama ne jijJAsA prastuta kI -- itane jI va eka sAtha utpanna kaise ho jAte haiM? mahAvIra ne kahA--'saMbhoga karane se raja saMyukta puruSa-vIrya se strI yoni meM lAkhoM jIvoM kI utpatti ho jAtI hai / " bhAvatA jor3a meM bhI jathacArya ne eka prazna uThAyA hai ki marata ke savA karor3a putra kase hura? svayaM hI uttara dete hura 1- garma vijJAna, pR0 3 2- nayA svAsthya aura do ghAyu, pR0 84 3- pAvatI 2 / 87, taMdulavaicArika praphI Na pha 12 4- Mind ave, P. 17. 5- maga vatI, zaka Page #106 -------------------------------------------------------------------------- Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayAcArya kahate haiM ki ru ghira bora zubha donoM ke milane se utkRSTa nau lAkha garmaja jo va utpanna hote haiM / anta meM unhoMne kahA ki bahuzruta kahe vaha satya hai / ' machalI Adi kI yoni meM ra bhAra saMbhoga se hI 2 lAkha se lekara 6 lAkha taka jo va niSpanna ho jAte hai tathA machalI eka hI bhava meM nau lAkha jo voM ko utpanna kara satI hai / itane jo va utpanna hone para bhI niSpanna na hone kA kAraNa batAte haiM hue mahAvIra kahate haiM ki jaise kaI bharI nalikA meM koI tapta zalAkA DAle to vaha naSTa ho jAtI hai, vase hI saMbhoga se yonita jIva naSTa ho jAte hai / gautama mahAvIra se jijJAsA karate haiM ki raka ho bhava meM eka putra ke kitane pitA ho sakate haiM? mahAvIra ne kahA-- eka hI putra eka, do, tI na yAvat nau sau pitAoM kA putra ho satA hai / isakA spaSTIkaraNa karate hue TIkAkAra kahate hai ki mAnuSI yA gAya bAdi kI yoni 12 muha taka sacita rahatI hai / koI dRr3ha saMhanana vAlA kAmAtura strI yA gAya 12 muha ke bhItara 600 puruSoM se saMyoga , kareM, to usake garma se jo putrautpanna hogA, vaha nau sau pitAboM kA putra hogaa| devatAvoM ke zaka to hotA hai lekina vakiya zarAra hone ke kAraNa vaha garmAdhAna kA hetu nahIM banatA / zruti paramparA se sunA jAtA hai ki mAnavI aura devatA kA saMyoga hone se garbha kevala sAta mAsa taka rahatA hai, usake bAda naSTa ho jAtA hai, kintu padika sAhitya meM kaf RT janma sUrya ke saMyoga se mAnA jAtA hai tathA devAga nAmoM kI garmadhAraNa kA ullekha milatA hai / jaise- menakA se zakuntalA kI utpaci huI / aise bora mI ane+udAharaNa milate haiN| ... 4 1- mAvatI jor3a, pR0254 2- mAvatI, zaE 1- vahI, zara - taMdulavaicArika prakI Naka, 15 . va bhagavatI, 5- maTI, pR0 134-135 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMdhAna kI kRtrima prakiyA-- gamAdhAna kI paddhati do prakAra kA hai- svAbhAvika aura kRtrima / kRtrima paddhati se binA strI-puruSa ke saMyoga ke bhI gabhAdhAna ho sakatA hai / sthAnAMga meM isake pAca kAraNoM kA ullekha milatA hai / 1 1- puruSa kA vI ye jahAM par3A ho vahAM anAvRta guhya pradeza se baiThI huI strI kI yoni meM yadi zuka pudgaloM kA praveza ho jAya to garbhadhAraNa ho sakatA hai| 2- puruSa ke vastra jisameM usakA vIya saMsRSTa ho, usa vastra ko pahanane se * pudagala yadi yoni meM praviSTa ho jAye to garbhAdhAna ho sakatA hai / 3- santAnotpati kI icchA se svayaM sane hAthoM se strI zaka pudgaloM ko yoni deza meM praviSTa karAye to garbha dhAraNa ho sakatA hai / 4. isaroM ke dvArA zuka pugaloM ko yoni pradeza meM praviSTa karAne para / videzoM meM Ajakala yaha prayoga bahuta cala rahA hai / vaijJAnika logoM ne to yahAM taka prayoga kara liyA hai ki dampatti ke zubha aura vo ye ko kitI tIsarI strI ko yoni meM prakSepa kara diyA jAtA hai, jisase 6 mAsa kA kaSTa na uThAnA pdd'e| pazu-patiyoM para mI kRtrima garbhAdhAna ke aneka prayoga hue haiN| 5- nadI, tAlAba Adi jahAM strI aura puruSa snAna kara rahe hoM, vahA~ banAvRta snAna karate hue strI kI yoni meM zukra pudgaloM kA praveza hone se garma dhAraNa ho sakatA hai| . . . .. 1- ThANa, 5 / 103 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake atirikta binA strI kI yoni ke ho vaijJAnikoM ne plAsTika ko thalI meM bacce ko janma diyA |yh prayoga 16 pharavarI sana 1645 ko kanADA ke / phAMsIsI DAkTara prophesara gega nA na ne manI prayogazAlA meM kiyA / unhone strI ke raja tathA puruSa vIrya ke jo vita paramANuoM ko ekatrita kiyA / stro ke khUna meM baccA banane ke yogya kITANu mAsa meM eka bAra hI banate haiM / unhoMne isakA patA lagAne ke liye kilo kA yaMtra banAkara anI strI kI kamara meM bAMdha diyA / khuna meM kITANu paidA hote hI khUna kA raMga badala gayA / DA0 meganA na ne phArana yaMtra ke mAdhyama se use nikAla kara phira ane vo ya-kITANu ke sAtha use plAsTika kI thailI meM rakha diyA / rakhate hI ve donoM kITANu ekAkAra hokara ghalI se cipaka gara / thalI kA AkAra batakha ke aMDe jasA thA tathA lacakI lI hone se usameM vRddhi ho sakatI thA / usake donoM ora do chidra the jinameM do naliyAM lagAkara unakA sambandha dAMyI bora pAyA tarapha vidhamAna tharmosa jaso botaloM se tathA bijalI ke yaMtra se jor3a diyA / usa thalI ko eka kAMca kI peTI meM surakSita rakha diyA / tharmosa kI zo zo ko bhAMti peTI meM bhI duharI dIvAreM thI / una dIvAroM ke bIca eka khAsa prakAra kA tela bharakara usa peTI ke sAtha bijalI kA hITara lagA diyA jisase tala hara samaya garma raha sake / bacce kI khurAka ke lie mano strI kA eka pauMDa khUna lekara pAkvatA eka botala meM mara diyA tathA dUsarI meM cune Adi Avazya padArtha rakha diye, jo khuna ke sAdha mizrita hokara bacce ko khurAka bana sake / hara tIna cAra saptAha ke bAda vaijJAnika eka pauMDa khUna usa botala meM bhara detA / yaha kama nau mAsa taka cAlU rakhA / bacce kI vRddhi hone para suna kI mAtrA bhI bar3hAI gaI nau mAsa pUrNa hone para bacce ko thalI se bAhara nikAlA / usakA nAlA kATA tathA strI ke stana meM mI iMjekzana dArA dudha kI utpati kara dI / vaha baccA bar3A hone para jindA rahA / yaha vaijJAnika jagata kI eka Azcaryajanaka ghaTanA thI lekina Aja to isa dizA meM vijJAna bahuta Age bar3ha gayA hai / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhastha zizu kA A nirmANa jisa prakAra bhavana nirmANa ke lie apadArthoM kI AvazyakatA hotI hai, usI prakAra garbhastha zizu ke mAtaja, pitRja, sAtmyaja, rasaja aura satvana A hote haiM / magavatI sUtra meM gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra se pUchA-- maMte ! garbhastha jIva mAtA ke kitane A prApta karatA hai? bhAvAn ne uttara diyA-- gautama / jIva mAtA se tIna ga prApta karatA hai-- mAMsa, zoNita aura bhejA (mastiSkI ya majjA) tathA pitA se bhI tIna aMga grahaNa karatA hai- asthi, asthi-panjA tathA bAla, (dAdI, roma, nakha Adi) / 2 zeSa sabhI aMga raja aura vIrya se banate haiM / 3 caraka, suzruta tathA aSTAMga hRdaya meM isakA vistRta vivecana miAtA hai / inake anusAra mAMsa , zoNita, meda (mastiSkIya panjA) nAbhi, hRdaya, yakRta, plIhA, gurde, vasti, AMteM bAdi mRdu bhAga mAtA se utpanna hote haiM / keza, dADhI, loma, asthi, nakha, dAMta, snAyu, dhamanI bAra zaka Adi sthira bhAga puruSa se prApta hote haiM / isake atirika vAyurveda ke anusAra indriyAM, nAnA yoniyoM meM janma Adi cetanA se sambandhita haiM / mAyu, pArogya, upoga, utsAha, kAMti, bala, sAtmya le prAdurbhUta hote haiM / zarA ra nirmANa, vRddhi, bala Adi rasaja hai / isI prakAra satvaguNa, rajoguNa tathA tamoguNa se vibhinna prakAra ko mAnasika asthAoM kA nirmANa hotA hai / caraka meM isakA bahuta vistRta vaNa na milatA hai / 1- maTI, pR0 134-135 2- mAvatI, 11350-52, taMdulavacArika prakANa ka,su0. 6 3- vahI / ___5- aSTAMga, 3 / 5-8, suzruta, 3 / 31 4- gharaka, 3 / 10-11, suzruta, 3 / 30 6- caraka, 3 / 13-20, pR0 1628-40 aSTAMga hadaya, 3 / 4-5 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika zarI razAstriyoM ke anusAra garbharacanA meM 46 ko mosoma (guNasUtra) kI AvazyakatA hotI hai / isameM jo va 23 guNasUtra mAtA se tathA 23 guNasUtra pitA se grahaNa karatA hai | vijJAna bhI vahAM taka nahIM pahuMcA hai ki kaunasA vA mAtA se baura kaunasA aa pitA se grahaNa karatA hai / garbhAvasthA kI sthiti-- sAmAnyata: garma kI sthiti 277 dina kI batAI gaI hai / kintu vAta, pica, kapha Adi ke doSa se kama yA adhika dina bhI laga sakate haiM / 2 AgamoM meM jahAM bhI garbhavatI strI kA vaNana hai, vahAM mahIne pUrNa tathA sADhe 7 dina vyato ta hone para bA ke janma kA ullekha milatA hai / mAvatI sUtra ke anusAra tica ko garma-sthiti jaghanya antarmuharta tathA utkRSTa vATha vaSa kI batAyI gayI hai| manuSya ko garbha sthiti jaghanya antarmuhUrta tathA utkRSTa bAraha vaSa ko hai / " kAya bhavastha kI garbha sthiti jaghanya antarmuhurva tathA utkRSTa caubIsa varSa kI hai| isakA spaSTIkaraNa karate huye TIkAkAra kahate hai ki koI jI va garbha meM bAraha vaSa bitAkara mara jAtA hai, phira janma lekara bAraha varSa aura rahatA hai, vaha kAyabhavastha vadhika se adhika caubIsa varSa taka garbha meM raha jAtA hai / TIkAkAra ne kAyamavastha ke bAre meM eka bora mata kA ullekha karate hue kahA hai ki koI jIva bAraha varSa taka garma meM nivAsa karatA hai, phira mara kara kisI anya puruSa ke saMyoga se usI mAtA ke zarIra meM 12 varSa aura rahatA hai 8- Human Anatomy and Physiology- MIR, MOSCOW. 2- tadulavacArika prakINa ka-- 4 5- vahI , 2283, 3- mAvatI, 196146, jJAtA0 1 / 1 / 73 tadula vaicArika prakIrNaka gA0 15 4- mAktI, 22 6- bhagavatI, za84 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha mI kAyamavastha kahalAtA hai / isI prasaMga meM udaka-pAnI ke garbha kI sthiti mo jaghanya eka samaya bora utkRSTa 6 mAsa batAyI gayI hai / 2 zarIra vijJAna ke anusAra garma kI sAmAnya sthiti 280 dina kI mAnI jAtI hai / yonibhUta vo ye kI sthiti jaghanya antarmuharta tathA utkRSTa bAraha muhUrta hotI hai| vijJAna ke parIkSaNoM ke anusAra vIya kITANu yoni meM 24 ghaMTe taka jo vita raha sakate haiM tathA gamAzaya grIvA para 72 paTe taka calate hue dekhe gaye haiN| digambara AcArya ke anusAra saMbhoga ke sAta dina bAda bhI garbha kI sthiti raha sakatI hai tathA svayaM vyakti mara kara bhI sanI patnI ke garbha meM utpanna ho sakatA hai / yaha bAta taka saMgata pratIta nahIM hotI / 6 garmastha jIva kA Asana-- garbhastha jIva gabhAzaya meM uttAnapAda, pArzvazAyI yA vAmRkuTaja bAsana kI svasthA meM sasthita rahatA hai / vaha mAtA ke sone para sotA hai, tathA jAgane para jAgatA hai / prasavaNa ke samaya kucha jIva sira kI ora se tathA kucha para ke bala para janma lete haiM tathA jo tiryak sthiti meM bAhara nikalate haiM, ve prAya: mara jAte haiN| jIva jaba strI kI yoni se bAhara nikalatA hai taba rudana karatA hai tathA mAtA ko atyanta vedanA hoto hai / . garbhastha zizu kA vAhAra aura no hAra-- AhAra aura jIvana kA paniSTha sambandha hai| binA bAhAra ke prANI vikasita nahIM hotA, jIva jaba garbha meM vyuttAMta 1- maTI, pR0 133 2- pAvatI, za81 3- Mind Alive, P. 40. 4- bhagavatI, za5 5- garbhavijJAna, pR0 25 6- yazodharAcaritra, pR0 106 7- mAvatI, 1 / 357, taMdula gA0 16 8- magavatI, 1 / 357 6 - taMdulava cArika prakIrNaka,gA0 26 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai taba mAtA kA boja tathA pitA ke vIrya kA saMyuka vAhAra grahaNa karatA hai / garbhastha hone ke bAda mAtA jo bhI bAhAra grahaNa karatI hai, usakA bojapa bAhAra zizu gahaNa karatA hai / garbhagata jI va mukha se bAhAra gahaNa nahIM karatA / vaha sabhI ora se pratitANa AhAra gahaNa karatA hai, pariNa mana karatA hai, tathA ucvAsa auraniHzvAsa letA hai / Adhunika vijJAna ke anusAra mI yoni meM namaka aura zakarA kA drava marA hotA hai jisase garbha AcuSaNa kiyA dArA apanA poSaNa karatA hai / yaha kiyA cAra saptAha taka calatI hai, usake bAda rakavAhiniyoM vAra nAla kA nirmANa hotA hai / __ bhagavatI vArAdhanA ke anusAra dAMta se cabAyA tathA kapha se gIlA mAtA ke dvArA mukta vAhAra udara meM pica milane se kar3avA ho jAtA hai / vaha kar3avA anna eka-eka bUMda karake gatha bAlaka para giratA hai / vaha use sarvAMga se grahaNa karatA hai / Adhunika bhASA meM ise rAlar3I kahA jAtA hai / zizu ke poSaNa ke lie do nAla hotI hai-- nAtA kI rshrnn| athAta nAbhikA nAla tathA putra rasaharaNI / mAtA kI nAla dArA rasa-gahaNa tathA pariNa mana kiyA jAtA hai, vaha nAla mAtA ke zarIra ke sAtha pratibaddha hotI hai aura garbhastha zizu se spRSTa rahatI hai / dUsarI garbhastha zizu kI nAla yA nAhI zizu ke zarIra ke sAtha pratibaddha tathA mAtA ke zarIra se spRSTa rahatI hai / isa nAr3I se zizu zarIra kI puSTi karatA hai / isa nAr3I. kA varNana vAyurvedika granthoM meM mI milatA hai / digambara gaMthoM ke anusAra yaha sAtaveM mahIne meM paidA hotI hai jisase zizu AhAra grahaNa kara manA poSaNa karatA 1- bhagavatI, 11344 2- vahI, 12345 3- vahI, 11348 4- vahI, 1138 5- Mind Alive, 6- bhagavato ArAdhanA, 1011-2016 7- mAktI , 1 / 346 8- suzruta, 3 / 26, caraka 6 / 23 P.37 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 hai / 1 vazAnikoM ke anusAra bhI bacce aura mAtA ke bIca khUna kA saMcAra nAbhinAla bArA hI hotA hai, lekina yaha nAla prathama mAsa ke anta meM banatI hai| isI nAla ke sahAre bhRNa garbhAzaya kI dIvAra se laTakA rahatA hai tathA isI se mAtA aura gama ke hRdayoM kA sambandha sthApita hotA hai / Adhunika zarIrazAstriyoM ne garbhanAla ke nimna kArya tAra haiM: 1- mAtA kA raka tathA AksIjana pRNa taka pahuMcAtA hai, tathA poSaNa kA kAma karatA hai| 2- bhRNa ke zarIra meM utpanna huI kArbanaDAiAksAiDa tathA cayApacaya se utpanna tyAjya padArtha mAtA ke rakta meM vApasa lauTatA hai jyAta utsarjana kA kArya karatA hai| 3- barodhaka kA kAma karatA hai, mAtA ke rakta kA viSa bhRNa ke zarIra meM nahIM jAne detA / 4- garmanAla meM eka aMta:sAvI rasa yA hAramona banatA hai, jo dhUNa kI vRddhi karatA hai / mAvAn mahAvIra se pUchA gayA ki kyA garbhastha zizu uccAra prasravaNa arthAt nI hAra karatA hai? mahAvIra ne uttara diyA-- garmazata jI va uccAra prasavaNa zleSma Adi kA tyAga nahIM karatA, kyoMki vaha jo bhI AhAra grahaNa karatA hai vaha usake zarIra, iMdriya, asthi, vasthimajjA, roma, nasa Adi ke +pa meM pariNata ho jAtA hai / 5 . 1- pAvatI vArAdhanA, 1016 2- mind Alive, P. 39. 3- gama-vijJAna, pR0 165-166 4- hindI vizva koza, 368 5- mA vatI, 11347 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59. mathuna kA sevana karane vAle vyakti tIna prakAra ke vyakti mathuna kA sevana karate haiM:1- strI 2- puruSa aura 3- napuMsaka vRtikAra ne strI, puruSa aura narmusaka ke lakSaNoM kA saMkalana kiyA hai, usake anusAra strI ke sAta lakSaNa hai-- 1- yoni, mRdutA, 3- asthiratA, 4- mugdhatA, 5- klI vatA, 6- stana, 7- puruSa ke prati amilASA / puruSa ke sAta lakSaNa hai--3 1- liMga, kaThoratA, dRr3hatA, 4-parAma, 5- dAr3hI aura muMDA, 6- dhRSTatA, 7- strI ke prati abhilASA / napuMsaka ke ye lapANa hai:-4 1- stana aura dAr3hI-mUMcha kucha aMzoM meM hote haiM, parantu pUrNa vikasita nahIM hote / 2- prajvalita kAmAgni / 5- ThANaga, 3-12, mathuna-padaH pR0 156 : -- tevo mehuNa sevaMti, taM jahA-- tthI, purisA, NapuMsagA / 2- sthAnAMgaci, patra 100: -- yoni pradutvamastharya, mugghatvaM kloktA stanoM / puskAmiteti liD. gAni, sapta strI tve pracAte / / 3- vahI, patra 100: mehanaM kharatA dADhaya zANDIya zmazrudhaSTatA / strI kAmitati liD. gAni sapta puMstve pracakSate / / 4- vahI, patra 100 -- stanAdizmanukezAdi mAvAmAvasamanvitam / ___ napuMsaka budhAH prAharmohAnalasudI pitam / / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caurAsI lAkha yoni-- prANiyoM ke utpati-sthAna 84 (caurAsI) lAkha hai aura unake kula eka karor3a sacAnave lAkha pacAsa hajAra (16750000) hai / eka utpatti-sthAna meM aneka kula hote haiM, jaise- gobara eka hI yoni hai, usameM kRmi-kula, koTa-kula, vRzcika-kula vAdi neka kUla hai / jaisesthAna utpatti-sthAna kula-koTi G 12 lAkha G G 7 lAkha G 8 lAkha - < 1- pRthvI kAya 7 lAkha 2- skAya 7 lAkha 7 lAkha 3- tejsakAya 7 lAkha 4- vAyu kAya 7 lAkha 7 lAkha 5- vanaspati kAya 24 lAkha 28 lAkha 6- dIndriya 2 lAkha 7 lAkha 7- trIndriya 2 lAkha 8- caturindriya 2 lAkha 6 lAkha 6 - tiryaMca paMcendriya 4 lAkha jalacara- 12 / / lAkha khecara- 12 lAkha sthalacara- 10 lAkha ura-parisa- 6 lAkha muja-parisarpa- 6 lAkha 10- manuSya 14 lAkha 12 lAkha 11- nAraka 4 lAkha 25 lAkha 12- deva 4 lAkha 25 lAkha utpaci-sthAna evaM kula koTi ke adhyayana se jAnA jAtA hai ki prANiyoM kI vividhatA evaM vibhinnatA kA honA kAmbhava nahIM / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra-indriya racanA evaM mAnasazAna-- prastuta AlApa meM zarAra-racanA aura indriya tathA mAnasa-jJAna ke vikAsa kA samvandha pradarzita ha-1 jIva bAlya (sthUla) zarIra indriya-jJAna 1- kendriyaaudArika sparzana jJAna (pRthvI, a tejas vAyu, vanaspati) 2- dIndriya audArika (asthi, mAMsa rasana, sparzana jJAna / zoNita yukta) 3- trIndriya audArika (vasthimAMsa, pANa, rasana, sparzana jJAna zoNita yukta), 4- caturindriya audArika (asthimAMsa, zoNita yukta) catu, prANa, rasana, sparzana jJAna 5- paMcandriya (tiyaMca) zrotra, catu, prANa, rasana, sparzanajJAna bodArika (asthimAMsa, zoNita, snAyu, zirAyukta) audArika (asthi mAMsa . zoNita snAyu zirAyukta) 6- pacendriya (manuSya) zrotra, cA, prANa, rasana, sparzana jJAna / ... jIvoM ke zArIrika indriyoM kI vRddhi ke sAtha-sAtha unakA mAnasa-jJAna bhI bar3hatA jAtA hai| 1- ThANa TippaNa, pR0125 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhastha zizu ke vikAsa kA kama-- garmagata jIva ke vikAsa kA kama adbhuta hai / Aja to vijJAna ne TU-DI - alTrAsAuMDa yaMtra kA vikAsa kara liyA hai jisake sahAre vI riyoskI na para garbhastha bacce ke vikAsa ko pUrI prakyiA dekhI jA sakatI hai / isa yaMtra kA AdhAra vati sukSma dhvani-taraMgeM haiM jinake AdhAra para zi ke pratyeka spaMdana, sthiti Adi philma kI bhAMti pratyakSa dekhI jA sakatI hai / isa sArI prakiyA ko aba vIDiyo kaiseTa meM sthAyI rUpa se rikArDa kiyA jA sakatA hai / isake AdhAra para yadi 12 yA 13 saptAha ke garbha meM koI vikRti dikhAI detI hai, to usa sthiti meM nivAraka kadama uThAe jA sakate haiM / lekina prAcIna RSi-maharSiyoM ne binA yaMtroM kI sahAyatA ke Ane tIndriya jJAna se jo garbhastha zizu ke vikAsa kA varNana kiyA, vaha Ane kApa meM vilakSaNa hai / pakI Na ka ke anusAra vikAsa kA kama isa prakAra hai-- garbhastha jIva prathama saptAha meM kalala rUpa meM rahatA hai / dUsare saptAha meM arbuda rUpa meM, tosare meM pezI tathA cauthe saptAha meM catuSkoNa mAMsapiMDa ke rUpa meM prakTa ho jAtA hai|' usake pazcAt dusare mAsa meM vaha mAMsapiNDa bar3hakara samacaturala ho jAtA hai| vaijJAnika parIkSaNoM ke anusAra to do mAsa ke bacce kA hRdaya ghalane lagatA hai / isa mAsa meM mastiSka tathA suSunA tejI se bar3hatI hai, tathA usake avayavoM kI racanA Aramma ho jAtI hai / isI mAsa meM liMga ke cihna prakTa hote haiM / 2 tIsare mAsa meM mAtA ko dohada utpanna hotA hai / zarIrazAstriyoM ke anusAra tIsare mAsa meM mAMsapeziyAM tathA nAr3I saMsthAna kA tejI se vikAsa hotA hai / prAya: samI ayavoM kI racanA pUrNa ho jAtI hai / cauthe mAsa meM mAtA ke A - - - - . 1- tadulavacArika prakoNaka- gA0 17 su0 2 p- Mind Alive, p. 38. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSTa hote haiN| pAMcaveM meM pAMca aM (do hAtha, do paira tathA sira) utpanna hote hai| chaThe mAsa meM pica aura raka puSTa hotA hai / Adhunika vijJAna kI khoja ke anusAra beTe mAsa meM baccA savAMgaM pUrNa ho jAtA hai / yadi isI mAsa meM janma ho jAyeM, ucita poSaNa aura vAtAvaraNa mile to vaha jIvita raha sakatA hai / 1 sAtaveM mAsa meM 600 naroM, 500 peziyAM tathA dharmAniyAM utpanna hotI haiM tathA sira ke bAla, dAr3hI, muMga Adi romakUpoM ko chor3akara 6600000 romakUpa utpanna ho jAte haiM / yadi sira ke bAla va dAr3hI muroM ko gineM to sAr3he tIna karor3a romakUpa utpanna hote haiM | AThaveM mAsa meM garbha prAya: pUrNa ho jAtA hai / bhagavatI ArAdhanA ke anusAra prathama mAsa meM garbha kalala, dvitIya meM arbuda, tAsare meM saghana tathA cAdha meM mAMsapezI kA rUpa dhAraNa kara letA hai| pAMcave mAsa meM pAMca mukhya japayana tathA Te meM upAMga prakaTa hote haiM / sAtaveM mAsa meM avayavoM para dharma roma tathA AThaveM meM hilanA khulanA prArambha ho jAtA hai tathA dasaveM mAsa meM baccA bAhara A jAtA hai| Ayurvedika zAstroM meM esa viSaya para vistAra se carcA kI gaI hai / unake anusAra prathama mAsa meM kalala tathA dUsare mAsa meM mAMsapiMDa ke tIna AkAra banate hai-- 1- piNDa spezA, 3- hanuma piMDakAra se puruSa, pezI se strI tathA arbuda se napuMsaka garma banatA hai / 4 tAsare mAsa meM pAMca avayava vyakta hote haiM tathA upAMga javyakta rahate haiM / esa mAsa meM bhrUNa ko sukha duHkha kA anubhava hone lagatA hai / ca mAsa meM aMga pratyaMgoM kA vibhAga vyakta hone lagatA hai| paMcama mAsa meM cetanA ko abhivyakti hotI hai| chaThe mAsa meM snAyu, zirA, roma, nakha, tvacA Adi banate hai | sAtaveM mAsa meM sarvAgi pUrNa ho jAtA hai| AThaveM aura naveM mAsa meM zarIra kI puSTi hotI hai / 63 - Mind Alive, P. 38-39. 2- taMdulavaicArika prakA, sU0 2 3- bhagavatI ArAdhanA, 1007-1010 4- aSTAMga, 1 / 46-53, suzruta 3 / 15 5- aSTAMga, 1 / 54-68 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64. garbhastha jIva para bAhya vAtAvaraNa kA prabhAva-- garbhastha jova para bAsya vAtAvaraNa kA bahuta prabhAva paddhatA hai / yadi garbha meM hI jI va mRtyu asthA ko prApta kara le to vAhya vAtAvaraNa ke anusAra utpanna vicAroM ke AdhAra para hI svarga aura naraka kI prApti karatA hai / bhagavatI sutra meM yaha prasaMga paMta rocaka aura manano ya hai / koI garbhavAsI jIva jo saMzI aura paryApta ho jAtA hai, usa samaya kisI zatru kI senA kA zabda sunakara vaha pakiya zarIra ko visurvaNA karake ane Atma-pradezoM ko bAhara nikAlatA hai aura caturaMgiNI senA banAkara zatru kI senA ke sAtha saMgAma karatA hai / usa samaya usameM rAjya: moga tathA dhana kI icchA jAgRta ho jAtI hai / una pariNAmoM meM vaha vAyuSya pUrNa kare to naraka meM jAtA hai / 1 yaha kevala kAtpanika tathya nahIM hai / mahAbhArata meM bhI eka prazna milatA hai ki abhimanyu ne garbha meM hA cakravyUha bhedana kI vithA sIkha lI thI / mAtA ko nAda Ane se vaha vidhA adhUrI ho so kho gayA / isI prakAra saMzI pacendriya aura paryAptiyAM pUrNa karane ke pazcAt vaikyi-lavdhi aura avadhijJAna ke dArA kisI zramaNa se dhArmika pravacana sunakara vaha usa para zraddhA kara letA hai, tathA garbha meM hI usake svarga aura mota kI icchA jAgRta ho jAtI hai / kalpasUtra meM bhI mahAvo ra ke jIvana-prasaMga meM varNa, vAtA hai ki mahAvA ra mAtA ke kaSTa kI kalpanA karake gamAvasthA meM nizcala, nispanda, zAMta aura sthira ho gae / 3 garma kA halana-calana na dekhakara trizalA duHkhA hokara AdhyAna karane lagI / yaha dekhakara mahAvIra ne punaH halana-calana prArambha kara diyA aura usI samaya saMkalpa liyA ki jaba taka mAtA-pitA jIvita raheMge taba taka pravRjyA gahaNa nahIM karUMgA / 1- mAvatI sUtra, 353-54 2- vahI , 255-56 3-. kalpasUtra, 87, tara Na samaNe bhagavaM mahAvI re mA uvaNukaMpaNaTThAe niccale Page #134 -------------------------------------------------------------------------- Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna AgamoM meM hI nahIM balki Aja to pajJAnikoM ne bhI isa patra meM aneka prayoga kiye haiN| Aja garbhAvasthA meM hI Tepa dArA zizu ko par3hAyA jAtA hai| ... kaliphorniyA vizvavidyAlaya ke mano vijJAna ke prophesara DAkTara novela jAMsa ne lAsa eMjilsa meMra lAkha 27 hajAra se adhika navazizuvoM para parIkSaNa kiyA / usase patA calA ki zAnta sthAnoM para aura zAnta rahane vAlo striyoM kI apekSAA antarASTriIya havAI uDDe tathA teja svabhAva vAlI striyoM ke baccoM meM adhika vikRtiyAM pAI gayI / nAI ke cikitsaka DA. vAI0 TI0 bI0 ke0 kA kahanA hai ki atyadhika zora garbhastha bacce meM zArIrika, mAnasika bora vyAvahArika gar3abar3iyAM paidA karatA hai tathA baccA baharA paidA hotA hai / nAr3I kI gati aura rakta cApa bhI bar3ha jAtA hai / garbhavatI ke manobhAvoM kA prabhAva-- - - - - - - - - - .. mAtA ke manobhAvoM se garbha bahuta adhika prabhAvita hotA hai / AgamoM meM garmiNI strI ke prasaMga meM aneka sthaloM para le milatA hai ki isa samaya cintA, zoka, do natA, moha, bhaya bora trAsa kA anubhava nahIM karanA cAhira / / zopha, roga, moha, bhaya aura vAsa Adi na karane se garbha sukhapUrvaka bar3hatA hai / 2 vaijJAnika yantroM ke mArA dekhA gayA hai ki jaba garbhiNo ko mukha, pyAsa , bhaya yA cintA hotI hai, usa samaya garma kA pharamAna bar3ha jAto hai / 3 / mAputra ke garbha kA yadi vaijJAnika vizleSaNa kiyA jAe to yaha pratIta hogA ki use jAtyaMdha, puka, badhira, paMgu tathA vikalAMga janmane kA kAraNa usakI mAtA ke manomAva the / mAdevI kI kuti meM jaba sAputra kA jIva AtA hai, 3- garmavijJAna, pR0 134-35 1- jJAtA, 1 / 1 / 72, kalpasUtra, 62 2- magavatI, 11 / 145, suzruta, 2052 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba mAtA ke zarAra meM vipula vedanA utpanna ho jAtI hai tathA usakA pati 'vijaya' usase bAta karanA to dUra, dekhanA bhI nahIM cAhatA / usake mana meM cintana jAtA hai ki yaha saba sthiti garbhastha jova ke kAraNa hI huI hai / isI lie vaha garma ke prati aniSTa kI bhAvanA se garbhapAta karanA cAhatI hai, use mAranA cAhato hai tathA bhItara hI mI tara garbha ko galAnA cAhatI hai / isake lie aneka khAre, kaDave, tikta padArtha khAtI hai, lekina garbhapAta nahIM hotA / Akhira duHkhI mana se garbha kA vahana karatI hai / sambhava lAtA hai isI kAraNa garbha meM prayAputra ke zarIra ke ana sthaloM se khuna aura mavAda hane lAA tathA agnika nAmaka vyAdhi ho gaI / ___ hAla hI meM amerikA meM sA leNTa skIna nAma phi lma taiyAra kI gayI / usameM sA0 nethanasana ne parIkSaNa kiyA hai ki tA na mahIne ke bhRr kA yadi garbhapAta karane kA prayatna kiyA jAtA hai to vaha muta-zida se cIkhatA hai, rotA hai tathA hathiyAra ko dekhakara bacane kI koziza karatA hai / suzruta ke anusAra saMbhoga ke samaya bhI jasA mAnasika mAva aura ceSTA hotI hai, usakA prabhAva hone vAle bacce para par3atA hai / isa prakAra garbhiNA ke pratyeka vicAra ko yA garbha para paDato hai / 4 caraka ne isa bAre meM vistAra se carcA kI hai ki kisa bhAva vAlo strI ke kaisA baccA hotA hai / 5 svastha zarIra kI saMracanA tathA prApti ke lie garma sambandhI aneka prakAra kI jAnakArI manuSya ke lie parama hitakara hai / parantu isameM aura bhI anusaMdhAna kI vAvazyakatA hai / pAzcAtya vidvAn poTara kA cintana hai ki jisa dhAraNA yA thyorI kA khaNDana yA vivecana na kiyA jA sake , vaha jJAna nahIM hotA / 1- vipAka suutr,111|56-63 2- zramaNa-mAsika patrikA, banArasa. 5- caraka, 8 / 16, pR0 2085-87 3- suzruta saMhitA, 24 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna ke sandarbha meM bhAgya ko badalane kA siddhAMta-saMkramakaraNa . ratnalAla jaina -- vizva kA koI bhI tatva aisA nahIM jo pativartanazIla na ho| jo nitya hai baha anitya bhI hai, aura jo anitya hai vaha nitya bhI hai / saba parivartanazIla hai| bhagavAn mahAvIra ne karma siddhAMta ke viSaya meM kucha naI dhAraNAeM dI jo anyatra durlabha hai / unhoMne kahA'-"udvartana (utkarSa), apavartana. (apakarSa), udIraNA aura saMkramaNa se 'karma ko badalA jA sakatA hai"-dUsare zabdoM meM bhAgya ko badalA jA sakatA ____mAja kA vijJAna jahA~ aba isa niSkarSa para pahuMcA hai ki pAre se sonA banAyA jA sakatA hai| prAcIna rasAyana zAstriyoM ne pAre se sonA banAne kI anekoM vidhiyo batAI haiN| jaina granthoM meM bhI unakA yatra-tatra varNana prApta hotA hai| pAre se sonA kase? vaijJAnikoM ne yaha niSkarSa nikAlA ki pAre ke aNu kA bhAra 200 hotA hai| use proTona ke dvArA toDA jAtA hai| proTona kA bhAra 1 (eka) hotA hai| proTona se visphoTita karane para vaha proTIna pAre meM ghula-mila gayA aura pArekA mAra 201 ho gyaa| 201 hote hI alphA kA kaNa nikala jAtA hai, usakA bhAra cAra hai, jo kama ho gyaa| zeSa 197 bhAra kA maNa raha gyaa| sone ke aNu kA bhAra 167aura pAre ke aNu kA mAra bhI 197, so pArA sonA ho gayA / vaijJAnikoM ne ise siddha kara dikhA diyA hai| isa paddhati se banAyA gayA sonA mahaMgA par3atA hai, kintu yaha bAta prAmANika ho gaI hai ki pAre se sonA banatA hai| cAMdI se sonA nAgArjuna ne apane 'rasa-'ratnAkara' meM likhA hai ki gandhakazuddhi ke prayoga dvArA cAMdI ko sone meM parivartita kiyA jA sakatA hai isameM AzvayaM hI kyA, yadi pIlA gandhaka palAsa-niryAma-rasa se zodhita hone para tIna bAra gobara ke kaNDoM para garama karane para cAMdI ko sone meM parivartita kara tAMbe se sonA rasa-ratnAkara' meM hI Age likhA hai-'isameM Azcarya hI bayA padi tAMbeko rasaka rasa dvArA tIna bAra tapAeM to vaha sone meM pariNata ho jaae|' ataH bhaneka khaNDa 18. aMka 3, (akTU-disa0, 92) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAoM dvArA tattvoM meM parivartana ho jAtA hai| aisA saMkramaNa se hotA hai| saMkramaNa kA artha kozakAroM ne isa prakAra kiyA hai1. jAnA yA clnaa| 2. eka avasthA se dhIre-dhIre badalate hue dUsarI avasthA meM pahaMcanA / 3. sUrya kA eka rAzi se nikalakara dUsarI meM praveza karanA-4, dhUmanA, paryaTana / janendra siddhAMta koza ke anusaar| 'jIva ke pariNAmoM ke vaza se karma prakRti kA badalakara anya prakRti rUpa ho jAnA saMkramaNa hai|" 'jo prakRti pUrva meM bandhI thI usakA anya prakRti rUpa pariNamana ho jAmA saMkramaNa hai|" "jisa adhyavasAya se jIva kama prakRti kA bandha karatA hai, usakI tIvratA ke kAraNa vaha pUvabada sajAtIya prakRti ke dalikoM ko badhyamAna dalakoM ke sAtha sakrAMta kara detA hai, pAraNata yA pAratita kara detA hai-yaha sakramaNa hai|" 'vartamAna kAla meM vanaspati-vizeSajJa apane prayatna vizeSa se khaTTe phala dene vAle paudhe ko mIThe phala dene vAle paudhe ke rUpa meM parivartita kara dete haiN| nimra jAti ke bIjoM ko ucca jAti ke bIjoM meM badala dete haiN| isI prakriyA se gulAba kI saikar3oM jAtiyAM paidA kI gaI hai| isI saMkramaNa prakriyA ko saMkara prakriyA kahA jAtA hai, jisakA artha saMkramaNa karanA hai| isI sakramaNIkaraNa kI prakriyA se saMkara mamakA, saMkara bAjarA saMkara gehUM ke bIja paidA kie gae hai|" cikitsA ke dvArA zarIra ke vikAragrasta aMga-hRdaya, netra Adi ko haTAkara unake sthAna para svastha hRdaya, netra Adi sthApita kara andhe vyakti ko sUjhatA kara dete hai| rugNa hRdaya ko svastha hRdaya banA dete hai tathA apaca yA maMdAgni kA roga, siradarda, jvara. nirbalatA mAda rogoM ko svastha banAkara nIrogI banA diyA jAtA hai| isase duharA lAbha hotA hai-(1) roga ke kaSTa se bacanA evaM (2) svaspa aMga se zAkta kI prApti / isI prakAra pUrva bandhI huI azubha karma prakRti ko apanI sajAtIya zubha karma prakRti meM badalA jAtA hai aura usake duHkhada phala se bacA jA sakatA hai|" saMkramaNa ke bheda saMkramaNa ke cAra prakAra haiM"- (1) prakRti saMkrama, (2) sthiti saMkrama, (3) anubhAva saprama aura (4) pradeza saMkrama / prakRti sakrama meM pahale bandhI huI prakRti vartamAna meM bandhane vAlI prakRti ke rUpa meM badala jAtI hai / isI prakAra sthiti, anubhAva aura pradeza kA parivartana hotA hai| kintu 'mUla prakRtiyAM phalAnumava meM paraspara aparivartanazIla hai|' 'mUla prakRtiyoM : kA paraspara saMkramaNa nahIM hotaa|" arthAt jJAnAvaraNI kabhI darzanAvaraNI rUpa nahIM hotii| sArAMza yaha hamA ki uttara prakRtiyoM meM hI saMkramaNa hotA hai| arthAt eka karma ko uttara prakRti usI karma kI manya uttara prakRti rUpa meM pariNati kara sakatI hai|" darzanamohanIya aura cAritramohanIya kA saMkrama nahIM hotaa| isI prakAra samyaka vedanIya aura mithyAtva vedanIya uttara prakRtiyoM kA bhI saMkrama nahIM hotaa| mAyuSya kI uttara prakRtiyoM kA bhI paraspara saMkrama nahIM hotaa| udAharaNa svarUpa tulasI prajJA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAraka AyuSya, tithaMca AyuSya rUpa meM saMkrama nahIM krtaa| isI taraha anya AyuSya bhI paraspara asaM kramazIla haiM / ' eka bAra gautama ne pUchA " - 'bhagavan ! kie hue pApa karmoM kA phala bhoge binA unase mukti nahIM hotI, kyA yaha saca hai ?" bhagavAn ne uttara diyA- "gautama ! yaha saca hai / nairayika, tiyaMca, manuSya aura deva - saba jIva kie pApa karmoM kA phala bhoge binA unase mukta nahIM hote / " bhagavAn mahAvIra ne Age kahA" - "gautama ! maiMne do prakAra ke karma batalAe haiM - ( 1 ) pradeza" karma aura (2) anubhAga " karma / jo pradeza karma hai ve niyamataH mAMge jAte haiM aura jo anubhAga karma haiM ve kucha bhoge jAte haiM aura kucha nahIM bhoge jAte / gItama ne punaH pUchA- bhagavAn ! anya yUthika kahate haiM-- saba jIva evaM bhUta-vedanA (jaisA karma bAMdhA hai vaise hI) bhogate haiM, yaha kaise hai ? 1 bhagavAn bole - gautama ! anya yUdhika jo aisA kahate haiM, ve mithyA kahate haiN| maiM to aise kahatA hUM kaI jIva evaM bhUta vedanA bhogate haiM aura kaI an-evaM bhUta vedanA bhI bhogate hai | jo jIba kie hue karmoM ke anusAra hI vedanA bhogate haiN| jo jIva kie hue karmoM se anyathA bhI vedanA vedanA bhogate haiM / " bhogate haiM ve evaM bhUta bedanA bhogate haiM, ve an-evaM bhUta isI prakAra sthAnAMga sUtra kI nimna gAyA meM bhagavAn mahAvIra ne manuSya ko apane puruSArtha ko jAgRta karane kA sandeza diyA hai vihe kamme paNa te taM jahAsubha nAma mege subha bibAge, sume nAma mene asubhavibAge / asubhe nAma mege subha bivAge, asune jAma mege asubha bivAge / " --kucha karma zubha hote haiM, unakA vipAka bhI zubha hotA hai / kucha karma zubha hote haiM, para unakA vipAka azubha hotA hai / kucha kama azubha hote haiM, para unakA vipAka zubha hotA hai / kucha karma. azubha hote haiM, aura unakA vipAka bhI azubha hotA hai / 'dUsare zabdoM meM, bandhA huA hai huA hai pApakarma, para usakA vipAka sArA saMkramaNa kA siddhAMta hai / ' : jo zubha rUpa meM bandhA hai. usakA vipAka zubha hotA hai| yaha eka vikalpa hai / khaNDa 18, aMka 3, (akTU0 - disa0, 92 ) puNya karma para usakA vipAka hotA hai pApa, bamdhA hotA hai puNya / kitanI vicitra bAta hai-maha Page #144 -------------------------------------------------------------------------- Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura jo azubha rUpa meM baMdhA hai, usakA vipAka azubha hotA hai| yaha dUsarA vikalpa hai-ina donoM vikalpoM meM koI vimarzaNIya tatva nahIM hai, kintu dUsarA maura tIsarA-ye donoM vikalpa mahattvapUrNa hai, aura ye saMkramaNa siddhAMta ke prarUpaka haiN| __ saMkramaNa kA siddhAMta puruSArtha kA siddhAMta hotA hai| aisA puruSArtha hotA hai ki azuma-zuma meM aura zubha azubha meM badala jAtA hai| ___ hama puruSArtha kA mUlyAMkana kareM, hama isa niSkarSa para pahuMceMge ki sArA dAyitva kartRtva kA hai, puruSArtha kA hai|" mUla vRttiyoM meM parivartana ___ vyakti ke vyaktitva kA vikAsa mUka vRttiyoM ke parivartana para hI nirbhara hotA hai| manovaijJAnikoM ke anusAra yaha parivartana cAra" paddhatiyoM dvArA sambhava hai ... 1. abadamana (Repression) 2. vilayana (Inhibition) 3. mArgAntarIkaraNa (Redirection) aura 4. zodhana (Sublimation) / avadamana-mUla pravRttiyoM kA damana karanA jala-pravAha para bAMdha bAMdhane ke samAna hotA hai / isase aneka mAvanA-pranthiyAM utpanna ho jAtI haiN| vilayana-isake do aMga hai (1) nirodha aura (2) birodha / nirodha kA tAtparya vRtti ko uttejita hone ke lie mavasara hI na dene se hai| virodha-meM do pArasparika virodhI pravRttiyoM ko eka sAtha uttejita kara dene se mUla vRttiyoM meM parivartana hotA hai / saMgraha-vRtti, tyAga-bhAvanA se zAMta kI jA sakatI hai| sneha, sahAnubhUti aura khela kI pravRtti utpanna kara dene se yuyutsA pravRtti meM parivartana lAyA jA sakatA hai| yahI bAta pAtaMjala yoga, meM kahI gayI hai-vitarka bAdhane pratipakSa bhaavnm"| arthAt azubha bhAvanA ko tor3anA hai to zubha bhAvanA paidA karo / 'dazavakAlika' sUtra meM cAra AvegoM kI pratipakSI bhAvanA kA sundara nirUpaNa kiyA gayA hai uvasameNa haNe kohaM, mANaM mahabayA jiNe / mApAmajjava bhAveNa, lobhaM saMtosao jiNe // " -'yadi krodha ke bhAva ko naSTa karanA to upazama-kSamA ke saMskAra ko pRSTa karanA hogaa| upazama kA bhAva jitanA adhika puSTa hogA, krodha kA pAvega utanA hI kSINa hotA calA jaaegaa| mabhimAna ke bhAvega-bhAva ko vinamratA se jItA jA sakatA hai| mAyA ke mAvega ko naSTa karane ke lie RjutA-mAva-saralatA ke saMskAra ko puSTa karanA hogaa| lobha kI pravRtti saMtoSa ke bhAva se naSTa thA kama kI jA sakatI hai| ataH bhoga kI pravRtti ke zamana ke lie tyAga kI udAtta bhAvanA ko jIvana kA aMga banAnA par3egA |yhii bhAgya ko badalane kA siddhAMta hai| 'tulasI pramA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha1. karmavAda, pR0 102-yuvAcArya mahAprajJa / 2. vhii| 3. 'vaijJAnika vikAsa kI bhAratIya paramparA', pR0 159 / -DA0 satya prakAza DI0 esa-sI. -kimatra citraM yadi pIta gaMdhakaH palAza niryAsa rasena zodhitaH / AraNyaka matpalakastu pAcitaH karoti tAraM tripuTena kAJcanam / / 4. vahIkimatra citraM rasako rasena........" krameNa kRtvAmbudhareNa raJjitaH karoti zulvaM tripuTena kAJcanam / / 5. nAlandA vizAla zabda-sAgara, pR0 1372-73 / / 6. jainendra siddhAMta koza (bhAga 4) pR0 82 / 7. (ka) 'jaina karma siddhAMta aura manovijJAna' pR0 163 / (kha) gommaTasAra karmakAMDa, jIva tattva pradIpikA 4681591 / 14 -para prakRti rUpa pariNamanaM saMkramaNam / 8. (ka) jaina karma siddhAMta bhora manovijJAna pR0 163 / (kha) nava padArtha-AcArya bhiikhnnjii| saTippaNa anuvAdaka - zrI canda rAmapuriyA, pR0 726 / (ga) jaina dharma aura darzana, pR0 307 / (gha) saMkamakaraNam (bhAga 1)102 : kamaprakRtI 'so saMkamo tti vacca bandhana pariNI pamogeNa / pagayantaratyaM daliyaM, pariNamaya tayaNa bhAve jaM' // 1 // 9. jinavANI-karma siddhAMta vizeSAMka, akTUbara-disaMbara '84' -karaNa siddhAMta-mAgya nirmANa kI prakriyA pR0 81 / -zrI kanhaiyAlAla lor3hA 10. vahI, pR0 82 / 11. ThANaM, 4.2-97 : caumbiha saMkame paNNatte, taM jahA pagati saMkame, Thiti saMkame, aNubhAva saMkame, paesa saMkame / 12. gommaTasAra karma kAMDa, mUla ba jIva tatva prdiipikaa-410|| Nasthi mUlapayaDINaM |"""sNkmnnN // 41 // mUla prakRtInAM paraspara saMkramaNaM nAsti,..." sti 13. (ka) tattvAcaM 8.22 bhASya : uttara prakRtisu sarvAsu-mUla prakratyabhinnAsunahu mUla prakRtiSu saMkramo vidyate,..."uttara prakRtiSu ca darzana cAritramohanIyayoH samyagmidhyAtva-vedanIyasyAyuSkasya c""| (kha) tattvArtha 8.22, sarvArthasiddhi : -anumavo vidhA pravartate svamukhena paramukhena c| sarvAsA mUlaprakRtInAM . khaMDa 18, aMka 3 (akTU.-disa0, 92) Page #148 -------------------------------------------------------------------------- Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svamukhenavAnumanaH / uttaraprakRtInAM tulyajAtIyAnAM paramukhenApi bhavati Ayudarzana cAritramohavarNAnAm na hi narakAyurmukhena tiryagAyumanuSyAyuvA vipacyate / nApi darzanamoharucAritramohamukhenana, cAritramoho darzana mohamukhena / 14. magavatI 1,4 : haMtA goyamA! nereyassa vA tirikkhamaNadevassa vA je kare pAye kamme naritha tassa ave ittA mokkho......"evaM khalu mae goyamA! dubihe kamme pnnte| 15. bhagavatI 1,4: duvihe kamme pannate,taM jahA paesa kamme ya, aNamAga kamme ya / tattha NaM taM paesakammaM taM niyamA ve ei, taratha NaM jaMtaM aNubhAga kammaM taM matthe gaiyaM No veecha / 16. bhagavatI, 1.4 vRtti : pradezA karmapudgalA / jIvapradezeSvotaprotA: tadrapaM karma pradeza karma / 17. bhagavatI patti, 1.4 : anumAga : teSAmeva karma pradezAnAM saMvedyamAnatAviSayo rasaH tadrUpaM karmo'nubhAga-karma / 18. bhagavatI 5.5 / 19. ThANaM, 4.6.3 / 20. karma aura puruSArtha-mahAprajJa, jinavANI 'karma vizeSAMka' pR0 105 / 21. manovijJAna aura zikSA, pR0 183-DaoN0 sarayU prasAda caube / 22. pAtaMjala yoga sUtra, 2,33 / 23. (ka) dazavakAlika 8.39 : (kha) zAMta sudhArasa, saMvara bhAvanA 8.3 / tulasI prasA. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa-3,aMka-4,akTUbara-91,51-60 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indAra PARENT karmavAdakAmanovaijJAnikapahala REEEEE . ratnalAla jaina karmavAda bhAratIya darzana kA eka pratiSThita siddhAMta hai| usa para lagabhaga sabhI punarjanmavAdI darzanoM ne vimarza prastuta kiyA hai| pUrI taTasthatA ke sAtha kahA jA sakatA hai ki isa viSaya kA sarvAdhika vikAsa jaina darzana meM huA hai| '. karmavAda manovaijJAnika siddhAMtoM para AdhArita hai| ataH karmazAstrA ko karma manovijJAna hI kahanA caahie| karmavAda meM karmazAstra meM zarIra-racanA se lekara AtmA ke astitva taka, bandhana se lekara mukti taka-sabhI viSayoM para gahana ciMtana aura darzana milatA hai| yadyapi karmazAstra ke bar3e-bar3e grantha upalabdha haiM, phira bhI hajAroM varSa purAnI pAribhASika zabdAvalI ko samajhanA svayaM eka samasyA hai| manovijJAna meM Aja ke manovaijJAnika mana kI hara samasyA para adhyayana aura vicAra kara rahe haiM, jina samasyAoM para kauzAstriyoM ne adhyayana aura vicAra kiyA, unhIM samasyAoM para manovaijJAnika adhyayana aura vicAra kara rahe samanvaya kI bhASApadi manovijJAna ke sandarbha meM karmazAstra ko par3hA jAe to usakI aneka gutthiyAM sulajha sakatI haiM, aspaSTatAeM spaSTa ho sakatI haiN| yadi karmazAstra ke saMdarbha meM manovijJAna ko par3hA jAe to usakI apUrNatA ko samajhA jA sakatA hai aura aba taka anuttarita praznoM ke uttara khoje jA sakate haiN|' *galI Arya samAja , hAMsI (hariyANA) 125 033 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke bIja-rAga aura dekha bhagavAn mahAvIra ne kahA hai'rAga aura repa-ye donoM karma ke bIja karma moha se utpanna hotA hai| karma janma-maraNa kA mUla hai| janma-maraNa se dukha hotA hai| prIti aura aprIti-rAga aura dveSa do hI prakAra kI anubhUtiyAM haiM, eka hai prItyAtmaka anubhUti aura dUsarI / aprItyAtmaka anubhuuti| protyAtmaka anu pUti yA saMvedanA ko rAga kahate hai aura aprItyAtmaka anubhUti yA saMvedanA ko deva kahate pAtaMjala, yoga darzana meM kahA gayA hai'mukhAnuzayI rAgaH " sukha bhogane kI icchA yaga hai| duHkhAnuzayo reSaH . duHkha ke anubhava ke pIche jo ghRNA kI vAsanA citta meM rahatI hai, use deSa kahate / rAga kA svarUpa "iSTa padArthoM ke prati ratipAva ko rAga kahate haiN| dhavalA meM kahA hai - mAyA--lopa-vedatraya hAsya ratayo rAgaH .. -mAyA, lobha, puruSaveda, strIveda, naMpusakaveda (kAma bhAva), hAsya aura rati-inakA nAma rAga hai| vAcakavarya umAsvAti ne likhA hai icchA, mUrchA, kAma, seha, gRddhatA, mamatA, abhinandana, prasannatA aura abhilASA Adi aneka rAga mAva ke paryAyavAcI hai| cAra kaSAya krodha, mAna, mAyA aura lobha meM mAyA aura loma ko rAga kI saMjJA dI gaI hai| mAyA ke paryAyavAcI zabda mAyA ke nimnalikhita nAma : 1. mAyA- kapaTAcAra. . . Page #154 -------------------------------------------------------------------------- Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. upAdhi- Thagane ke uddezya se vyakti ke pAsa jAnA 3. nivRtti- Thagane ke lie adhika sammAna dekha 4. balaya- vakratApUrNa vacana / 5. gahana- Thagane ke uddezya se atyaMta gar3ha mAna karanA 6. nUma- Thagane ke hetu nikRSTa kArya krnaa| 7. kalka- dUsaroM ko hiMsA ke lie upAranA 8. kuruka- nindita vyavahAra krnaa| 9. daMbha- kapaTa / 10. kuTa- nApa-taula meM kama-jyAdA denaa| 11. jaihA- kapaTa kA kAma / 12. kilvipika- pAMDoM ke samAna ceSTA karanA 13. anAcaraNa- anicchita kArya bhI apanAnA 14. gahana- apanI karatUta ko chipAne kI karatUta karanA 15. vaMcana- tthgii| 16. pratikuMcanatA- kisI ke sarala rUpa se ko hue vacanoM kA khaMDana krnaa| 17. sAciyoga- uttama vastu meM hona vastu kI milAvaTa krnaa| ye saba mAyA kI hI vibhinna avasthAeM hai| lobha lopa ke paryAyavAcI nAma isa prakAra :1. lobha- saMgraha karane kI vRtti / 2. icchA- abhilASA / 3. mUrchA- tIna saMgrahavRtti / 4. kAMkSA- prApta karane kI aashaa| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. gaddhi- Asakti / 6. tRSNA- jor3ane kI icchA, vitaraNa kI virodhI vRtti / 7. mithyA-viSayoM kA dhyAna / . 8. abhidhyA- nizcaya meM Diga jAnA yA caMcalatA / 9. kAmAzA- kAma kI icchaa| 10. bhogAzA- bhogya padArthoM kI icchA / 11. jIvitAzA- jIvana kI kAmanA / 12. maraNAza- marane kI kAmanA / 13. naMdI- prApta saMpatti meM anurAga / 14. rAga- iSTa vastu prApti kI icchaa| dveSa kA svarUpa 'aniSTa viSayoM meM aprIti rakhanA hI moha kA eka bheda hai, use deSa kahate 'asaMhAjanoM meM tathA asahya padArthoM ke samUha meM baira ke pariNAma rakhanA deSa kahalAtA hai|". dhavalA meM batAyA gayA hai koSa, mAna, arati, zoka, bhaya va jugapsA- ye chaha kaSAya deSarUpa hai| . vAcakavarya umAsvAti ne deSa ke nimnalikhita nAma batAe "IrSyA, roSa, doSa, dveSa, parivAda, matsara, asUyA, vaira evaM pravaMDana Adi deSa bhAva ke paryAyavAcI hai|" cAra kaSAyoM krodha, mAna, mAyA aura lopa meM krodha aura mAna ko repa kI saMjJA dI gaI hai| .. krodha samavAyAMga meM krodha ke nimnalikhita nAma die gae -" 1. krodha- Avega kI uttejanAtmaka avasthA / 2. kopa-krodha se utpanna svabhAva kI cNcltaa| 3. roSa- krodha kA parimaTa ruup| 4. bhakSamA- aparAya samA na karanA / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 5. saMjvalana- jalana yA IrSyA kI bhaavnaa| 6. kalaha- anucita bhASaNa krnaa| 7. cAMDikya- ugra rUpa dhAraNa krnaa| 8. bhaMDana- hAthApAI karane para utArU honA 9. vivAda- AkSepAtmaka bhASaNa karanA doSa- svayaM yA dUsare para doSa thopnaa| mAna jaina-jagat meM mAna ke aSTha bheda hai-inheM ATha mara bhI kahA jAtA hai- .. 1. jAti, 2. kula, 3. bala (zakti), 4.aizvarya, 5. buddhi, 6. zAna (sUtroM kA jJAna), 7. saundarya va8.. adhikAra mAna ke nimnalikhita paryAyavAcI hai-8 1. mAna- apane kisI guNa para ahNvRtti| 2. mada- ahaMbhAva meM tanamayatA / 3. darpa- uttejanApUrNa ahaM bhAva / 4. staMbha- avinagratA / 5. AtmokarSa- apane ko dUsare se zreSTha mAnanA / 6. garva- ahaMkAra / 7. paraparivAda - paranindA / 8. utkarSa- apanA aizvarya prakaTa krnaa| 9. apakarSa- dUsaroM ko tuccha samajhanA / 10. unnata- dUsaroM ko choTA mAnanA / 11. unnAma- guNoM ke sAmane na jhukanA / 12. punAma- yathovita rUpa se na jhukanA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvegoM-bhAvoM kA manovaijJAnika vargIkaraNa manovaijJAnika rAbarTa buDavartha ne kahA -" "yaha eka mahatvapUrNa bAta ki vibhinna bhAvoM aura bhAvadhArAoM ke lie maneka zabdoM kA prayoga hotA hai| eka hI zabda ke saikar3o paryAyavAcI-samAnArthaka zabdoM kI khoja karanA koI bar3A kArya va ma....manubhava karatA hUM isa vAkya ko pUrA karane vAle ye zabda - sukha- Ananda, harSa, prasannatA, garva, ullAsa, duHkha- asaMtuSTi, zoka, udAsI, aprasannatA, khinna, pramoda- manovinoda, Amoda, uttejanA- halavala, zAnta- saMtuSTi, stanyatA, ruci zUnyatA, parizrAnta, AzA- utkaMThA, manoratha, AzvAsana, utsAha, saMzaya- lajjA, vyAkulatA, AkulatA, cintA, . bhaya- trAsa, udvega, bhayaMkara, payAtura, vismaya- Azcarya, achuta, anokhA, acaMbhA, icchA- abhilASA, lAlasA, kAmanA, prema (rAga), parAu.mukhatA- aruci, paNA, anicchukatA, krodha- deSa, kopa, udigna, roSa, kalA, uparyukta sUcI meM pratyeka varga kA pahalA zanda usa varga ke sArAMza ko vyakta karatA hai| inase bar3e yA choTe anya vargIkaraNa bhI kie jA sakate "do mukhya vargoM- rAga aura dera meM sabhI bhAvoM kA samAveza ho jAtA hai| zatrutA kA kAraNa- rAga-deSa ziSya bolA- gurudev| eka mora to Apa indriyoM ko parama upayogI batA se aura dUsarI tarapha uneM zatru kahA jA rahA hai| AcArya ne kahA- . .. - -AviSTAni yadA tAni, gadeva prbhaavtH| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadA tAni vipakSANi, netaNaNi mhaamte|| -mahAmati ziSya indriyAM jaba rAga-dveSa ke prabhAva se AviSTa hotI / tabhI rAnu kAlAvI rAga-ca mukta indiyAM zatru nahIM hai| KKKKXxxvwrwwurwavurwan 'jaba gaMgA ke nirmala pAnI meM phaikTriyoM kA dRSita kacarA milatA hai to vaha pAnI bhI jaya iSita ho jAtA hai| indiya-zAna kI nirmala-dhArA meM rAga aura repa kA kavarA mila jAtA hai, usa bhavasthA meM ve zatra bana jAtI hai| yaha bAta adhyAtma kI bhUmikA para kahI jA sakatI hai| inTiyAM eka sAdhaka ke lie ahitakara bhI hai aura zatrutA kA kAma bhI karatI hai| jaba inameM mULa kA mizraNa ho jAtA hai, taba adhyAtma vikAsa meM bAdhaka utpanna ho jAtI hai| jaba moha kI gaMdI nAlI inTiyoM ke sAtha jur3a jAtI hai, indiyAM isa se AviSTa ho jAtI hai, taba ve citta kI nirmala dhArA ko kaluSita kara detI hai| rAga-dveSa- krodha-mAna-mAyA-lobha para vijaya bhagavAn mahAvIra ne krodha, mAna, mAyA, lopa para vijaya pAne kA eka sUtra diyA hai upazama (kSamA) bhAva se krodha kI jItanA caahie| mArdava vinamratA se apimAna ko jItanA caahie| ArjavasaralatA ke bhAva se mAyA ko jIto aura saMtoSa se loga para vijaya prApta karanI caahie| maharSi pataMjali ne kahA hai" 'vitarka bAdhane pratipa mAvanam -eka pakSa ko tor3anA hai to pratipakSI bhAvanA ko utpanna kro| kopa kI pratipakSI bhAvanA hai-kSamA ataH krodha-mAna- mAyA-loma ke mAryoM ko inake pratipakSI samA, vinamratA, RjutA tathA santoSa ke pAvoM se zAnta kiyA jA sakatA hai| parivartana kA manovaijJAnika siddhAMta manovaijJAnikoM kA mata hai ki mUla pravRttiyoM meM parivartana se vyaktitva kA vikAsa kiyA jA sakatA hai| cAra paritayoM pArA yaha parivartana saMbhava hai-" 1. avadamana (REPRESSION) 2. vilayana (INHIBITION) 3. mArgAntarIkaraNa (REDIRECTION) 4. zodhana (SUBLIMATION) vilayana paddhati ke antargata do sAdhana hai 1. niropa aura 2. viroSa .. . . . .. . . . . . Page #164 -------------------------------------------------------------------------- Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "do pArasparika virodhI pravRttiyoM ko sAtha hI uttejita kara dene se mUlapravRttiyoM meM parivartana lAyA jA sakatA hai| kAma pravRtti ke uttejita hone ke samaya yadi bhaya athavA krodha utpanna kara diyA jAe to kAmabhAvanA ThaMDI par3a jaaegii| 25 saMgraha - pravRtti tyAga bhAvanA se zAnta kI jA sakatI hai| ataH pAtaMjala yoga darzana kI pratipakSa kI bhAvanA, jainAgama ke krodhAdi bhAvoM ko upazama (kSamA) Adi se zAMta karanA tathA manovaijJAnika kA vilayana (virodhana) ke siddhAMta meM AzcaryakArI sAmya-samAnatA hai| ataH yaha samanvayAtmaka jJAna Atma-vikAsa ke lie parama hitakara hai| jisakA adhyayana apekSita hai / sandarbha 1. karmavAda, yuvAcArya mahAprajJa, pRSTha- 235 // 2. karmavAda, karmazAstra manovijJAna kI bhASA meN| + 3. uttarAdhyayana, 32.71 rAgo yA doso niya kammavIthaM, kammaMca mohappabhavaM vyNti| kammaM ca jAI maraNassa mUlaM dukkhaM ca jAI maraNaM kayaMti / 4-5 pAtaMjala yoga darzana / / 2.7.8 / / 6. pravacana sAra/ta.pra./85-abhISTa viSayaprasaGgena rAgam || 7. dhavalA 12/4, 2,8, 8/283/8 - bhAyA lobhavide-traya - hAsyaratayo rAgaH 8. prazamarAti 18 icchA mUcha kAma snehI gAdhaya mamatvamAbhinandaH / abhilASaM ityanekAni rAga paryAyavacanAni 9. ThANAMga 2.4.96 mAyA lobha kaSAyazvetyed rAga saMjJi tvaM / krodhomAnazca punadveSaM samAsanirdiSTaH 10. samavAoM, 52: jaina vizva bhAratI, lADanUM: - mAyA, uvahI niyaDI valae gahaNe, NUmekakke kurue daMge jimhe kibbisie ANAyaraNayA gRhagayA vaNayA palikuMcaNa yA sAtijoge / 11. samavAoM, 52 / -lope icchA mucchA karavA gehI tiNDA bhijjA abhijjA, kAmasA, mogAsA, jIviyAsA, maraNAsA naMdI rAge / 12. (ka) pravacanasAra/ta-1/850 58 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -moham- anabhiSTa viSayAprItyAdeSa miti| (kha) sarvAsasiri/I/51: -aprItirUpo reSaH 13. niyamasAra, tAtparya vRtti/66:-asahayajaneSu vApi cAsahaya padArtha sArtheSu vA varasya pariNAmo deSaH 14. dhavalA 12/1, 2, 8, 8428348 15. prazamarati, 19, umAsvAti--IrSyA, roSo, doSaH, deSa parivAda mtsraasuuyaaH| vaira pracaMDanADA ke dveSasya paryAyAH // 19 // 16. ThANAMga- 2.4.96 17. samavAyAMga, 52H - koI, koye, rose, dose akhamA, saMjalaNe, kalahe, caMDikke, maMDaNe vivaae| 18. samavAo, 52H - mANe, made, dappe, thaMghe, attukkose, gavve, paraparivAe, ukkose, avakkose, unnae unnaame| 19. Psychology : A study of Mental life Feeling and Emotion- P.334. Robert S. Woodworth & Donald G. Marquis-Methuen & Co. London: It is remarkable how many words there are in common use for various feelings and shades of feeling. It would be no great task to find a hund red words, same of them, no doubt, synonymous to complete the sentence, I feel........... Here are a few names of feelings and emotions, roughly grouped into classes. Pleasure- happiness, joy, delight, elation, raptoore . Displeasure-discontent, grief, sadness, sorrow, dejection. Mirth-amuserment, hilarity. Excitement-Agitation. Calm-contentment, munbress, apathy, weariness. Expectancy-eugerness, hopen, assurance, courage. Doubt-shyness, embarrasment, anxiety, worry. Dread-fear, fright, terror, horror. Surprise-amazement, wonder, relief, disappointment. Desire-disgust, longing, yearning love. Aversion-disgust, Roathing, hate. Anger-resentment indignation, sullenness, rage, fray. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. The first word in each class is intended to give the keynote of the class. Other classification could be made broader or narrower. Two broad classes pleasant and unpleasant would incloude most of the feelings. 21. abhyudaya, pRSTha 93 - yuvAcArya mahAprajJa 22. (ka) dazavaikAlika 8.39 uvasameNa haNe kohaM, mANaM madavayA jiNe / mAyA majjava bhAveNa, lobhaM saMtIsao jiNe / / (kha) zAnta sudhArasa 8.3, saMvara bhaavnaa| - krodhaMkSAntyA mArdavenAbhimAnaM hanyAmArjavenojjavalena lomaM vArAM rAzidaM nirundhyAH, saMtoSeNa, prAsuna setuneva // 23. pAtaMjala yogadarzana, 2.33 24. manovijJAna aura zikSA, pRSTha 25. vahI, pRSTha 186 185: - DaoN. sarayUprasAda caube / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- Page #171 -------------------------------------------------------------------------- _