Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vora sevA mandirakA traimAsika anekAnta pa (patra pravartaka : prAcArya jugalakizora mumpAra 'yugavIra') :ki01 janavarI-mArca 1991 isa aMka meM viSaya 1. adhyAtma-pada 2. bArahavIM zatAbdI meM jaina jAtiyoM kA bhaviSya -DA. kastUracanda kAsalIvAla 3. gollArASTra va gollApura ke zrAvaka -zrI yazavaMtakumAra malaiyA 4. A. kundakunda ke granthoM ko pANDulipiyoM kA sarvekSaNa -DA. kamalezakumAra jaina 5. niyamasAra kA viziSTa saMskaraNa prastAvita -DA. riSabhacanda jaina phaujadAra 6. jaina saMskRti aura sAhitya ke poSaka. -DA. gaMgArAma garga 7. dhavala pustaka 4 kA zuddhi patra -paM. javAharalAla jaina bhigAra 6. jaina dharma ke pobIsaveM tIrthakara mahAvIra -DA.hemantakumAra jaina 1. nimittAdhIna dRSTi -zrI bAbUlAla jaina kalakattA vAle 10. parA-socie-saMpAdaka prakAzaka bora sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjadhAnI meM jaina samAja dvArA : nyAya pratiSThA samAroha nyAyamUrti zrI milApacanva jaina kA sammAna 24 pharavarI / "bhArata kI nyAya praNAlI jainadharma ke siddhAntoM para AdhArita hai / " ukta udgAra ucca nyAyAlaya ke pIThAsIna mukhya nyAyAdhIza nyAmUrti zrI milApacanda jaina ne dillI jaina samAja ke tattvAvadhAna meM Ayojita apane svAgata sammAna ke avasara para prakaTa kiye| yaha Ayojana vIra seva mandira ke sadasyoM kI ora se dariyAgaMja sthita jaina sIniyara saikeNDarI skUla ke prAMgaNa meM huA / yaha pahalA avasara hai jaba dillI ucca nyAyAlaya meM kisI jaina ne mukhya nyAyAdhIza ke pada ko suzobhita kiyA hai / isa avasara para AcArya zrI vidyAnanda jI kA AzIrvAda zrI vimala prasAda jaina dvArA par3hakara sunAyA gyaa| samAja ke vayovRddha kAryakartA rA. sA. zrI jotI prasAda jaina ne mAlyArpaNa karake nyAyamUrti zrI milApacanda jaina kA svAgata kiyA / variSTha patrakAra evaM samAja ke lokapriya netA zrI akSayakumAra jaina ne svAgata bhASaNa pddh'aa| samAroha meM pUrva nyAyamUrti zrI yU. ena. bhachAvata, zrI je. DI. jaina, zrI jJAnacanda jaina va zrI saubhAgyamala jaina viziSTa atithi ke rUpa meM upasthita the| dillI ucca nyAyAlaya ke vartamAna nyAyAdhIza nyAyamUrti zrI sAgaracanda jaina ke sAtha-sAtha dillI sthita sabhI jaina nyAyAdhIzoM kA isa avasara para svAgata kiyA gyaa| samAroha kI adhyakSatA pUrvaM nyAyamUrti zrI mAMgIlAla jaina ne kii| dillI jaina samAja ke adhyakSa zrI premacanda jaina, vIra sevA mandira ke pUrva adhyakSa sAhU zrI azokakumAra jaina, pUrva nigama pArSada zrI prakAzacanda jaina, jaina koApareTiva baiMka ke ceyaramaina zrI mahendrakumAra jaina va zrI zIlacanda jauharI ne nyAyamUrti zrI milApacanda jaina kA svAgata pAraMparika DhaMga se kiyA / zrI 'bAbUlAla jaina ne "anekAta" ke aMka bheMTa kiye / samAroha kA zubhArambha paM0 jugalakizora mukhtAra (saMsthApaka vIra sevA mandira ) dvArA racita merI bhAvanA ke pATha se huA / ise jaina sIniyara sekeNDarI skUla ke baccoM ne sasvara gAkara prastuta kiyA / maMgalAcaraNa zrImatI anItA jaina ne kiyA aura zrI tArAcanda premI ne kavitA pATha kiyA / vIra sevA mandira ke adhyakSa zrI zAntilAla jaina ne atithiyoM kA AbhAra prakaTa kiyaa| samAroha kA saMcAlana saMsthA ke mahAsaciva zrI subhASa jaina ( zakuna prakAzana) ne kiyaa| samAroha meM dillI jaina samAja ke kaI sau gaNamAnya netAoM-kAryakartAoM ke atirikta bAhara ke bhI bahuta se pramukha jaina upasthita the| samAroha ke pazcAt sabhI atithiyoM kA sAmUhika prItibhoja sampanna huA aura atithiyoM ko vIra sevA mandira kA sAhitya bheMTa kiyA gayA / zrI bhAratabhUSaNa jaina aiDavokeTa va zrI nanheMmala jaina ne atithiyoM kI agavAnI kii| AjIvana sadasyatA zulka / 101.00 30 vArSika mUlya : 6) pa0, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 44 kiraNa 1 } prom grarham TakAna paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM birodhamayanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra - nirvANa saMvat 2516, vi0 saM0 2048 adhyAtma-pada cita citake cideza kaba, azeSa para bamUM / dukhadA apAra vidhi- ducAra - ko, camUM damUM // cita0 // taji puNya-pApa pApa Apa, Apa meM ramUM / { kaba rAga-Aga zarma - bAga- vAghanI zamUM // cita0 // vRga-jJAna-pAna teM mithyA ajJAnatama damUM / kaba sarva jIva prANibhUta, sattva sauM chamUM // cita0 // jala- malla-kala sukala, suballa parinamuM / dalakeM vizallamalla kaba, aTallapada pamUM // cita0 // kaba dhyAya aja-amara ko phira na bhava vipina bhamUM / jina pUra kaula 'daula' ko yaha hetu hauM namUM // cita0 // - kavivara daulatarAma kRta janavarI-mArca 1661 bhAvArtha - he jina vaha kauna-sA kSaNa hogA jaba meM saMpUrNa vibhAvoM kA vamana karU~gA aura dukhadAyI aSTakarmoM kI senA kA damana karU~gA / punya-pApa ko chor3akara Atma meM lIna hoU~gA aura kaba sukharUpI bAga ko jalAne vAlI rAga-rUpI agni kA zamana karU~gA / samyagdarzana - jJAnarUpI sUrya se mithyAtva aura ajJAnarUpI aMdhere kA damana karU~gA aura samasta jIvoM se kSamA-bhAva dhAraNa karU~gA / malInatA se yukta jar3a zarIra kA zukla dhyAna ke bala se kaba choDUMgA aura kaba mithyA - mAyA-nidAna zalyoM ko chor3a mokSa pada pAU~gA / maiM mokSa ko pAkara kaba bhava-vana meM nahIM ghUmUMgA ? he jina, merI yaha pratijJA pUrI ho isalie maiM namana karatA hU~ / OD
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12vIM zatAbdI meM jaina jAtiyoM kA bhaviSya ___D0 kastUracanda kAsalIvAla digambara jaina samAja meM 84 jAtiyAM mAnI jAtI hai| gye| unhoMne yaha bhI likhA hai ki 84 jAtiyoM ke nAmoM prAcIna jaina kaviyoM ne jaba jAtiyoM kI saMkhyA aura nAma ko unhoMne 5-7 pothiyoM ko dekhane ke pazcAt likhe haiM / ginAye to unhone bhI use 84 nAmoM taka hI sImita yadi isameM kahIM bhUla ho to pAThaka gaNa use sudhAra sakate rakhA / lekina jaba maiMne khaNDelavAla jaina samAja kA vRhad haiM :itihAsa likhane ke lie jaina jAtiyoM ke nAmoM kI khoja pothI pAMca sAta ko dekhi, kari vicAra yaha kInoM lekha / prArambha kI to patA calA ki pratyeka kavi kI sUcI meM yA me bhUlya cukyo hota, tAhi sudhArI lehu bhAvi joya / / 600 kucha pramukha jAtiyoM ke nAma to eka-dUsare se milate haiM isI taraha san 1914 meM eka jaina gairekTarI kA levina adhikAMza nAma aise haiM jinako dUsare vidvAnoM ne kA dUsara vidvAnA na prakAzana huA thaa| usame jaina jAtiyoM ke 87 nAma nahIM ginAye hai| isa prakAra jaina jAtiyoM ke nAmoM kI ginAye hai aura pratyeka jAti kI saMkhyA bhI likhI hai sakhyA bar3hate-bar3hate 237 taka jA phucii|' isa sambandha meM jisake anamAra jisake anusAra jaina samAja kI pUrI saMkhyA 450584 aura bhI khoja kI AvazyakatA hai| ho sakatA hai isa saMkhyA likhI hai / lekina yaha sakhyA sahI pratIta nahI hotI kyoMki meM aura bhI vRddhi ho jaave| lekina yaha bhI Azcarya hai san 1901 kI janagaNanA meM samasta jainoM kI saMkhyA ki saMskRta vidvAno ne jAtiyoM ke nAmoM ko ginAne vAlI 13,34,188 AI thI isalie isa dRSTi se bhI digambara kisI kRti kI racanA nahIM kii| jaina samAja kI sakhyA 7 lAkha se kama nahIM honI caahie| mahAkavi brahma jinadAsa prathama hindI kavi haiM jinhoMne jaina DAirekTarI me ginAI gaI 87 jAtiyoM me se natana 1vI zatAbdI me caurAsI jAti jayamAla likhii|' isake jaina. baDe le. dhavala jaina, bhavasAgara, indra jaina, purohita, pazcAta kavivara vinodIlAla evaM paM0 barutarAma zAha kA kSatriya, sagara, mizra jaina, saMkavAla, gAMdhI jaise nAma vAlI nAma AtA hai jinhoMne phUla mAla paccIsI meM ina jAtiyoM jAtiyoM ko ginAyA gayA hai jinameM pratyeka kI saMkhyA 50 ke nAmo ko ginaayaa| bakhatarAma sAha ne ina buddhi vilAsa se bhI kama hai| tagara jAti kI saMkhyA kevala 8 batAI gaI me jAtiyoM ke nAmoM ko ginAkara mahatvapUrNa kArya kiyaa|' hai isI taraha dUsarI jAtiyAM bhI haiN| bra0 jinadAsa ne jina 84 jAtiyoM kA nAmollekha kiyA tayA kA nAmollekha kiyA hama yaha kaha sakate haiM ki digambara jainoM meM 84 hai unama binodIlAla ke ginAye hue nAmoM meM kevala 28 jAtiyAM mAnane kI paramparA rahI hai kintu unake nAmoM meM jAtivo . nAma milate haiN| una jAtiyo ke nAma aise haiM samAnatA nahI rhii| kSetra aura pradeza ke anusAra jAtiyA~ jinakA ullekha vebala brahma jinadAsa ne hI kiyA hai| vanatI bigaDanI rahI haiN| isake atirikta aura bhI aisI vinodIlAla 84 jAtiyoM ke nAmoM ke sthAna para kevala bahuta-sI jaina jAtiyAM thIM jinake astitva kA Aja patA 67 jAtiyo ke nAma ho ginA sake haiN| isI taraha basta. bhI nahIM lgtaa| meDatavAla jAti pahile digambara jaina rAma sAha dvArA 84 jAtiyo ke pUre nAma ginAne para bhI jAti thii| bArA (rAjasthAna) meM nagara ke bAhara jo 46 jAtiyo ke nAma to aise hai jinako na to brahma jina. nasiyAM hai usameM savat 1224 kI lekha vAlI pratimA ko dAsa ginA sake hai aura na vinodIlAla ne ginAye haiN| kisI meDanavAla vandhuoM ne pratiSThita karAI thii| brahma ve to haMbaDa jAti jaisI prasiddha jAti kA nAma bhI bhUla jinadAsa evaM bastarAma sAha donoM ne mer3atavAla jAti kA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12vIM zatAbdI meM na jAtiyoM kA bhaviSya meDatavAla hai taraha aura bhI gaI yA anya nAmollekha kiyA hai lekina Aja jitane kI prAyaH sabhI vaiSNava dharmAnuyAyI hai| isI bahuta sI jAtiyA~ haiM jo yA to lupta ho dharmAvalambI bana gaI dakSiNa bhArata meM caturtha, paMcama, kAsAra, bogAra jaisI jAtiyoM kA nAmollekha to huA hai lekina vahA~ aura bhI kitanI hI kaTTara digambara dharmAnuyAyI jAtiyA~ haiM jinakA DAirekTarI meM athavA anya jAti jayamAla meM ullekha nahI huaa| aisI jAtiyoM meM upAdhyAya jAti kA nAma liyA jA sakatA hai jisakA kisI bhI kavi ne ullekha nahIM kiyA isI taraha kharoA, miThoA, baraiyyA jaisI vartamAna meM upalabdha hone vAlI jAtiyoM kA bhI ullekha nahIM milatA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki na to prAcIna kAla meM aura na vartamAna yuga me arthAt 20vIM zatAbdI ke antima caraNa taka hama yaha patA nahIM lagA sake ki di0 jaina samAja meM jAtiyoM kI saMkhyA kitanI hai aura unako sAmAjika, Arthika evaM dhArmika sthiti kyA hai / hamArI samAja meM tIna akhila bhAratIya saMsthAyeM haiM lekina kisI bhI sabhA ke kAryAlaya me digambara jaina samAja kI sampUrNa jAtiyoM ke nAma nahIM mileNge| isalie hindI kaviyoM ne bhI unako jitanI jAtiyoM ke nAma mile unakA apanI kRti me nAmollekha kara diyaa| vartamAna me uttarI bhArata meM khaNDelavAla, agravAla, paravAra, jaisavAla, golA pUrva, golAlAre, golasiMgAre, bagheravAla, iMbaDa, narasiMhapurA, nAgadA, passIvAla, padmAvatI puravAla tathA dakSiNa bhArata meM caturtha, paMthama evaM khetavAla jaisI jAtiyAM pramukha jAtiyAM haiN| ye sabhI jAtiyAM surakSita raheM tathA jAti-baMdhana zithila nahIM jAne paaye| isalie 20vIM zatAbdI ke prArambha meM sabhI jAtiyoM dvArA apanI apanI jAtIya mahAsabhAyeM sthApita kI gaI jisase unake mAdhyama se apanI jAti para niyaMtraNa rakhA jA ske| isI dRSTi se khaNDelavAla jaina mahAsabhA, digambara jaina agravAla mahAsabhA, paravAra mahAsabhA, jaisavAla mahAsabhA, baceravAla mahAsabhA, pastIvAla mahAsabhA jaisI jAti gata mahA sabhAyeM sthApita kI gii| ina jAtIya sabhAoM kA uddezya 1 jAtIya sudhAroM ko lAgU karAnA, bAla vivAha, vRddha vivAha anamela vivAha niSedha ke prastAva pAsa karanA, vivAhoM me vezyA nRtya banda karanA, phijUlakharcI kama karanA zikSA ke vidyAlaya khulavAnA boDiMga hAusa khulavAne jaise prastAva pAsa kiye jAne lage the lekina dhIre-dhIre ye sabhAye bhI lar3AI-jhagar3e kA pleTa phArma bana gaI jisase logo meM jAtIya mahAsabhAoM ke prati udAsInatA chA gaI khalavAla jaina mahAsabhA san 1912 me sthApita huI thI aura kevala 20 varSa calane ke pazcAt banda ho gaI / yahI sthiti digambara jaina agravAla mahAsabhA kI huI lekina choTIchoTI jAtiyo kI sabhAyeM Aja bhI cala rahI hai / bagheravAta mahAsabhA, pallIvAla mahAsabhA, jaisavAla mahAsabhA jaise nAma Aja bhI sune jAte hai / manuSya sAmAjika prANI hone se vaha apanI samAja meM ghUmanA adhika pasanda karatA hai / apanI-apanI jAtiyo me usako mAna-sammAna adhika milatA hai| vivAha zAdI ke lie use adhika nahIM ghUmanA pdd'taa| choTI arthAt kama sakhyA vAlI bhAtiyoM kI sabhAo kA jIvita rahane kA bhI eka pramukha kAraNa hai| jAtIya sabhAoM kI sthApanA di0 jaina mahAsabhA ke san 1930 meM svIkRti prastAva ke AdhAra para kI gaI / usa samaya mahAsabhA hI eka mAtra akhila bhAratIya stara kI saMsthA thii| lekina vartamAna meM akhila bhAratIya stara kI tIna sAmAjika saMsthAyeM haiM jAtiyoM kI surakSA evaM saMvardhana ke sambandha meM jinake vicAroM meM sAmyatA athavA samAnatA nahIM hai| mahAsabhA jAtiyoM kA vahI prAcIna svarUpa rakhane ke pakSa meM hai vaha antarjAtIya vivAho kA kaTTara virodha karatI hai| hamAre adhikAMza AcArya evaM munigaNa bhI isI vicAra kA samarthana karate haiM dUsarI ora pariSad eva mahAsamiti antarjAtIya vivAho ko protsAhana detI hai| vicAroM kI isa TakarAhaTa kA jAtiyoM kI surakSA para paryApta prabhAva par3A hai jisako svIkAra karane meM kisI ko Apatti nahIM honI cAhie / aba prazna yaha hai ki 21vI zatAbdI meM ina jAtiyoM kA kyA bhaviSya hogA ? kyA unakA svarUpa aisA hI banA rahegA yA phira usameM parivartana aavegaa| yadi parivartana
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4, varSa 44,ki.. AvegA to phira usakA rUpa kyA hogaa| hamArA sAmA- para burA prabhAva par3ane lagatA hai| choTe-choTe gAMvoM meM eka jika svarUpa kaisA hogaa| yaha mba gahana cintana kA viSaya dUsare ko dekhakara asAmAjika kArya karane meM Dara lagane hai jisa para prastuta nibadha me vicAra kiyA jaavegaa| vaise lagatA hai jabaki zaharoM meM vaha Dara nikala jAtA hai / aura 2:vI zatAbdI lagane me abhI 10 varSa zeSa haiM tathA 21vIM ye saba kAraNa bhI hamAre jAtIya baMdhana para burA prabhAva zatAbdI pUre hone meM 100 varSa lageMge isalie 110 varSoM DAla sakate hai| me hamArI 5 pIDhiyAM nikala jAvegI aura jaisI ina pIr3hiyo 4. jAtIya vaMdhana kA mukhla lAbha vivAha zAdI ke kI zodha hogI jAtiyoM ke astitva para bhI vaisA hI prabhAva niyamoM kA pAlana karanA hai| garIba amIra sabhI eka pdd'egaa| dUsare ke sAtha jur3a jAte haiN| garIba kI lar3akI svajAtIya 1. samAja me ucca zikSA kA aura adhika pracAra / mIra ke ghara calI jAtI hai aura amIra kI lar3akI kA hogA / prajAtatra hone ke kAraNa sabako ucca zikSA prApta sabaMdha garIba yuvaka ke sAtha ho jAtA hai lekina aba karane kA samAna avasara milegaa| meDikala, iMjIniyariMga, hamAre yuvako me paise ke prati AkarSaNa hai| UcA se UMcA choTe-bar3e udyogoM me, vyApArika saMgaThana, rAjya eva kendra daheja lenA cAhate hai isake atirikta sundara se sundara sarakAra kI naukariyoM me ucca adhikArI, videzo me laDakI kI talAza kI jAtI hai| isalie use jahAM bhI paribhramaNa, bhoga-vilAsa aiza ArAma kI sAmagrI meM sImA- adhika paisA mile athavA sundatama lar3akI mile vahIM vaha tIta vRddhi, khAna-pAna meM badalAva, jaise sAdhana hameM prApta apanI jAtIya sImAoM ko tor3akara bhI viyAha karanA hoge| ye saba cinha athavA kAraNa bhaviSya meM jAtiyo ke cAhane lagA hai| hamArI isa manovRtti me bhI dina-pratisvarUpa meM badalAva kI apekSA rakhate hai / dina vRddhi ho rahI hai aura isa manovRtti ke kAraNa bhI jAtIya svarUpa kitanA surakSita raha sakegA yaha cintanIya 2. dUsarA kAraNa yuvakoM me jainatva ke prati AsthA viSaya hai| hone ke uparAnta bhI jAti baMdhana ko ve abhI dabI jabAna 5. dhanADhya, uccAdhikArI, videzo meM bhramaNa karane meM svIkAra karate haiM / sampUrNa jaina eka haiN| eka hI unakI vAle athavA videzoM meM rahane vAle jaina baMdhu jAti baMdhana mati hai isalie unakI kauna-sI jAti hai unakA kyA ko acchA nahI mAnate / vartamAna meM jitane bhI jAtIya gotra hai / mA kauna se gotra kI hai ina saba bAto kI ora sImAo ko tor3ane ke udAharaNa aise gharoM meM adhika va jAne meM hicakicAhaTa karane lage hai| yuvako ke ye vicAra mileNge| hamArI isa manovRtti me dhIre-dhIre vRddhi ho rahI bhI jAti badhana para burA asara DAlane vAle hai| aura hai| 2. vI zatAbdI meM yaha hamArI jAti prathA para kitanA 21vI zatAbdI meM jAtiyo ke svarUpa para prazna cinha / ha prabhAva jamA sakegI yaha bhI eka vicAraNIya prazna hai| lagAte hai| 6. lekina itanA hone para bhI samAja kI choTI 3. jaina samAja pahile gAMvo meM adhika saMkhyA meM thA jAtiyo para koI vizeSa prabhAva nahIM par3egA kyoMki vahA~ tathA nagaro me bama rahanA pasanda kiyA jAtA thA lekina jAtIya sabhAo kA samAja para kanTrola banA rahegA aura vartamAna me choTe-choTe gAMva ujar3ane lage hai| vhAM ke jaina usa jAti ke vyakti apanI jAtIya sImAoM ko tor3ane meM vandhu rojagAra kI talAza ke lie zaharo kI ora dauDa Age AnA nahI cAhege / rahe hai imalie Aja kalakattA, bambaI, dehalI, jayapura, 7. yaha bhI sahI hai ki jAtiyAM kabhI samApta nahIM indaura, jabalapura, sAgara, kAnapura jaise bar3e na roM meM jaina hoNgii| jaba samasta hindU samAja meM jAtiyAM haiM aura vahA~ janasakhyA bahuta bar3ha gaI hai| nagaroM evaM mahAnagaroM meM rahane bhI jAtIya sImAo me rahanA acchA samajhA jAtA hai to ke kAraNa hama svacchanda manovRtti ke ho gaye hai| khAnapAna, phira jaina manAja ma bhI jAtiyA pUrvavata ca tI rhegii| hana-sahana, dhAmika vaTTaratA, eka dUsare kI lAja-zarma saba (zeSa pR0 (pa.)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ gollArASTra va gollApura ke zrAvaka 0 yazavaMta kumAra malayA vidvAnoM kA yaha anumAna rahA hai ki tIna jaina Adi kA hI rUpAMtara hai| dakSiNa bhArata kI kaI gvAla jAtiyAM golApUrva (gollApUrva), golAlAre, golorADe va jAtiyAM Aja bhI gollA kahalAtI hai| mahAbhArata me golasiMghAre (golathagAra) kisI eka hI sthAna se utpanna goparASTra nAma ke eka janapada kA ullekha hai / goparASTra me huI haiN| inake alAvA golApUrva nAma kI eka bar3I basane se hI golArADe jAti kA nAma huA hogaa| gopabrAhmaNa jAti bhI hai| gola deza kA kucha jaina granthoM meM va rASTra meM rASTra zabda hone se kisI kisI ne anumAna kiyA zilAlekhoM me bhI ullekha hai| isa sthAna ke bAre me vidvAno hai ki yaha mahArASTra ke AsapAsa honA cAhie, para isakA ke alaga-alaga mata rahe hai / ___ koI anya AdhAra nahI hai"| 1. khaTorA (budelakhaDa) ke nivAsI navalasAha caderiyA gollA deza kI sthiti ke nirdhAraNa ke lie ye tathya ne 1768 I0 me vardhamAna purANa kI racanA kI thii| vicAraNIya haiMisame golApUrva jAti kI utpatti goyalagaDha se banAI gaI 1. golAlAre jAti kA "pATa" bhiDa kahA gayA hai| hai, jise vidvAno ne gvAliyara mAnA hai| vardhamAnapurANa meM golAlAre bhiMDa jile ke pAvaI nAma ke sthAna ke prAcIna dI gaI anya bAteM aitihAsika dRSTi se mahatvapUrNa pAI nivAsI mAne gaye hai| san 1914 meM golAlArA kI sabase gaI haiN| adhika janasaMkhyA lalitapura ke bAda bhiMDa me hI thii| 2. nAthUrAma jI premI ne isa viSaya meM likhA thA ki golAlAre jAti kI vRddhazreNI kharImA khlaaii| 18vIM sUrata ke pAsa golArADe nAma kI eka jAti rahatI hai| sadI taka yaha svatatra jAti bana gii| kharIA va golaunake anumAna se yahI jAti buMdelakhaMDa me Akara golAlAre siMghAre jAtiyo kA adhikatara nivAsa bhadAvara kSetra meM khlaaii| a.. gollA sthAna sUrata ke pAsa kahI honA (bhiMDa iTAvA ke AsapAsa) rahA hai| miThauA golAlAre cAhie / yahA~ se hI Akara budelakhaDa me base haiN| 3. sva0 paramAnandajI zAstrI kA mata thA ki gunA 2. golApUrva brAhmaNa Agara iTAvA Adi jiloM meM jile me golAkoTa nAma ke sthAna se golApUrva jAti kI basate hai| inakI janasaMkhyA cha lAkha batAI gaI hai| utpatti huii| inhe sanADhya brAhmaNoM kI zAkhA mAnA gayA hai" / sanADhya 4. san 1940 meM prakAzita golApUrva DAirekTarI ke brAhmaNoM kA nivAsa bhI isI kSetra ke AsapAsa hai"| lekhaka nyAyatIrtha mohanalAlajI kA anumAna thA ki golA- 3. zravaNabelgolA ke 3 lekho me va karNATaka me hI pUrva jAti tatkAlIna orachA sTeTa se nikalI hai| pAye eka anya lekha me kinhI gollAcArya kI ziSya paraparA 5. rAmajItajI jaina ne ina jAtiyoM kI utpatti kI meM hue kucha jaina muniyoM kA ullekha hai| yaha kahA gayA hai sambhAvanA zravaNabelagolA se batAI hai| ki ye dIkSA ke pUrva gollAdeza ke rAjA the| inhe 'mUla _ jisa prakAra gurjara jAti ke kAraNa gujarAta, mAlava. vaMdilla" (arthAt candela) vaza kA kahA gayA hai"| gaNa ke kAraNa mAlavA Adi nAma hue, usI prakAra gollA candeloM kI rAjadhAnI mahobA khajurAho me thI va unake jAti kA rAjya hone se gollA deza huA hogaa| gollA rAjya kA vistAra gvAliyara aura vidizA taka rahA thaa| saMskRta ke gopa yA gopAla evaM hindI ke gvAla, gAvalA 4. sAtavI zatAbdI me udyotanasUra dvArA likhe kuva.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 barSa 44,ki.1 banekAnta layamAlAkahA me kaI dezabhASAoM ke nAma diye haiN| inameM varmana kA pautra thaa| kIrtigiri (devagar3ha) kA kilA kItigollA ke alAvA ye deza ginAye gaye haiM tAjika, Takka, varmana AmAtya vatsarAja ne 1089 I0 meM bnvaayaa| kIra, siMdhu, maru, madhyadeza, antarveda, kozala, magadha, gurjara, mathurA se vidizA taka kA pradeza jaino ke lie atyaMta mAlava, mahArASTra, AMdhra va karNATaka | gollA deza ko mahatvapUrNa rahA hai| IsvI pUrva pahalI-dUsarI zadI se cauthI chor3akara anya sabhI dezoM kI pahicAna AsAnI se kI jA sadI I. taka yaha kSetra digambaro va zvetAmbaro donoM kA sakatI hai| yadi ina dezo ko va prAdivAsI kSetroM ko hI kendra thaa"| isa kAla kI kaI mUrtiyA~ mathurA aura nikAla diyA jAye, to bhArata ke bIcoM-bIca eka bar3A vidizA ke AsapAsa pAI gayI haiN| kaI jaina jAtiyA~ bhUkhaNDa bacatA hai / mathurA se vidizA taka isa bhUkhaNDa meM isI kSetra se alaga-alaga samaya para nikalI haiM yA yahAM bole jAne vAlI bhASA braja yA buMdelI kahalAtI hai| vikasita huI haiN| iname lameMca, bur3hele", golAlAre, bhASAzAstrIya dRSTi se braja va buMdelI boliyA~ eka hI haiN| kharomA, mAthura, golApUrva, golAsiMghAre, jaisavAla", ataH gollA deza-bhASA braja-budelI kA hI puronA rUpa dhAkar3a, padmAvatIpuravAla", varaiyA32, gRhapati, paravAra evaM honA caahie| bhojaka brAhmaNa zAmila haiN| sambhavatA isI kAraNa se jaina 5. vartamAna gujarAta prAcIna gujarAta ke dakSiNa me granthoM va lekhoM me isa kSetra ke lie eka vizeSa nAma gollaahai| prAcIna gujarAta ke dhImAla Adi sthAna aba rAjasthAna deza kA prayoga kiyA gayA thaa| me haiN| prAcIna mAlava janapada bhI vartamAna mAlavA ke hamArI gaNanA se candela rAjA devavarmana hI gollAuttara meM thaa| prAcIna cedi yamunA ke nikaTa thaa| cArya hae / yaha alaga vistAra se vivecana kI bAta hai"| kalacugiyoM ke rAjyakAla taka yaha dakSiNa kI ora khisaka devavarmana ko siMhAsana para baiThe kucha hI varSa hue the jaba phara vartamAna rIvAM, jabalapura Adi sthAnoM taka A gyaa| kalacuri rAjA lakSmIkarNa ne AkramaNa karake candela rAjya kozala ke nivAsiyoM ke dakSiNa meM Akara vasane se dakSiNa ke pramakha bhAga para adhikAra kara liyaa| sambhavataH devakosala vnaa| isase patA calatA hai ki uttara bhArata varmana ke putra kI yuddha meM mRtyu huii| devavarmana ne udvigna me dakSiNa kI ora Akara basane kI prakriyA calatI hokara rAjya tyAga kara diyA va usake choTe bhAI kIrti varmana ko rAjya milA / gopAla nAma ke sAmaMta kI madada 6. vartamAna braja-buMdelI bhASI kSetra meM aneka sthAnoM se kIrtivarmana ne candela rAjya punaH sthApita kiyaa| caMdela pararavAla jAti aba bhI bar3I saMkhyA meM basatI hai"| rAjya kI vaMzAvaliyoM me dahI bhI devavarmana kA nAma nahIM uparokta bAtoM se patA calatA hai ki prAcIna gollA hai, usakA nAma kevala usake hI do lekhoM meM prApta huA rASTra yA gollAdeza mathurA, gvAliyara ke AsapAsa kahI thaa| kAlAMtara meM yaha dakSiNa kI ora vidizA ke Asa golApUrva nAma meM "pUrva" zabda kA kyA artha hai ? ise pAsa taka phaila gyaa| navamIM zatI ke madhya me caMdeloM kA kisI-kisI ne pUrva dizA sambandhI va kisI-kisI ne pUrva sInA udaya imaa| cadela jayazakti yA jejA ke nAma para unakA kAla sambandhI mAnA jAtA hai| yahA~ para ye bAta vicAra rAjyakSetra jejAbhukti yA jaijAkabhukti khlaayaa| kAlA- yogya haiN| ntara me jahA~-jahA~ budelo kA rAjya haA, vaha kSetra buMdela- 1. madhyamikA nagarI (rAjasthAna) eka ke saM0 481 khaDa khlaayaa| candelo kI rAjadhAnI pUrvI kone meM hone ke lekha meM "mAlavapUrvAyAM" zabda haiM, parantu yahAM para se pazcimI bhAga adhInastha sAmaMtoM ke zAsana meM rhaa| maMtavya mAlavoM ke savata ke anusAra hai"| gvAliyara ke kacchapaghAta kAphI samaya taka candeloM ke 2. navalasAha candariyA ne 84 jAtiyoM kI sUcI adhInastha the| dudhaI viSaya meM gyArahavI zatI ke Arambha likhI hai jisa me ajudhyApUrva jAti kA ullekha hai"| saMbhame sAmata devalabdhi pA zAsana thA jo candela rAjA yazo- vataH yahI aba ayodhyAvAsI kahalAte haiN| vartamAna zatAbdI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ gollArASTra va polApura ke bhAvaka ke Arambha taka inameM kucha jaina the"| ye bundelakhaMDa ke golApUrvo meM bahuta se gotra jina grAmoM ke nAma para bane haiM vAsI haiN| AhAra ke kucha candelakAlIna lekhoM meM avadha- ve saba dhasAna nadI ke pAsa hI haiM / vartamAna rUpa meM golApurAnvaya yA avadhyApuganvaya kA ullekha hai| avadhyApura pUrva jAti kA vikAma yahI se huA hai| kucha lekhakoM ke yA ayodhyApUrva eka hI honA caahie| mata se prAcIna dazANaM janapada yahI hai| 3. DobhakuMDa ke 1088 I. ke lekha meM jaisavAla jAti bundelakhaMDa (jejAbhukti) meM rahane vAlI jaina jAtiyoM ke pratiSThApaka ko "jAyasavyinirgata" vaza kA kahA meM gahapati va golApUrva prAcInatama haiN| inake pUrva isa kSetra gayA hai| jaisavAla jAyasa nagara se nikale mAne gaye hai"| meM jaina virala hI rahe hoNge| ataH golApUrva yahAM Ane ke ataH gollApUrva kA artha gollApura yA bAlapura nagara pahale hI jaina dharma ke pAlaka rahe honA cAhie / gvAliyara ke nivAsI honA caahie| yaha nagara kahA~ hai ? ke AsapAsa kahI bhI jaina lekhoM meM golApUrva jAti kA "gvAliyara" zabda meM "gvAla" gopa yA gollA kA ullekha nahIM hai| sambhavataH mUrti lekhoM meM jAti nAma ke hI rUpAMtara hai| parantu isa zabda ke uttarArdha kI utpatti ullekha kI paramparA pracalita hone se pahale hI ye gvAliyara spaSTa nahIM hai| pustakoM va zilAlekhoM meM ise gopAdri, kSetra choDa cuke the| gopAcala Adi kahA gayA hai| san 1495 meM kavi mAnika lagabhaga sabhI jaina jAtiyoM kI utpatti khAsa-khAsa ne ise gvAliyara hI likhA thaa| kazmIra meM jainulabdIna ke nagaroM va unake AsapAsa ke kSetra se huI hai"| eka hI darabAra meM jIvAja (15vI sadI) ne ise gopAlapara likhA sthAna meM rahane vAle sabhI jaina prAne samudAya ko eka hI pA" / prAkRta meM aksara 'pa' kA 'va' hotA hai, apabhraMza meM jAti mAneM, isameM kama se kama 3-4 sau varSa avazya lage 'va' kA bhI rUpAMtara ho jAtA hai| musalamAna lekhakoM ne hoge| rAmajIta jaina eDavokeTa kI pustaka "gopAcalaise gAleyUra likhA hai| yaha gvAlapura kA rUpAMtara lagatA siddhakSetra" ke anusAra gvAliyara meM pAyI gaI jaina mUrtiyoM hai| gvAliyara zabda gvAlakheTa kA bhI rUpAMtara ho sakatA ma sa kai sAtavA, AThavA va nAvA sadA kA bhA ha / ataH hai jo gvAlapura kA samAnArthI hai| yadi gvAliyara se kisI jaina jAti kA udbhava huA ho to eka-do apavAdo ko chor3akara uttara bhArata kI jaina isameM Azcarya nahIM hai| jAtiyo ke lekha gyArahavI sadI ke uttarAdhaM yA bArahavI vartamAna me gvAliyara meM jaina jAtiyo meM se sarvAdhika sadI ke pUrvArdha se hI milanA zurU hote haiM / dakSiNa jaisavAla va unake bAda varahiyA jAti ke haiM" / DomakuMDa bhArata me bhI jaina zreSThiyo ke lekha gyArahavIM sadI se hI ke san 1088 ke lekha ke anusAra jaina mandira ke prati. milanA zurU hote hai" / dasavIM zatAbdI meM bhArata kA araba SThApaka ke pUrvaja jAyasa nagara se Akara base the / sambhava cInI vyApAriyo ke mAdhyama se samudrI vyApAra bar3ha gyaa| hai yahA~ jaisanAla jAti kA basanA dasavI sadI se zurU rAjapUtoM ke sthAyI rAjya ho jAne se AvAgamana surakSita huA ho / varahiyA jAti naravara ke nikaTa uranA nAma ke huA / baDI saMkhyA meM vyApArI, jaina sAdhu va brAhmaNa bhArata sthAna se nikalo pratIta hotI hai| sambhava hai ki gvAliyara me dUra dUra kI yAtrA karane lge| bar3I saMkhyA meM jaina ke prAcIna jaina nivAsI jo gvAliyara me hI rahe ve golApratiSThAyeM hone lagI evaM sAkSaratA phailane se adhika mUrti- lAre jAti kA bhAga bane yA anya jAtiyo meM mila gye| lekha likhe jAne lge| gvAliyara ke AsapAsa ke kSetra meM kaivala zivapurI jile ke aisA pratIta hotA hai ki navamI-dasavI zatAbdI me jhirI va poharI grAmoM me golApUvo kA prAcIna kAla se candeloM kA rAjya sudaDha ho jAne se bahA gRhapati va golA- nivAsa rahA hai| pUrva jAtiyAM jAkara basa gii| gAlApUrva dhasAna nadI ke golApUrva, golAlAre va golasiMghAre ina taM noM jAtiyoM kinAre jAkara base / golApUroM ke prAcInatama lekhoM meM me IkSvAku jAti se utpanna hone kI zruti rahI hai| kucha ko chor3akara bAkI saba isI kSetra me pAye gaye haiN| golApUrva va golAlAre jAtiyoM meM kucha gotroM ke nAma
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ milate-julate haiN| sambhava hai tInoM kA srota eka hI rahA isa samba-pa meM kastUracanda jI sumana kA eka mhtvho| ahAra ke bArahavI sadI ke lekhoM meM golApUrva va pUrNa lekha paThanIya hai| isa lekha meM Apane golApUrva jAti golAlAre donoM jAtiyoM ke svataMtra ullekha hai"| sambhana kA udbhava golAkoTa se mAnA hai| isa lekha me anya mato hai ye navamI-dasavIM zatI me alaga-alaga huI ho| mola- ke bAre meM UhApoha kI hai eva golApUrva jAti ke itihAsa siMghAre jAti kA itihAsa hAta nahIM ho sakA hai| va vartamAna sthiti ke bAre meM vistAra se varNana kiyA hai| sandarbha-sacI 1. nAthUrAma premI kA mata-zrI akhila bhAratarvIya di0 16 yazava kumAra malaiyA, 'golApUrva jAti ke pariprekSya jaina golAvaM DAyarekTarI, prakAzaka-mohanalAla jaina ma', paM. vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinaMdana graMtha, kAvyatIrtha, mAgara 1940, pR0 ka / 1960, pR0 103-160 / 2. paramAnanda zAstrI, jaina samAja kI kucha upajAtiyA~, 20. The History and Cuiture of the Indian anekAta, jUna 1966, pR0 50 / People, V.II, Bhartiya Vidya Bhavan, 3. munnAlAla rAMdhelIya kA mata-golApUrva DAirekTarI 1954, P. 63. pR0 jh| 21. vahI, pR06| 4. golApUrva DAyarekTarI, pR0 ga / 22. The History and Culture of the Indian 5. paramAnanda zAstrI , anekAnta, jUna 1866, pR. 5.1 People, V.II, Bhartiya Vidya Bhavan, 6. rAmajIta jaina eDavokeTa, 'gollAdeza', aprakAzita lekha 1951, P. 9. 7. yazavaMta kumAra malayA, 'gollAdeza va gollAcArya kI 23. J. Davson, A classic Dictionary of Hindu phicaan'| Mythology & Religion, 1982, P. 159. 8. ela, ke. anantakRSNa ayyara, The Mysore Tribes 24. A Historical Atlas of South Asia, P. 108. ___and Castes, pR0 167 242, bhAga 3, 1930 / / 620 / 25. zizira kumAra mitra, pR0 32 / 6. sudAmA mizra, Janapad States in Aocient 26. vahI / India, 1973 / 27. Jainism', in Encyclopedia Brittanica, 10. yhii| ,P.275. 11. phalacanda siddhAnta zAstrI, 'golApUnviya , DA.dara - 28. sammanalAla jaina nyAyatIrtha, zrI laveca di. jaina samAja bArIlAla koThiyA abhinaMdana grantha, 1982 / itihAsa, 1951 / 12. rAmajIta jaina, 'golAlAre-kharoA utpatti',a. lekh| 13. golApUrva DAirekTarI, pR0 200 / 26. rAma jI jaina, 'golAlAre-kharovA utpatti' a. lekh| 14. hindI vizvakoSa, saM0 nagendranAtha vasa 1923 / 30. rAmajIta jaina, jaisavAla jaina itihAsa, 1988, pra0 15. A Historiral Atlas of South Asia Ed. J. jasavAla jaina samAja, khAli ra / E. Schwartzberg, 1978, P. 107. 31. rAmajIta jaina, 'padmAvatI puravAla', apra0 lekh|| 16. hIrAlAla jaina; jaina zilAlekha saMgraha,pra. bhAga 1898 32. rAmajIta jaina, vahiyAnvaya 1987, pra0 lAlamaNi 17. zizira kumAra mitra, The Early Rulers of prasAda jaina, gvAliyara / Khajuraho, Motilal Banarsidas, 1970. 3. yazavata kumAra malaiyA, "kolAcArya kauna the ." 18. zAradA zrInivAsana, 'Dravidian Words in aprakAzita lekh| Desinamamala', Journal of the Oriental 34. zizira kumAra mitra, pR0 63 / Institute, vxxi, No. 2. Sept. 1971, p. 114. 35 ayodhyAprasAda pADeya, candelakAlIna bundelakhaDa kA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ gollarASTra va gollApura ke bhAvaka itihAsa, 9668, pR0 72 36. zizira kumAra mitra, pR0 1 1 para gollAdeza va gohalAcArya kI pahicAna', paM. jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda graMtha 1666, pR. 447-54 37. gaurIzaMkara hIrAcanda projhA, bhAratIya prAcIna lipi 46. A Historical Atlas of South Asia, P. 27. 47. yazavaMta kumAra malaiyA, 'vardhamAna purAkha ke solahaveM adhikAra para vicAra', anekAna agasta 1674 / mAtA, 118, 10 166 / 38. navalasAha riyA, vardhamAna purANa, 39. zrI a0 mA0 digaMbara jaina DAyarekTarI, pra0 ThAkuradAsa 48. rAmajIta jaina, 'gopAcala siddhakSetra, pra. mahAvIrAparabhagavAnadAsa javerI, 1914 / mAgama sevA samiti, gvAliyara 1957 pR. 60 40. govindadAsa jaina koThiyA nyAyatIrtha, prAcIna zilA- 49. rAmajIta jaina, jaisavAla jaina itihAsa, pR. 67 / 50. rAmajIta jaina, vahI, pR0 17 / 51. rAmajIta jaina, barahiyAnvaya, pR0 42 / 52. golApUrva DAyarekTarI / lekha, di0je0 a0kSe0 AhArajI, 1962 / 41. rAmajIta jaina, jaisavAla jaina itihAsa / 42. rAmajIta jaina, gopAcala siddhakSetra, pra. mahAvIrapara mAgama sevA samiti, gvAliyara, 687, 106 / 43. yazavaMta kumAra malaiyA, 'vardhamAna purANa ke solahaveM adhikAra para vicAra, anekAMta jUna 1674 pR. 58- 6 YY. Ram Bhushan Prasad Singh, Jainism in Early Medieval Karnatka, 1975, P. 113. 45. pazavaMta kumAra malaiyA 'kuvalayamAlA kahA ke AdhAra (104 kA zeSAMza) hA~ 10 pratizata loga jAtIya sImAoM ko tor3a sakate haiN| 8. 21vIM zatAbdI meM yaha bhI ho sakatA hai ki jo vyakti jAtIya baMdhana tor3anA cAheMge una sabako eka aura jAti bana jAye / usakA nAmakaraNa kyA hogA yaha to maiM abhI kaha nahIM sakatA lekina unako bhI kisI samudAya meM to rahanA nahIM pdd'egaa| samudAya me alaga to ve bhI nahI jAnA caaheNge| anna meM itanA hI kahanA cAhUMgA ki 21vI zatAbdI meM jAtIya svarUpa meM koI vizeSa parivartana nahIM hogaa| 1. jaina itihAsa prakAzana saMsthAna, jayapura dvArA san 1986 meM prakAzita 2. khaNDelavAla jaina samAja kA vRddha itihAsa prathama baMTa-pR0 saM0 3. dekhie mahAkavi grahA jinadAsa-vyaktitva evaM kRtisva ... 53. yazavaMta kumAra malaMyA 'golApUrva jAti para vicAra; anekAMta jUna 72, pR0 18-02 54 govindadAsa jaina koThiyA, vyAyatIrtha, prAcIna zilAlekha 55. 0 kastUrabA sumana, golA pUrvAnvaya eka parizI na sarasvatI varadaputra paM. vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinaMdana graMtha, 1660, pR0 32-50 / COLORADO STATE UNIVERSITY sandarbha-grantha 4 jAtiyA~ usI prakAra banI raheMgI jaisI vartamAna meM hai aura jAtIya sImAoM meM rahane se parivAra meM muna-zAMti eva pyAra banA rhegaa| lekina itanA hone para bhI jAtIya baMdhana meM zithilatA avazya AyegI isame kicita bhI zaMkA nahIM hai| lekina yaha zithilatA 101% se adhika nahIM hogI samAja meM adhikAMza parivAra dharmabhIra evaM jAti / mIrA hote haiM isalie ve sImAoM ke bAhara jAnA pasanda nahIM kreNge| 5. 6. 867 amRta kalaza bAbata nagara, kisAna mArga ToMka roDa, jayapura lekhaka DA0 premacanda rAvakAM prakAzaka zrI mahAvIra graMtha akAdamI, jypur| rAjasthAna purAtana maMdira, zekhapura dvArA prakAzita | digambara jaina DAirekTarI prakAzana varSa 1914 / khaMDelavAla jaina samAja kA vRhad itihAsa, pR. sa. 46 /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kuMdakaMda ke graMthoM kI pANDulipiyoM kA sarvekSaNa 0 DaoN. kamalezakumAra jaina, jainadarzana prAdhyApaka kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI madhyakAlIna bhAratIya prAryabhASAoM ke antargata prAkRta bhinna vividha boliyoM Adi ke rUpa meM jAnI jAne lgii| bhASA kA mahatvapUrNa sthAna hai| ise saskRta bhASA ko bhagavAna mahAvIra kI paramparA meM aneka AcArya hae, taraha na to rAja-darabAroM kI chatra chAyA meM palane kA jisameM se kucha AcAryoM ne bhagavAna kI mUla paramparA kA avasara milA aura na hI ise rAjasattA kI sukhAnubhUti samyaka nirvAha karane meM apane ko asamartha paayaa| ataH ho skii| kintu jana-sAdhAraNa kA jo sneha prAkRta bhASA unhoMne upadezo ke saMkalana ke samaya apane abhiprAyoM kA ko upalabdha huA hai, vaha avazya hI zlAghanIya hai| bhI usameM sanniveza kara diyA, jisase bhagavAn ke mUla bhagavAna mahAvIra se kaI zatAbdiyoM pUrva meM prAkRta upadeza meM vikRti A gii| phalasvarUpa dUsarI paramparA ne bhASA jana sAdhAraNa dvArA bolacAla ke rUpa meM pracalita bhagavAn ke saMkalita upadezo ko mAnyatA nahI dI aura rahI hai / ata: bhagavAna mahAvIra ne apane puruSArtha se upa apanI hI dhAraNA zakti ko martarUpa dekara chandobaddha prAkRta labdha tattvajJAna kA sarvasAdhAraNa ko lAbha pahuMcAne kI meM grantho kA nirmANa kiyA tathA mala Agamika parampara daSTi se prAkRta bhASA ko hI upadeza dene kA mAdhyama ___ko surakSita rkhaa| aise prAcAryoM kI paramparA me AcArya cnaa| ve apanI upalabdhiyoM ko kisI varga vizeSa taka kundakunda kA nAma sarvopari hai| sImita nahIM rakhanA cAhate the| zanaiH zana. vividha prAntoM AcArya kandakunda digambara paramparA ke una kAlajayI aura vividha prAntIyajanoM kI bolacAla kI bhASA kA AcAryoM me prathama haiM, jinhoMne adhyAtma vidyA ko sarvavikAsa huaa| phalasvarUpa prAkRta ke vividha rUpa daSTi sAdhAraNa kI bhASA me sarvasAdhAraNa janoM ke lie sulabha gocara hone lge| kiyA hai| yadyapi unake dvArA nirmita aneka granthoM kA jaba logo kI dhAraNA zakti kSINa hone lagI to prakAzana ho cukA hai tathApi unake granthoM kI hajAro prAcIna bhagavAna mahAvIra ke upadezo ko unakI mUla bhASA prAkRta pAMDulipiyAM Aja bhI vibhinna grantha-bhaNDArI meM par3I hai maura apane samAlocanAtmaka sampAdana evaM prAmANika anumeM smRti ke AdhAra para lipibaddha kiyA jAne lgaa| dUsare vAda kI pratIkSA kara rahI hai| dUsare paravartI kaI AcAryoM ne bhI apane bhAvoM ko abhivyakti dene ke lie prAkRta bhASA ko hI mAdhyama cunaa| AcArya kundakunda ke jina upalabdha granthoM kA prakAzana gonI sthiti me sAhityArUr3ha prAkRta ko eka DhAMce meM bAMdhane aneka saMsthAo/vidvAno ne kiyA hai, vaha santoSajanaka nahI kI AvazyaktA pratIta hii| ata: kAlAntara me sAhityA- kahA jA sakatA hai| kucha prakAzanoM ko chor3akara adyAvadhi rUDha prAkRta bhASA ko kucha AcAryoM ne vyAkaraNa ke niyamo- AcArya kundakunda kA jo sAhitya prakAza meM AyA hai vaha paniyamoM meM jakar3a kara anuzAtita kiyA aura bhASA kA pANDulipiyoM kA mAtra mudrita rUpa hai| unake sampAdana me pravAha ruka gyaa| prAkRta bhASA eka svarUpa ke antargata prAcIna pANDulipiyoM kA upayoga prAyaH nahIM ke barAbara sImita ho gii| jana sAdhAraNa dvArA bolacAla ke rUpa meM hamA hai| jisase lipikAro ke pramAdavaza athavA ajJAnatA prayukta hone ke kAraNa yadyapi isakA bAda meM bhI vikAsa ke kAraNa huI bhUloM kA athavA kahI-kahIM pAThakoM dvArA huA, kintu baha nAmAntaroM ke mAdhyama se prAkRta bhASA se apanI suvidhA ke lie pRSTho ke kinAroM para likhe gaye
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya karakaMda ke prayoM ko pANDulipiyoM kA sarvekSaNa TippaNoM kA bhI mUla meM samAveza ho gayA hai| isase yaha sarvekSaNa Avazyaka hai, jisase mUla pratiyoM kI khoja kI jJAta karanA muzkila ho gayA hai ki mUlapATha kauna hai? jA sake / isake atirikta vyAkaraNapriya tathAkathita vidvAnoM ne mUla isa prakAra ka bRhad AyojanoM ke lie, bauddhikavarga pATha ke sAtha cher3akhAnI karake vyAkaraNa sammata zabdarUpoM kA sahayoga to apekSita hai| vizvavidyAlaya anudAna kA jAmA pahinAkara amAnata meM khamAnata kara DAlI hai| Ayoga jaisI kendrIya saMsthAoM ke sahayoga se yaha kArya isa parivartana se hone vAlI hAniyoM kI ora unakA sahaja sambhava hai| isake lie vizvavidyAlayIya vidvAnoM dhyAna nahIM gayA / yaha kheda kA viSaya hai| evaM vizvavidyAya anudAna Ayoga-dono ko aura se Aja hinduo ke prAcInatama grantha Rgveda evaM janoM prathama padanyAsa ho cukA hai| isa krama me sampUrNAnanda jaino kI eka paramparA dvArA svIkRta AvArAGgakI vizvavidyAlaya, vArANasI ke prAkRta eva jainAgama vibhAgAprAcInatA unakI bhASA ke kAraNa hI siddha kI jAtI hai| dhyakSa DA. gokulacanda jaina ke nirdezana me AcArya kundakunda Adhunika yuga meM bhASA hI eka mAtra aisA mApadaNDa hai jo ke eka mahatvapUrNa grantha niyamasAra kA samAlocanAtmaka granthoM kI prAcInatA athavA arvAcInatA ko siddha kara sampAdana DA0 RSabhacandra jaina phojarAra ne vizvavidyAlaya anudAna Ayoga kI eka yojanA ke antargata prArambha kara sakatA hai| diyA hai| kisI bhI bhASA kA vyAkaraNa tadviSayaka upalabdha vizvavidyAlaya anudAna Ayoga ne mere dvArA prastAvita sAhima meM prayukta zabdarUpoM ke AdhAra para kiyA jAtA eka yojanA ko bhI svIkRti dI hai, jisakA viSaya haihai| arthAt pahale usa bhASA kA sAhitya hotA hai aura "AcArya kundakunda ke prAkRta-granthoM kI prAcIna pANDulibAda meM usa bhASA kA vyAkaraNa / yahI kAraNa ki mUla piyoM kA sarvekSaNa / " yojanA ko prastAvita karane meM mujhe sAhitya me kucha aise zabdoM kA bhI prayoga milatA hai, jo DA0 gokulacandra jaina kA sahayoga milA hai| isa yojanA ke arvAcIna vyAkaraNa ke niyamo se mela nahIM khAtA hai| aise antargata AcArya kundakunda ke samasta hastalikhita eva prayogoM/zabdarUpoM ko vaiyAkaraNoM dvArA vyAkaraNa ke niyamoM prakAzita granthoM kI prAcIna pANDulipiyo kI vistRta sUcI meM na bAMdha pAne ke kAraNa unhe ArSa prayoga ke nAma se taiyAra kI jaayegii| kyoMki prAcIna grantho ko prakAza meM sambodhita kiyA hai| aise bhASAgata parivartanoM se aiti lAne ke lie sarvekSaNa kAryoM kA atyadhika mahattva hai| hAsika tathyoM evaM prAcIna saMskRti kA vinAza hogaa| isalie prastuta yojanA ke mAdhyama se AcArya kundakunda ke jise itihAsa kabhI kSamA nahIM kregaa| vartamAna meM jJAta teisa prAkRta-granthoM tathA unakI upalabdha Aja AvazyakatA isa bAta kI hai ki eka-eka TIkAoM kI prAcIna pANDulipiyoM kI jAnakArI eka sAtha AcArya ke samasta granthoM kA samAlocanAtmaka sampAdana prApta ho skegii| vartamAna meM AcArya kandakunda ke chape deza-videza meM upalabdha pANDulipiyo ke AdhAra para kiyA granthoM meM prAcIna pANDulipiyoM kA samucita upayoga na hone jaaye| sampAdana kI isa prakriyA meM mala meM kisI bhI se sampAdana vizeSajJa manISI pro0 e0 ena0 upAdhye ne prakAra kI vikRti na Aye isa bAta ko dhyAna meM rakhate ukta chape hue granthoM ko mudrita pANDulipiyA~ kahA hai tathA hue sampAdana ke vizvajanIna mApadaNDo ko apanAnA hogaa| samAlocanAtmaka saMskaraNa taiyAra karane kI AvazyakatA para uparyukta prakAra kA maulika eva prAmANika sampAdana atyadhika bala diyA hai| kisI vyakti vizeSa dvArA sambhava nahI hai| isa sampAdana AcArya kundakanda ke grantho ko deza-videza meM upalabdha prakriyA ko mUrtarUpa dene ke lie aneka vidvAnoM kA eka samasta prAcIna pANDuliyo ke sUcIkaraNa se AcArya kundasAtha sahayoga apekSita hai| yaha eka TImavarka hai| isa kArya kunda athavA unake granthoM para kArya kara rahe anusandhAna hetu sarvaprathama deza-videza ke prAcInatama grantha-bhaNDAro kA (zeSa pR0 14 para)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasArakA viziSTa saMskaraNa prastAvita DaoN0 RSabhacandra jaina phaujadAra vidyAvAridhi kI upAdhi pradAna kI hai| unake prayatnoM se vizvavidyAlaya anudAna Ayoga ne vibhinna yojanAeM svIkRta kI hai| rASTrIya aura antarASTrIya stara para kundakundaviSayaka anusaMdhAna kArya Arambha ho rahe haiN| 1 AcArya kundakunda bhagavAn mahAvIra kI zramaNa-paraMparA ke jyotirdhara AcArya hai unake upalabdha prAkRta pranthoM meM zramaNa paramparA kA sAMskRtika itihAsa surakSita hai / bhASAvijJAna kI dRSTi se prAkRta bhASAoM ke vividha rUpa ina granthoM meM upalabdha haiM / vigata varSoM me AcArya kundakunda kI ora jaina samAja kA dhyAna vizeSa rUpa se gayA hai| unake nAma para saMsthAeM banIM haiN| graMthoM ke prakAzana hue haiM / sAhitya aura pracAraprasAra kI sAmagrI prakAzita huI hai| digambara jaina samAja kI ora se AcArya kundakunda dvisahasrAbdi samAroha manAne ke bhI aneka Ayojana hue isa sabake bAda bhI kisI bhI sAmAjika saMsthA kI ora se AcArya kundakunda viSayaka ucca anusandhAna aura unake prAkRta granthoM ke zuddha ora prAmANika saMskaraNa prakAzita karane kI yojanA prakAza meM nahIM AyI / aba taka jo bhI saskaraNa prakAzita hue haiM, prAyaH pUrva prakAzanoM ke punarmudraNa mAtra hai| mUla prAkRta pATha naye saMskaraNo me zuddha hone kI apekSA aura adhika truTipUrNa hotA gayA hai / eka bhI grantha meM zabda-koza nahIM hai / yahI kAraNa hai ki prAkRta ke prasiddha vidvAna sva0 DA0 e0 ena0 upAdhye ne ina saskaraNo ko "mudrita pANDu lipiyA" (prinTeDa menuskrapTasa) kahA hai / jIvana ke antima kSaNa taka ke kukunda ke prAmANika saskaraNoM kI bAta kahate rhe| AcArya kundakunda viSayaka ucca adhyayana anusandhAna ko vigata varSoM me prAkRta evaM jaina vidyA ke variSTa vidvAna DA0 gokulacandra jaina ne eka nayI dizA dI hai| prAmANika saskaraNo kI bAta ko unhone aneka prasaMgoM para uThAyA hai| kukundAdi varSa meM unake nirdezana me niyamasAra tathA para saMskRta vizvavidyAna vArANasI ne do yuvA vidvAna mujhe tathA DA0 mahendrakumAra jaina ko bhArata tathA videzoM meM AcArya kundakunda ke prAkRta grantho kI zatAdhika pratiyA~ upalabdha hai / abhI taka inake sarvekSaNa kA prayatna nahI huA / vizvavidyAlaya anudAna Ayoga kI eka yojanA ke antargata yaha bahu pratIkSita kArya aba Arambha ho gayA hai / DA0 kamalezakumAra jaina prAdhyApaka jaina darzana, kAzI hindU vizvavidyAlaya yaha mahatvapUrNa kArya kara rahe hai| niyamasAra para anusandhAna kArya karate samAyarame dhyAna usake azuddha aura truTipUrNa prAkRta pATha para gayA / mUla prAkRta pATha azuddha hone se usakA hindI aura aMgrejI anuvAda bhI aneka sthalo para truTipUrNa hai / azuddha pATha ke AdhAra para bhASAvaijJAnika adhyayana kathamapi saMbhava nahI hai| DA0 gokulacandra jaina mujhe mere anusandhAna kAla se hI niyamasAra kA eka zuddha aura viziSTa saMskaraNa taiyAra karane ke lie prerita karate rahe haiN| sobhAgya se inake nirdezana meM vizvavidyAlaya anudAna Ayoga ne niyamasAra ke sampAdana kI yojanA svIkRta kara lii| usake anusAra sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya vArANasI ke prAkRta evaM jainAgama vibhAga meM vibhAga ke adhyakSa DA0 gokulacandra jaina ke nirdezana meM maiMne kArya A-mbha kara diyA hai| isa kArya meM una sabhI kA sahayoga vAMchanIya hai, jo AcArya kundakunda ke prati zraddhA bhAva rakhane hai tathA jinakI ubhya anusandhAna me kathi hai niyamasAra lagabhaga isa zatAbdI ke Arambha meM prakAza meM AyA / usa samaya jAkhi / pratiyAM upalabdha huI unake AdhAra para isa prakAzana bhI kiyA gyaa| idhara
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ nisArakA viziSTa saMskaraNa prastAvita dazakoM meM isa grantha ke kaI anya prakAzana bhI hue| inameM se kucha saMskaraNoM meM prAcIna pANDulipiyoM se milAna karane kI bAta bhI kahI gayI hai| adhikAMza prakAzana pUrva saMskaraNoM ke punarmudraNa mAtra hai| abhI taka merI jAnakArI meM niyamasAra ke nimnalikhita prakAzana Aye hai| prAkRta saMskRta-hindI (1) mUla prAkRta, saMskRta chAyA, padmapramamaladhArideva kRta tAtparyavRti nAmaka saMskRta TIkA evaM la prasAda jI kRta hindI bhASA TIkA / prakAzaka -- hindI graMtha ratnAkara kAryAlaya, bambaI, san 1916. yaha niyamasAra kA pahalA saMskaraNa hai / -: (2) mA eka zrIprasAda joharI, kaTarA khuzAla rAya, dillI ne vI0ni0saM0 2468 meM karAyA hai / (3) mUla prAkRta saMskRta chAyA, padmaprabhamaladhArideva kRta tAtparya saskRta TIkA evaM hindI anuvAda tathA mUla gAthAo kA hindI padyAnuvAda prakAzakasAhitya prakAzana eva pracAra vibhAga, kundakunda kahAna di0 jaina tIrtha surakSA TrasTa, e-4, bApUnagara, jayapura, san 1984 / , (4) mUla prAkRta padmaprabhamalavArideva ravina tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkA tathA hindI anuvAda, sampAdana nAyikA jJAnamatI jI prakAzaka di0 jaina trilo dodha saMsthAna, hastinApura va sa. 251 (5) mUtra prAkRta Api jJAnamatI jI kRta sAdvAda candrikA saMskRta TIkA tathA hindI anuvAda prakAza - 140 jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura, san 1685 / prAkRta-hindI : (6) mUla prAkRta evaM bra0 zItalaprasAdajI kRta hiMdI TIkA / prakAzaka vimalasAgara jI mahArAja, indaura, vI0 ni0 saM0 2076 / (7) kudarata bhAratI ke antargata AvAda ke sabhI graMtha mUla prAkRta evaM hindI anuvAda, sakalana-sadanapa0 nAlAla sAhityAcArya, prakAzaka - zrubhaNDAra prakAzana samiti san 1970 13 (5) mUla prAkRta evaM hindI anuvAda, sampAdaka - paM0 balabhadra jaina, prakAzaka- kundakunda bhAratI, dillI, san 1687 / prAkRta-agrejI : (e) mUla prAkRta, saMskRta chAyA, agarasenakRta aMgrejI anu vAda evaM aMgrejI TIkA ke sAtha "dI sekreDa buksa Apha dI baimsa" vAlyUma seTrana jaina pablisiMga hAusa, jitAzrama lagana se prakAzita san 193 1 prAkRta-marAThI : (10) mUla prAkRta eva marAThI anuvAda, pa0 narendra misIkara nyAyatIrtha, prakAzaka --- gopAla ambAdAsa cavare, kArajA, san 1963 / prAkRta - gujarAtI : (11) mUla prAkRta gAthAeM, unakA gujarAtI padyAnuvAda, saMskRta TIkA aura mUla saMskRta TIkA kA gujarAtI anuvAda, gujarAnI anuvAdaka pa0 himmatalAla jeThAlAla zAha, prakAzaka- di0 jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha, san 1651 / ukta prakAzanoM ke atirikta yadi anya koI saMskaraNa kisI vijJAna va svAdhyAyI vyakti kI jAnakArI ma ho to kRpayA sUcanA dene kA kaSTa kareM tathA upalabdha bhI kraayeN| usakA vyaya vibhAga kI ora se hama vahana kreNge| mudrita saskaraNoM ke atirikta sampAdana ke lie maiM deza videza meM upalabdha tAr3apatra tathA kAgaja para likhita hastalikhita pANDulipiyA~ ekatrita kara rahA hU~ yadi kisI kI jAnakArI me upayogI pANDulipiyA~ hoM to unakI sUcanA de tathA yadi unake mAdhyama se usakI phoTo kApI prApta ho sakatI ho to upalabdha karAye / isa para hone vAlA vyaya vibhAga kI ora se hama vahana karega / niyamasAra kA prastAvita saMskaraNa sampAdana ke antarrASTrIya stara para svIkRta mAnakoM ke anusAra saMpAdita kiyA jaayegaa| isa saMskaraNa meM mUla prAkUna gAthAoM tathA padmaprabhamaladhArideva kRtaM saMskRta TIkA kA sampAdana dezavideza meM upalabdha prAcIna tAr3apatrIya tathA stalikhita
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14, varSa 44, ki05 anekAnta pANDalipiyoM ke AdhAra para kiyA jaayegaa| sampAdita viSayoM para aitihAsika aura bhASAvaijJAnika dRSTi se pATha ke AdhAra para hindI aura aMgrejI anuvAda kiye vicAra kiyA jaayegaa| prastAranA tathA pariziSToM meM sabhI jaayege| pahalI bAra niyamasAra kA sampUrNa zabdakoza sambaddha mahatvapUrNa viSayoM kA samAveza hogaa| prastuta tayAra kiyA jA rahA hai| niyamasAra kI katipaya gAthAyeM saMskaraNa ko sAgapUrNa banAne hetu vidvAnoM ke sujhAva sAdara kundakunda ke anya granthoM meM bhI yathAvat yA kiMcit zabda AmaMtrita hai| parivartana ke sAtha prApta hotI haiN| prAkata ke anya digambara risarca esozieTa tathA zvetAmbara granthoM meM bhI katipaya gAthAoM athavA prAkRta evaM jainAgama vibhAga viSayoM meM sAmya prApta hotA hai| tulanA ke lie unheM sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya mUla ke sAtha sandarbha uddhRta kiyA jaayegaa| ukta sabhI vArANasI-2 (pR0 11 kA zeSa) kAryoM me mahattvapUrNa sahayoga mila sakegA, aisI AzA jina vidvAnoM ne sUcIkaraNa kA kArya kiyA hai athavA kara karanI caahie| isase hamAre atIta kA gaurava mukhara hogA rahe haiM, unase bhI nibhedana hai ki ve uparyukta sUcanA tathA hamArI sAMskRtika virAsata akSuNNa raha skegii| mere pate para dekara merA mArgadarzana kre| maiM unakA aitihAsika tathyoM ke prabala sAkSI bhASAyI purAvazeSa bhI AbhArI rhNgaa| isase isa kArya ko nirdhArita samaya meM apanI kahAnI svaya kaha sakege aura hamArI agalI pIr3hI pUrNa kiyA jA skegaa| sUcanA dene vAle savAlako/mAlikoM ko eka zAzvata rozanI de skege| vidvAnoM dvArA isa kArpa-gampAdana meM jo bhI vyaya hogA. adyAvadhi jina sUcI-granthoM kA mudraNa ho cukA hai aura use vizvavidyAlaya kI ora se maiM vahana kruuNgaa| unameM AcArya kundakanda ke grantho kI prAcIna pANDulipiyoM kA ullekha hai athavA jina grantha-bhaNDAro vyaktigata saMgrahoM samparkasUtra : me AcArya kundakunda ke grantho kI hastalikhita prAcIna bI 2/246, lena naM014 pAMDulipiyAM upalabdha hai, unake saMcAlako/mAliko tathA ravIndrapurI, vArANasI-221005 anekAnta ke svAmitva sambandhI vivaraNa prakAzana sthAna--vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 prakAzaka-vIra sevA mandira ke nimitta zrI bAbUlAla jaina, 2 aMsArI roDa, dariyAgaMja, naI dillI-2 raassttriiytaa--bhaartiiy| prakAzana avadhi- mAsika / sampAdaka-zrI padmacandra zAstrI, vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 raassttriiytaa-bhaartiiy| mudraka-gItA priTiMga ejaisI, nyU sIlamapura, dillI-53 svAmitva-vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 maiM bAbUlAla jaina, etad dvArA ghoSita karatA hUM ki merI pUrNa jAnakArI evaM vizvAsa ke anusAra uparyukta vivaraNa matya hai| bAbUlAla jaina prakAzaka
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMskRti aura sAhitya ke poSaka : pANDe lAlacaMda D DaoN0 gaMgArAma garga bharatapura rAjya tathA jagaroTI kSetra (karolI hinDona) vibhinna nagaroM meM saMbhAvita prAvAsa-kAla : meM sAhitya aura adhyAtma kI jyoti jagAne vAle pANDe mAgha kRSNa 11 ravivAra, saM0 1816 meM pratilipilAlacanda gvAliyara ke prasiddha bhaTTAraka vizvabhUSaNa ke kRta sakalakIti kI saMskRta racanA 'cAritra zuddhi pUjA' kI praziSya aura muni brahmasAgara ke ziSya the| apane grantha prazasti ke AdhAra para yaha nizcita hai ki pAMDe lAlacaMda vimalanAtha purANa ko prazasti me pANDe lAlacaMda ne apanA baMgAla aura gujarAta kI yAtrA karate hue saMvat 1816 se paricaya diyA hai| usake anusAra yaha vayAnA hinDona pUrva hI hinDona meM A cuke the| pAMDe lAlacaMda ne caitra Ane se pUrva apane guru brahmasAgara ke sAtha baMgAla ke zahara __zukla 11, ravivAra, saMvat 1796 meM bayAnA ke candraprabhu makasUdAbAda (muzidAbAda) meM jagataseTha mANikacada ke caityAlaya meM mahAkavi dyAnatagaya ke dharmavilAsa kI pratisAnnidhya meM 20 varSa taka rahe the| isa sthAna se inhone sammeda zikharajI kI yAtrA tIna bAra sasaMgha kii| jagataseTha lipi kI ...."iti zrI dharmavilAsa anya bhASA saMpUrNa / se vidA hokara pAMDe lAlacaMda brahmasAgara muni ke sAtha saMvat 1796 varSe caitra mAme zukla pakSe ekAdazyAma ravigirinAra parvata kI yAtrA para gujarAta bhI gae / girinAra bAsare bayAnA madhye zrI candraprabha caityAlaye zrI brahmasAgara ziSya paM0 lAlacaMdena likhitoyaM grantha / " bayAmA meM hI parvata se Akara tIna varSa sUrata bandaragAha para rahe / sammeda zikhara aura girinAra jaise tIrtho ke samAna mahAvIra jI kavi lAlacaMda ne mAgha zuklA 5 zanivAra, saMvat 1818 ko punya bhUmi mAnakara pAMDe ra la canda hinDona aae| meM apanI karmopadezaratnamAlA bhASA' racanA likhii| phAguna vadI 3, saMvat 1821 meM pAMDe lAlacanda ne karaulI meM yAtrA kari giranAra sikhara kI ati sukhadAyaka ! yazanaMdi ke 'dharmacakra pUjana vidhAna' kI pratilipi kI puni pAe hinDona, jahAM saba zrAvaka lAyaka / tathA karaulI me hI unhoMne bhAdoM vadI 3 ko 'uttarapurANa jinamata ko parabhAva dekhi, nija mata thira kiino| bhASA' likhii| vaisAkha sudI 7 savat 1833 ko pANDe mahAvIra jina caraNa kamala ko saraNI lIno / / lAlacaMda ne apanI racanA 'varAMga carita bhASA' karaulI meM hI likhii| nathamala vilAlA dvArA racita 'jIvandhara hIrApurI (hinDona) me base paDe lAlacaMda ke mana meM carita' ko prazasti ke AdhAra para siddha hotA hai ki saMvata bayAnA nagara kI zobhA ke prati AkarSaNa jAgA, taba 1837 ke la gamaga pAMDe lAlacada karaulI meM hI sthAyI unhoMne isa zahara me dhI candraprabhu jinAlaya ko apanA taura para rahane laga gae thesAdhanA-sthala banAyA nagara karolI ke viSa zrI jina geha majhAra / sukha sauM rahata bahuta dina bhaye, pAMDe lAla bayAnai gae / lAlacaMda paDita rahai, vidyAvAna udAra / dekhi nagara kI sobhA tabai, mana maiM haraSa bhayo ati tabai / pANDe lAlacada ne vaisAkha zuklA 5, savat 1827 caMdraprabhu jinarAja kI, pratimA parama punIta / ko 'mAtmAnumAsana bhASA' tathA kArtika zuklA 11, saM0 pUjA gokuladAsa nita, karai dharma so prIta / 1826 ko 'jJAnArNava bhASA' hinDona meM likhii| yahIM para dekhi dharama ko adhika prakAsa tiha thAvaka hama kono baas| unhoMne saMvata 1827 me 'varAMga caritra bhASA' ko likhaa|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16parva 44 ki.1 anekAnta paDi lAlacaMda dvArA likhita maulika graMthoM aura pratilipiyoM adho loka ko kathana, aru Uradha loka bicAri / kI prazasti ke AdhAra para spaSTa hai ki saMvat 1766 se bhASA pANDe lAla nai, kInI mati anasAra / " saMvat 1837 taka pAMDe lAlacaMda vayAnA, hinDona aura pANDe lAlacanda kA ziSya vrg| agravAla, khaMDelavAla, karaulI me A jAkara tathA kucha samaya rahakara 41 varSa pallIvAla aura zrImAla cAroM hI upajAtiyoM ke zrAvaka taka niraMtara jaina dharma kI jyoti prajvalita karate rhe| pADe lAlacanda ke niSThAvAn ziSya the : saMpatirAma rAjovRddhAvasthA me ve karaulI hI basa ge| riyA ke putra motIrAma (pallIvAla) ne vaisAkha sudi 6 pADe lAlacanda aura mahAkavi nathamala vilAlA : saMvat 1833 meM pAMDe lAlacanda se 'varAMga carita bhASA' bharatapura nareza mahArAjA sUrajamala ke khajAne para kI pratilipi karavAI thii| motIrAma sadAvala se jAkara naukarI karane vAle mahAkavi nathamala vilAlA ne 'neminAtha karolI base the| pAMDe lAlacanda kI do racanAoM 'jJAnArNava ko vyAhulo' (sa0 1816), ananta caturdazI kI kathA' bhASA' aura 'AtmAnuzAsana bhASA' ko likhavAne kA (sa0 1824) 'janaguNa bilAsa' (sa0 1822) 'samava- nivedana karane vAle godhU sAha ke putra thAnasiMha kAsalIzaraNa maMgala' kA prAdhA aMza (saMvat 1824) bharatapura me vAla the| hRdayarAma ke putra gUjarabhalla gogala ne 'AdihI likhii| mAgha zuklA guruvAra, saMvat 1837 me purANa bhASA' tathA gUjaramala ke patra bhImasena ne saMskRta apanA jIvaMdhara carita' nathamala ne himona meM pUrA kiyaa| racanA 'dharmacakra pUjana vidhAna' kI pratilipiyA pADe lAlagraMtha kI prazasti ke anusAra AjIvikA ke prasaga meM hindIna canda se likhavAI thii| ye loga bayAnA choDakara karaulI rahane lage the base the / 'karmopadeza ratnamA nA bhASA' kI prazasti meM pAhe mannodaka ke joga basAya, base bahuri hIrApura Aya / lAlacanda ne lakSmIdAsa ke tIno putroM-- rAdhekRSNa, dIparacyA caritra tahAM mana lAya, nathamala ne nija para sukhdaay| canda tathA bhUdhara ko apanA priyapAtra likhA hai / karaulI meM ciliyA gotra ke zrIpAla jaina bhaunA rAma ke lie pAMDe saMvat 1827 me likhita 'varAMga carita bhASA' me lAlacanda ne baisAkha zuklA 7, saMvat 1816 me 'puNyAzrava pAMDe lAlacada ne nathamala bilAlA kA sahayoga svIkAra kathA kopa bhASA' ko pratilipi kagaI / kiyA hai / isase spaSTa hai ki nathamala savat 1827 se pUrva hI hinDona A gae the| pAMDe lAlacada aura mahA kavi navamala bilAlA donoM hI mahApuruSoM meM sArasvata sahayoga suvAcra aura sundara lipi me kaI grantho ke pratilipi thaa| navamala vilAlA ne 'siddhAnta sAra bhASA me madhya kartA, saMskRta, prAkRna ke prakANDa paMDina, dArzanika, adhyAtmaloka kA sAra to suSarAma pallIvAla ke sahayoga se savat AkhyAtA, udAramanA guru pADe lAlacanda acche kavi bhI 1824 me bharatapura ke dIvAna jI madira meM sampanna kiyA the| brahmacArI kRSNadAsa racina saMskRta ke vimalapurANa NA kintu usake apUrNa bhAga adholoka aura Udaloka ke ko kavi ne savat 1837 me bhASAbaddha kiyaa| bhaTTAraka sAra ko vicArapUrvaka pAhe lAlacada ne hI likhA / nathamala varddhamAna kA 'varAga carita' tathA anya saskRta grantha jJAnA. kRta 'siddhAnta sAra bhASA' apara nAma 'samavazaraNa maMgala' Nava ko gAMDe lAlacanda ne soraThA, dohA, kuNDaliyA, sabaiyA, kI prazasti hai caupAI, tribhagI, chappaya, bhujaMgI Adi vibhinna chandoM me "mahAvIra jina yAtrA heta, nathamala Ae sagha sameta / / bhASAbaddha kiyaa| siddhAntasAra bhASA' kA do-tihAI pANDe lAlacada mau kahI, pUrana grantha karo tuma shii| bhAga tathA karmopadeza ratnamAlA bhASA' likhakara pAMDe nathamala bica rara Anika, mara nija heta vicaari| lAlacanda ne apane saiddhAntika jJAna tathA usako kAgamayI zrI siddhAnta ju sAra kI, bhASA konI sAra / zailI meM prastuta kara sakane kI apUrva kSamatA kA paricaya
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMskRta aura sAhitya ke poSaka: pANDe lAlacanda diyA hai| bhASA sarala tathA madhura baja hai| naraka ke kaSToM hindI gadya kA prArambhika rUpa nizcita karane ke lie kI carcA kA eka kathana hai 'prAtmAnuzAsana bhASA' kA yaha uddharaNa dRSTavya hainimiSa mAtra hI sukha nahIM, naraka mAMhi kihu kAla / jagata ke jIva pApa viSa pravIna hai| koIka zubha parihanahi paraspara nArakIya, yaha anAdi kI cAla / 36 NAma dIsa hai, soU bhalA kahiye hai| ara jo zubha aru kahA kahai dhani ye ukati, dhari ke nau zata kotthi|| azubha doU hI taji kari kevala zuddhopayoga kA AtmataU naraka ke dukkha kI, kahata na Avai totti| svarUpa viSa tallIna hai tinakI mahimA kauna kahi ske| jo kaha puraba vara be, bhUlata kAraNa paai| te satpuruSani kari vadanIya hai| pR0 187. yadi karAvaM surAdhama, mAra tinahi larAi // aitihAsika mahattva : -jJAnArNava bhASA pANDe lAlacanda ke kAvya aura gadya ko thoDI-sI varAMga carita bhASA meM 'varAMga' kA sampUrNa cAritra , carcA karane se pUrva unakI jIvanI kA tathyapUrNa varNana bAraha sau meM kahA gayA hai| 'varAMga' kI vIratA ke prasaMga vyapakatA se karanA aitihAsika dRSTiyoM se mahatvapUrNa hai / meM yuddha varNana bhI hai pahalI bAta to yaha hai ki bhAratavarSa ke jaina samAja meM 'chuTe dhanuSa te tIchana tIra, bhUtala chAya liyo vara viir|| pAja sarvAdhika mAnya kSetra 'jagaroTI' Aja se 250-300 mAnauM pralayakAla ghanaghora, jaladhArA barasata cahuM or| varSa pUrva bhI sammAnita thaa| tabhI to brahmasAgara jaise zreSTha prabandhakAra hone ke atitirikta pAMDe lAlacaMda muni aura pAMDe lAlacanda 20 varSa taka baMgAla aura 3 uttama bhakta bhI the| bar3A terahapaMthI mandira jayapura meM varSa sUrata rahane ke pazcAt bhI jagarauTI kSetra meM prAe / prApta pada saMgraha 946 meM 'lAla' chApa se 15-20 pada pAMDe lAlacanda ne 40-50 varSa taka ise hI apanA sAdhakasaMgrahIta haiN| ina padoM meM rAjula viraha ke atirikta sthala banA liyaa| pAMDe lAlacanda kI jIvanI se dUsarA tIrthaMkara RSabhadeva aura bhagavAna pAzrvanAtha kI bhakti bhI tathyAtmaka saMketa yaha hai ki isa kSetra me agravAla, khaMDela vAla, pallIvAla tathA zrImAla sabhI upajAtiyo meM digaMbara kRpA mhAMsU kojyo jI, the tAro jI jinraaj| AmnAya ko mAnane vAle logoM ko paryApta saMkhyA thii| kabhau mAna bhaMjana ziva raMjana, adhika vrata tuma dhArA jii| pANDe lAlacanda dvArA kI gaI vibhinna racanAoM kI pratimAtA jI lipiyo se yaha bhI spaSTa hai ki jaina vidyA ko granthAMkita jugala nAga prabhu jalate ubAre, abakI bera hamAro jii| karavAne tathA zraddhA bhAva se unhe mandiro meM car3havAne kA 'pArasa' nAma tihAro prabhu jI, aSTa kara jAro jii|| zrAvaka samudAya meM bar3A zraddhA bhAva thaa| jisake pUrNata: 'lAla' kahai vinatI prabhujI saM, zaraNa lepa ubAro jii|| lupta ho jAne ke kAraNa jaina granthoM ke aprakAzita rahane aura dImakoM kI bhojya-sAmagrI bane rahane kI durbhAgyapUrNa pANDe lAlacanda kA pada: samasyA banI huI hai| AcArya guNabhadra kRta 'AtmAnuzAsana' ko pAMDe lAla esosieTa prophesara canda ne gadya me likhA hai| gadyakAra ne pahale mUla praloka mahArAnI jayA svAyattazAsI mahAvidyAlaya aura phira bAda meM usakI bodhagamya TIkA likhI hai| bharatapura (ma. pra.)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti citra saMbaMdhI tRtIya pR0 A. naM 18 zaMkA-samAdhAna pR. 14 5 viSaya paricaya pR 17 1 " 11 37 17 "1 18 31 mUla pR. 10 28 11 26 11 27 11 27 13 25 15 18 34 26 35 16 40 28 41 41 xx xx xx xx 41 dhavala pu0 4 kA zuddhipatra nirmAtA - javAharalAla motIlAla bakalAvata; bhINDara (rAja0) 43 2 46 10 w: 22 23 15-16 46 23 46 24 46 25 azuddha ( pR0 35) Debar3hA eka rAjU ke pratara yA varga pramAraNa hai eka rAjU caur3A sAta rAjU lambA ( Agata ) aura eka lAkha yojana UMcA hai / athavA 14285 yojana bAhalyarUpa jagatpratara pramANa ghanaphala vAlA hai| [ dekho - pR0 31, 37, 41, 47, 61 Adi / ] yojana vyAsa vAlA tathA eka lAkha yojana U~cA vartulAkAra kSetra [dekho mUla pR. 31] X X X vyAsa vAlA vartulAkAra kSetra aura gamanAgamana kara rahe haiM anyonya guNi ghanAgulaM / ekasmin guNitA pramANa ko ardhamAtra niSkaMbha utsedha ke utsedha ke 168 (REF 12 ) 10 1681 20 pUrvokta guNakArI se 02168 ina guNakAroM se cAhiye / sayata kI utkRSTa avagAhanA paridhi 500x16+16 zuddha ( pR0 35-36) Der3hA 88812000 36612 dhanuSa / 88812000 66 x - 36612 1 anyonyaguNite kRte ghanagulam | ekaikasmin guNitA jAtA vistAra ko arddha-arddha mAtra viSkaMbha AyAma ke utsedha usake (x)' 1681 (16 x 2 x 168 pUrvokta "guNakAra guNita avagAhanA guNita rAzi se yAnI pUrvokta kSetroM se ina rAziyoM se cAhie / saMyata kA utkRSTa kSa etraphala pariSi (16) + 16 886822000 varga dhanuSa 36612 88822000 36112 16 x (2)`
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavala pu. 4 kA zuddhipatra pRSTha paMkti prattarAMgala 26612 xx azuddha zuddha 8525652000 818583552000 -prattarAgala 36612 108+500 1084500 E20000 hajAra yojana 20000 yojana uttara aura dakSiNa sambandhI pUrva va pazcima sambandhI dono hI pArzvadonoM hI pArzvabhAgoM meM bhAgoM me [dekho-tri. sA. pU. 150 anu0 bhA0 vizuddhamatI jI] pUrva aura pazcima dakSiNa aura uttara pUrva aura pazcima meM dakSiNa aura uttara me [dekho tri.sA.pu. 150 anu. A. vizuddha] uttara aura dakSiNa me pUrva se pUrva aura pazcima pArzvagugalo meM pazcima taka [dekho tri. sA. 132, 136] 1347-61914141274 1347%D61; 16+1228, 28:2 =14,61X14=1274 pUrva aura pazcima dakSiNa aura uttara (tri. sA. 134) pUrva aura pazcima me dakSiNa aura uttara kI apekSA pUrva aura pazcima dakSiNa va uttara[dekho-tri.mA. 137 saM.TIkA 18-16 24-25 31980000.17836 34 34 22 744+3 X 24+6=750 750-72 = 5 134 chaThavIM pRthivI ke prati samaya meM marane vAlI rAzi ko yaha yukti se kahA hai| vAstava me to vigrahagati meM mukhavistAra se karanA saMgrahIta tiryamca paryApta mithyAvRSTi tiryaJca paryApta jIva paryApta jIva tiryagloka jIvarAzi huI, 31680000 , 17836 343 , 343 (744424)+(3424)+6=750 750-72%675, 678-12para 137 chaThI pRthivI ke prathama pRthvI ke dravya ko (dekho-dha 7 / 202) xxxxx vigrahagati me mukhavistAra se guriNata karanA saMgRhIta tiryaJca mithyAvRSTi tiryaJca jIva jIva tiryagloka jIvarAzi hai [upapAda rAzi kA saMcaya eka samaya me hotA hai [dekho, dha. 7 / 307]
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 varSa 44 ki0 pRSTha 77 78 80 85 te 64 ex 104 121 137 142 142 153 162 162 163 163 4 168 168 175 176 176 161 164 165 198 paMkti 24 21 20 22-23 13 5 16 25 15 16 1 26 x x x w a w 22 22 12 & 26 22 23 13 13 16 25 4 13 10 azuddha akhAtaguNe isase saMkhyAta kSetra ke sparza usakA jo asaMkhyAtava bhAga athavA saMkhyAtavAM bhAga labdha Ave utanI asaMkhyAta bhAga ko saMkhejjadibhAgeNa hojja ? bhAga pramANa honA cAhie ? paryAya rAzi ke buddhI kA saMjJI jIva ajivo isa bhavyazarIra vAle ke (1) 26=1 (2) 356=2 asakhyAtava anekAnta ye usa guNasthAna me usa guNasthAna meM // 4 // 2016, 178 / saMkhyA zuddha asaMkhyAtaguNe yahA~ se saMkhyAta kSetra ko sparza jo labdha Ave usake amakhyAtaveM athavA saMkhyAtaveM bhAgarAzi asaMkhyAta bahumAna ko saMkhejjadibhAge Na hojja ? [ noTa:-pU. 93 para 11vI pakti me jo kahA gayA hai ki "tiriyalogassa saMsejjadibhAge" saMkhyAtavAM ekendriyo meM ekendriyoM meM sAsAdana samyagdRSTiyoM meM sAsAdana samyagdRSTi guNasthAna sahita sAsAdana guNasthAnavartI upapAda sabadhI sAsAdana guNasthAnavartI jIvokA upapAda sabaMdha ' (2 x 3 ) = 26 vargarAjU yA pratararAj (xv) = 256 7 4646 sUcyaMgula ke vipAkI hI hai ve AkAza ke pradeza ke saMkhyAtavA usa para yaha zakA hai ] bhAga kSatra meM nahIM honA cAhie ? sa paryApta rAzi ke buddhi kA AhAraka jIva X X X X X isa bhaviSyakAla meM sparzanaviSayaka zAsjJa ke zAyaka ke (1) 2661 (2) 26 = 2 va 464' ! " sUcyaMgula ke vipAkI hI hai" ve dezona AkAza ke pradeza saMkhyAta // 5 // 2016, 120 [dekho mUla prakRta saMkhyA (kramaza:)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma ke caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra DA0 hemanta kumAra jaina kiyA gayA hai vahAM para unheM jJAtaputra (pAlI nAtaputta) bhI kahA gayA hai| kyoMki ve jJAtRvazIya the bihAra kI jathariyA jAti aba bhI apane-Apa ko mahAvIra kA vazaja mAnatI hai| tIrthaMkara parama bhaTTAraka devAdhideva bhagavAn mahAvIra ko lAkhoM janamAnasa unhe aMtima paubIsavAM tIrthakara svIkAra karate haiN| itihAsa unheM puruSa kI taraha jAnatA hai| jisa yuga me mahAvIra ne janma liyA thA, usI yudha meM unake samakAlInoM me kezakabalI, makkhalI, gozAla pabuddhakaccAyana, pUraNakazyapa, saMjaya velaTTaputta aura tathAgata buddha prabhUti jaisI dhArmika puNya vibhUtiyA thI / aura vizva ke jAne mAne mahA-mAnava grIma me mahAtmA sukarAta, pArasa meM mahAtmA jarathusta tathA cIna me lAotse aura kanphyUzisa Adi ne apane-apane kSetra me krAntilA dI thii| mahAvIra buddha samakAlIna the / bihAra rAjya meM Aja se lagabhaga 2587 varSa pUrva vaizAlI ( vasAr3ha paTanA se 30 mIla uttara me ) eka samRddhazAlI rAjadhAnI thii| isake Asa-pAsa ho kuNDapura yA kSatriyakuNDa ke mahArAjA siddhArtha evaM unakI mahArAnI trizalA ( priyakAriNI) kI kokha se bhagavAn mahAvIra kA janma huA thaa| bhagavAn mahAvIra kA vAlyAvasthA kA nAma vardhamAna thA, eka bAra bhagavAna mahAvIra apane sAthiyoM ke sAtha maidAna meM khelane ke lie gaye vahA khelate samaya eka sAtha A gayA, sApa ko dekhakara unake sabhI sAthI bhAga gaye, lekina vardhamAna niDara hokara vahI bar3e rahe aura sAtha ko apane vaza meM kara liyA, isI ghaTanA ke kAraNa sabhI sAthI unheM mahAvIra nAma se pukArane lage / jaina darzana sAhitya me unheM vIra, ativIra, sammativIra, mahAvIra aura vardhamAna yAdi nAmoM se bhI jAnA jAtA hai unakI apanI aura aneka vizeSatAoM evaM guNoM ke kAraNa zataputra, vaizAlIya nAmAM se bhI jAnA jAtA hai| vAn mahAvIra pravrajita hone ke bAda pArzvanAtha kI nirgrantha paramparA meM dIkSita hue the| isalie bauddha sAhitya meM unake lie ni (pAnI nigaNTha) nAma se hI sambodhita mahAvIra ne tIsa varSa ko avasthA me rAjakIya bhogopabhogoM kA parityAga kara diyA thA, aura AdhyAsmika zAti kI khoja ke lie muni dIkSA dhAraNa kara lii| mahAvIra digambara veSa dhAraNa kara sAdhanA aura tapazcaraNa meM tallIna hokara bAraha varSa taka kaThoratama yAtanAo ke pazcAt apanI zArIrika durbalatAoM para vijaya prApta kara ske| jisa samaya mahAvIra ne ghara tyAga kiyA thA aura bAraha varSa vanavAsa ke bAda sarvaprathama dezanA (divyadhvani) rAjagRhI ke samIpa vipulAcala parvata para kI thI usa samaya zreNika vimbasAra rAjagRhI kA zAsaka thA / lagAtAra 30 varSa taka vaha magadha deza ke vibhinna ilAkoM meM buddha kI taraha bihAra karate rahe aura jaina dharma kA pracAra kiyA / IsA se 527 varSa pUrva mahAvIra 72 varSa kI Ayu me pAvApura se nirvANa hue tabhI se sampUrNa bhAratavarSa meM pAvana dIpAvalI parva pracalita huA hai / "mahAvastu" me likhA hai ki buddha ne vaizAlI ke alArA evaM uDDuka meM apane prathama gurU kI khoja kI thI aura unake nirdezana me jaina bana kara rhe| bhagavAn mahAvIra kI mAtAjI cetaka vaza se sabaMdhita thI, jo videha kA sarvazaktimAn licchavi zAsaka thA / jisake izAre mAtra se mastI evaM licchavi loga para miTane ko taiyAra rahate the| bhagavAn mahAvIra ne bayAlisa varSa kI avasthA taka sampUrNa manana-cintana karake samAja ke samakSa kaI udAharaNa
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22, varSa 44, ki0 1 anekAnta prastuta kiye jisase sampUrNa samAja kI AMkheM khula gyiiN| bhoge binA chuTakArA nhiiN| saMsAra meM jitane bhI prANI jisase samAja ko eka nayI dizA milii| haiM saba apane-apane kAryoM ke kAraNa duHkhI haiN| bhagavAn mahAtmA gAMdhI ne jo satya aura ahiMsA kI jyoti mahAvIra ne bAra-bAra isI bAta ko duharAyA hai ki vyakti jalAI thI, usakI pRSThabhUmi me bhagavAn mahAvIra aura ko apane karmoM kA phala avazya hI bhoganA par3atA hai / jo buddha ke naitika Adarza rahe hai| jaisA karatA hai use vaimA hI phala bhoganA par3atA hai / kahA bhagavAn mahAvIra ne hamezA pazuo kI hatyA aura bhI gayA hai jo jaisA kare vo vaisA bhare / vyakti jaisA yajJa Adi dhArmika kAryoM kA niSedha kiyA thaa| prANiyo vicAra karegA vaha vasA bana sakatA hai vaha apane bhAgya kA kI hiMsA karanA pApa hai isalie unhone ahiMsA kA vidhAtA svaya hai| isalie nirgrantha pravacana meM Izvara ko pracAra kiyA aura unhona ahiMsA ke bAre meM isa prakAra jagata kA kartA svIkAra nahI kiyA gayA hai| tapa Adi prakAra mahAvAkya kahe hai acche karmoM dvArA AtmavizvAsa kI sarvocca avasthA ko samayA savvabhUesu, sattu-mittesu vA jge| hI Izvara batAyA gayA hai| jaina dharma kI bhAratIya darzana pAgAivAyaviraI, jAvajjIvAe dukkara // ko yaha bahuta bar3I dena hai| aisI sthiti me jo loga jAti arthAta sabhI jIvo ke prati cAhe vaha zatru ho yA mitra tiTa ke kAraNa kama ke bandhana me phasakara iMsAna samabhAva rakhanA Ara jIva hiMsA kA tyAga karanA bahuta samajhanA hI chor3a dete the, unake lie bhagavAna mahAvIra hI kaThina hai| kA siddhaan| kitanA preraNAdAyaka rahA hogA aura unhe satya hote hue bhI, kaThora vANI bolane vAle ke lie tatkAlIna mitI samAja ke khilApha kitanA saMgharSa karanA bhagavAna mahAvIra ne hiMsA kahA hai par3A hogaa| karma siddhAnta ko dhyAna meM rakhakara vedoM ko taheva pharasA bhAsA gurubhUoSa dhaainnii| mAnane vAle brAhmaNoM ko lakSya karate hue bhagavAn mahAsaccA vi sA na vattavA jao pAvassa yaagmo|| vIra ne kahAarthAt dUsaro ko duHkha dene vAlI kaThora bhASA yadi udageNa je siddhi mudAharati; sAya ca pAya udagaM kusttaa| satya bhI ho to uga nahI bolanA cAhie, isase pApa kA udagassa phAseNa siyA ya siddhi, sijjhisupAmA bahave dagasi / Azrava hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne sacce tyAgI kA ____ arthAt subaha aura zAma snAna karane se yadi mokSa lakSaNa batAte hue likhA hai milatA hotA to pAnI meM rahane vAle sabhI jIva-jantuoM je ya kase piye noe, laddhe vi ciTThi kubbi| ko mokSa mila jAnA caahie| isI ko aura spaSTa karate sAhINe cayaI bhoe, mehucAI ti buccaI / / hue Age bhI kahA gayA haivattha gaMdhamalaMkAra, itthIo sayaNANi ya / na vi muMDigaNa samaNo na oMkAreNa vNbhnno| acchaMdA je na bhujati, so cAI tti buccaI / / Na muNI raNNavAseNa, kusacIreNa Na taavso|| arthAt jo sundara aura priya bhogoM ko pAkara bhI arthAta sira muMDA lene se koI zramaNa nahIM hotA bhom usakI ora se pITha phera letA hai aura sAmane Aye hue , kA jApa karane se brAhmaNa nahI hotA, jaMgala me rahane se bhogo kA tyAga kara detA hai, hI tyAgI hai| vastra, gadha, mani nahI hotA aura kuza ke vastra pahanane se tapasvI nahIM alakAra, strI aura zayana Adi vastuoM kA jo lAcArI hotaa| to phira kisase hotA haike kAraNa bhoga nahIM kara sakatA use tyAgI nahI khte| kammuNA babhaNo hoI, kammuNA hoI khttio| Age bhI kahate haiM-- vaisso kammuNA hoI, suddo hoi u kammuNA / / jamiNaM jagaI puDho jagA, kasmehi lupyati pANiNo / arthAt karma (AcaraNa) se manuSya brAhmaNa hai aura karma sayameva kaDehi gAhaI, No tamsa muccejjaDapuThThaya // se hI kSatriya, vaizya yA zUdra hotA hai| arthAt acchA yA burA jaisA bhI karma ho usakA phala (zeSa pR. 30 para)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimittAdhIna dRSTi " zrI bAbUlAla jaina kalakatte vAle sampAdakIya-pichale varSoM me nimitta kI carcA vidvAnoM ke Agrahavaza kAphI vivAda-grasta rahI hai kAphI loga pUjA-pATha Adi jaisI kriyAo ke karane se bhI udAsa hue haiN| dIrghakAlIna paTAkSepa ke bAda lekhaka ne punaH isa viSaya ko chuA hai aura AcAryoM ke vAkyo ke prakAza meM siddha kiyA hai ki nimitta akartA hai| hama lekhaka ko mAnyatA ko puSTa karate hue pAThakoM kA dhyAna idhara bhI khIcanA ucita samajhate haiM ki pAThaka 'nimittakartA nahIM' isase vyavahAra meM aisA bhAva hI leM ki anya dravya kisI anya dravya ke prati akA hai phira bhI nimitta ke binA bhI kArya nahIM hotA ataH anukUla nimittoM kA avalambana lekara kalyANa karanA caahie| AzA hai pAThaka ukta lekha ko isI dRSTi se hRdayagama kareMge aura dhArmika AcAra-vicAra jaise nimito ko kalyANakArI mAna unheM apanAe raheMge aura adhyAtma para jora dene vAle nimitta- kartAvAdI hama sabhI jana bhI apana paribaharUpa akartA-nimitto ke kRza karane me udyata hoge tabhI aisI carcAo ke phala mUrtarUpa lge| -saMpAdaka] nimitta ke bAre me anekoM prakAra kI carcA samaya- kApane kA niSedha ke dvArA samasta nimitto ke kartApane samaya huI hai, parantu aisA lagatA hai nimitta ko kartA kA niSedha kiyA gayA hai| mAnane vAle abhI bhI nimitta ko kA mAnate jA rahe haiN| agara nimitta ko kA mAnA jAegA to jo kArya prazna abhI khar3A huA hI hai mamAdhAna nahI ho pA rahA hai| nimitta ne kiyA hai athavA nimitta kI vajaha se kiyA samAdhAna hone ke bAda agara koI sahI bAta ko na mAne gayA hai vaha usI ke dvArA meTA jA sakatA hai / agara rAga to usakI khuzI hai parantu samAdhAna isa DhaMga kA honA kI utpanna kartA strI hai to rAga ko miTAne vAlI bhI cAhie jo nyAya, yukti tarka se hamAre jIvana ke hara sthala vahI hogii| usakI icchA ke binA rAga nahI miTa para sahI utre| agara vaha sahI uttara- hai to Agama se sktaa| agara aisA mAnA jAegA to AtmA kI mokSa bhI usakA milAna baiThanA hI hogaa| Aja isake bAre meM prApti athavA svarga, nara bhI pagadhIna ho jaayegaa| rAga kucha vicAra karate hai, vidvAna loga sI galata kA nirNaya kI utpatti meM bhI AtmA kA koI doSa nahI hogA kyoki kreN| yaha bAta to nizcita hI hai ki nimitta karma nahI gaga kA kartA koI aura hogA / jaisA Ajakana kahate hai ho sakatA / kartA kI paribhASA hai ki jo pariNamana kare ki bleka ke paise kA AhAra de diyA isalie hama loga vaha krtaa| koI dravya kisI anya dravya kA athavA dravya zipalAcArI h| gAH / aba unakA ThIka honA gahastho ke kI paryAya kA pariNamana karAne vAlA nahI ho sktaa| koI AdhIna hai agara gahastha cAheMge to unakA zithalAcAra anya dravya ko athavA usakI paryAya yA kartA mAne to do miTegA, nahI cAhege to nahI miTegA / parantu naraka nigoda dravyoM me ekatvapanA hokara mithyAtva kI puSTi ho jaaegii| meM gRhastha nahI jAegA zithalAcArI hI jAegA aisA isIlie jaina zAsana me bhagavAna ko kartA nahI mAnA hai| za.yada ve nahI maante|' agara koI bhagavAna ko kartA mAnate hai to bhagavAna bhI hamArI agara rAga-dveSa kA kartA dUra rA hai to saMsArI AtmA ke lie athavaH anya pudgalAdi ke lie anya dravya AtmAoM ko rAga dveSa ke abhAva karane kA bhI upadeza hamA aura unakA bhagavAna kartA hai to ve bhagavAna ke sAtha nahIM denA cAhie kyoMki ve kyA kara sakate hai saMsAra me ekatvapane ko prApta ho jAyeMge / isa prakAra bhagavAna ke dUsarA damya to rahegA aura vaha jaisA karAvegA vaisA hI
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24,barSa 4 ki.1 anekAnta karanA par3egA kyoMki hamAre acche-bure kA kA dUsarA hI mAna liyA to saMsAra kA kabhI abhAva nahIM hogaa| hai| usI prakAra kyoMki hama bhI anya ke lie para haiM AcAyo ne paradravya kI paryAya ke sAtha anya dravya kI isalie usa para kA bhalA-buga bhI hamAre hAtha me hai hama paryAya kA koI bhI sambandha aura mahayoga mAnA vaha jaisA cAheMge vaisA usakA pariNamana karA deMge / isI kA nimitta naipattika ke dAyare meM hI AtA hai kartA karma ke nAma ahaMkAra hai| kyoMki jaba maiM para kA kartA hUM-ho dAyare meM koI bhI sambandha kisI bhI prakAra kA dUsare ke sakatA hai para merA kartA ho sakatA hai taba para ke kartA- sAtha nahI ho sakatA / nimitta naimaittika sambandha meM upApane kA ahaMkAra merA bhI nahIM miTa sakatA aura dUsaroM kA dAna aura nimitta svataMtra hote haiM parAdhInatA kA savAla bhI nahIM miTa sktaa| isa prakAra eka strI sar3aka para jA nahIM hotaa| aba yaha vicAra karanA hai ki nimittakA hamAre rahI hai usako patA bhI nahI hai ki usako kauna dekha rahA jIvana athavA AtmakalyANa meM koI sahayoga hai yA nahIM? hai aura dekhane vAlA rAgI ho jAtA hai aura kahatA hai isa nimitta naimaittika sambandha do draSyoM kI paryAya meM hotA strI ne rAga karA diyA / kyA yaha satya hai ? yaha to vahI hai| do dravyoM meM nahIM hotA kyoMki dravya nitya hotA hai bAta huI ki "andhera nagarI caupaTa rAjA" agara kisI agara dravyo meM mAnA jAegA to dravyoM kA nAza nahIM hone kI dIvAla gira kara bakarI mara gayI to doSa masaka banAne se nimitta namaitika sambandha kA bhI nAza nahIM ho skegaa| vAle kA hai kyoki masaka bar3I bana gii| kyA isI kA nimitta ko tIna bhAgoM meM bAMTA jA sakatA hai (1) nAma janadharma hai, kyA yahI jainadharma kI dArzanika vicAra dharma, adharma, AkAza, kAla kA nimittapanA (2) bAkI dhArA hai? kyA isI ke bala para hama paramAtmA banane kI saba, jisameM bAharI padArtha, pudglAdi, sparza rasa, gaMdha varNa soca rahe haiM ? phira savAla paidA hotA hai ki anya dravya kartA to abhya prAtmA, deva, zAstra guru sabhI A jAte haiM-ke sAtha nimitta-naimittika pnaa| (3) sasArI AtmA kA aSTa nahIM hai parantu karAtA to hai / isalie usI kA doSa hai| prakAra ke karmoM ke sAtha nimitta namaittikapanA / ina tInoM isa viSaya meM bhI AcAryoM kA dRSTikoNa spaSTa hai ki kA sAmAnya svarUpa eka hI prakAra kA hote hue hareka vastu me apanI zaktiyAM haiN| koI dravya "nya vastu bhI vizeSa rUpa se vicAra karo para kucha antara hai| meM koI zakti utpanna nahI kara sakatA / agara kisI vastu jaba jIva aura pudgala apano kiyA vatI zAkta se eka meM nija me usameM zakti nahI hai to anya vastu ke hajAro ceSTA karane para bhI vaha usa vastu me koI zakti paidA nahI jagaha se dUsarI jagaha jAte hai to dharma dravya svataH apane Apa nimitta rUpa rahatA hai vaise ho Thaharate hai to kara sktii| agara anya vastu anya vastu me naI zaktiyA~ paMdA kara de to cetanA jaDa ho jAe aura jaDa cetana ho . adharma dravya nimitta rUpa rahatA hai aura jaba Apa apanI jaae| phira savAla paidA hotA hai ki usa vastu me zakti pariNamana sakena se dravya pariNamana karatA hai to kAla, dravya nirmita rahatA hai aura avamAhanA me AkAza dravya ho to dUsarI vastu kucha karatI hai athavA dUsare kI vajaha se kucha hotA hai ? yaha savAla hI aba utpanna hone kI hai hI imama anukUla nimita ke upasthita rahane vAlI paribhASA bhI lAgU ho jAtI hai| jagaha nahIM rahatI koMki vastu apanI zakti rUpa se pari dUsare prakAra ke nimittapane meM mAtra anukUla upasthiti gamana kara rahI hai| phira savAla paidA hotA hai ki phira kyA nimitta kA koI kArya meM sahayoga hai yA nahI / agara kI hI bAta nahIM hai parantu upAdAna jisa vastu kI paryAya nahI hai to usako nimitta bhI kyo kahA jAtA hai ? phira kA jirA kArya ke lie avalamvana letA hai usa rUpa vaha nimitta naimaitika sambandha kyA hai? Apa hI pariNamana karatA hai| vaha avalambana cAhe bAhara ___ agara nimitta naimaittika sambandha na ho to saMsAra meM vastu kI upasthiti me ho athavA apane antara me vastu kAyama nahIM hogA aura nimitta naimaittika ko katrtA karma ko vikalpoM meM upasthita karake le, para kA avalambana vaha
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimittAdhIna dRSTi hI letA hai aura jisa dRSTikoNa se lenA hai vaha bhI usI para nirbhara hai taba vahI rAgarUpa pariNamana karatA hai / savAla paidA hotA hai ki kyA isa prakAra se nimita ne kucha sahAyatA kI ? nahIM nimita ne kucha sahAyatA nahIM kI parantu upAdAna ne usakI sahAyatA lI taba upacAra se kahA jAtA hai ki nimitta ne sahAyatA kI joki mAtra upacAra hai; vyavahAra hai| aisA mAtra nimitta kI pradhAnatA dikhAne ko kahA jAtA hai| laukika vyavahArIjanoM kI bhASA hai| phira savAla hai ki kyA nimitta kArya meM sahAyaka hotA hai ? uttara hai sahAyaka nahIM hotA parantu sahAyatA lI jAtI hai / vaha kaise ? agara hama sahAyaka na banAve to kArya nahI hogA isalie hamAre Upara hI saba dAramadAra hai| aba acche nimitta milAnA aura bure se bacane kA kyA savAla hai aura phira nimitta ko acchA burA kahane kA bhI kyA prayojana hai? isa para vicAra karate haiN| eka vyakti eka cazmA lagAtA hai| cazmA nahIM dikhAtA agara cazmA dikhAve to patthara kI mUrti ko bhI dikhA deve / cazmA se dikhatA hai aisA bhI nahI hai agara cazmA se dikhe to koI A~kha baMda kara cazmA lagA le usako bhI dikhane lagatA / taba kyA kahA jAve ? cazme kA hamane avalambana liyA aura usa prakAra se liyA jo dekhane meM sahI prakAra hai aura dekhane ke lie liyA aura cazmA lagAkara hamane dekhA / isalie cazme kA avalambana hamane liyA, dekhane ke lie liyA aura cazmA lagAkara hamane dekhA / taba yaha kahA jAtA hai ki cazme ne dikhA diyA yaha upacAra kathana hai| cazmA kA lagAnA hamArI kamI ko batA rahA hai ki hamArI AMkha meM kamajorI hai| phira savAla paidA hotA hai ki cazme ne nahIM dikhAyA, cazme se hI deA parantu cazmA binA bhI to nahI dekhA jA sakanA / yaha bAta sahI hai agara AMkheM kamajora hai to dekhane ke lie cazmA binA nahI dekhA jA sakatA / yaha samajha kara vaha apanI kamI ko dUra kara de to cazme kI jarUrata nahIM rahegI / isI prakAra eka lakar3I hai hamase calA nahI jAtA hama usakA sahArA lete hai aura calane ke lie lete hai / kaMdhe para nahIM rakha lete hAtha meM usa prakAra lete haiM jisase calane meM sahAyaka ho aura usakA avalambana 25 lekara hama calate haiN| usane sahayoga nahI diyA hamane saha yoga liyA aura hama hI bane phira apanI zakti ko baDAte jAte haiM aura usakA avalambana chor3ate jAte haiM jaba pUrNa vikAsa zakti kA ho jAtA hai avalambana chUTa jAtA hai| kisI ne mAcisa dI hama cAheM to Aga lagA sakate haiM, cAhe khAnA pakA sakate haiM yaha saba hamAre para nirbhara hai lakar3I se kisI ko mAra sakate haiM, Aga me jalA sakate haiM; aura sahArA lekara cala bhI sakate hai / usameM jo jA paryAya yogyatA hai usameM se kisI kArya ke lie avalambana liyA jA sakatA hai / devazAstra guru kA avalambana hama lete haiN| vahA~ bAhara meM lete haiM athavA apane upayoga meM, jJAna meM unakA avalambana lete haiM / puNya ke lie bhI le sakate haiM. bheda vijJAna ke lie bhI le sakate hai yaha bhI hamAre para nirbhara karatA hai / phira jisa abhiprAya se liyA usa rUpa kAmoM pariNamana karate hai taba upacAra lAgU par3atA hai ki bhagavAna kI vajaha se mArga mila gayA / kudeva, kuguru, kuzAstra meM samyakdarzanAdi athavA bhedavijJAna rUpI kArya ke nimittapane kI yogyatA nahIM hai, mithyAtvAdi rUpa yA sasAra zarIra bhogo ke nimittapane kI yogyatA hai ataH unakA niSedha kiyA gayA aura sacce devazAstra guru ke sayoga kA upadeza diyA gyaa| hamAre me itanI sAmarthya nahIM hai ki usa avalambana ke binA apane svabhAva ko dekha sake / jaba taka usakI yogyatA nahI banatI taba taka unakA avalambana lete hai jaba aisI yogyatA banA lene haiM ki unake binA bhI apane Apako dekha sake taba koI darakAra nahI rahatI / parantu phira bhI jaba svabhAva se haTe taba phira bhAvoM ke nIce girane se rokane ko phira unakA avalambana lenA par3atA hai| kisI ne gAlI nikAlI gAlI ne krodha nahIM karAyA mAnIne yaha bhI nahIM kahA ki tU mujhe suna, yaha Apa hI kAna meM Aye hue zabda vagaMgA ko sunane ko gayA, vaha bhI isI para nirbhara hai ki usako iSTa mAne yA aniSTa, isane hI aniSTa mAnA aura yahI kaSAya rUpa pariNamana kiyaa| gAlI nikAlane bAle ne kyA kiyA usane to mAtra apanA pariNamana kiyAM / yahAM para bhI nirmita kI adhInatA nahIM hai| samUcA jora
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26, varSa 44,ki01 upAdAna para hI A rahA hai| devazAstra guru ko iSTa nimitta cAhie / zAstra-svAdhyAya karanA cAhie yaha nahIM kahanA kahA so bhI isalie ki kaSAya kA honA aniSTa hai aura cAhie kyoki abhI to kArya hA bhI nahIM yaha kaise kaha kaSAya kA na honA iSTa hai ye kaSAya ke na hone meM ava- sakate haiN| isakA uttara hai ki eka sAmAnya kathana hai aura lambana hai isalie upacAra se iSTa kahA hai, mUla meM to ye eka vyakti athavA kArya vizeSa kI apekSA kathana hai| iSTa nahIM parantu kaSAya kA maMda honA yA na honA iSTa hai| parantu sAmAnya kathana meM kisI kA kArya ho yA na ho usameM isI prakAra devAdi aniSTa nahIM hai parantu ve kaSAya ke usa rUpa ke nimittapane kI zakti ko dekha kara AcAryoM ne hone meM mahayogI aura kaSAya kA honA aniSTa hai ima- usa kArya ke lie unakA sahayoga milAne kA upadeza lie inheM upacAra se aniSTa kahA hai| diyA / muleThI meM kapha galAne kI zakti hai kisI kA kapha upAdAna jisa pa pariNamana karane ke sanmukha hotA gale yA na gale usakI zakti kA niSedha nahIM kara skte| hai vaha bAharI padArthoM ko usI rUpa ke kArya ke lie saha- vaha paMsArI kI dukAna pe par3I hai taba bhI usameM vaha zakti yogI banA lenA hai| hamAre meM eka aimI dhAraNA banI huI vidyamAna hai aura isI vajaha se vaidya kisIkA kapha gAlane ko hai ki koI gAlI de to krodha karanA hI hai, yahI kAraNa hai usakA upayoga batAtA hai jaba ki abhI kArya to hA hI nahI kirosA magoga jar3ate hI apanI dhAraNA ke vasIbhUta hama hai| hamAre lie nimitta vaha tabhI kahalAegI jaba hamArA binA goce samajhe krodha kara lete hai / hama usakA avalambana kapha glegaa| parantu kapha gAlane kA nimittapanA usame hai lene ko taiyAra hI rahate hai aura aniSTapanA pahale se mAna yaha mAnakara calanA hogA / yahI bAta devazAstra gupake rakhA hai| isalie aisA lagatA hai ki isakI gAlI nikAlane prati hai isalie unakA sahAre kA upadeza diyA gayA hai| se krodha huA yA kiyA parantu gaharAI se dekhA jAve to eka savAla hai ki kisI ko nimitta banAve yA na isakA pahale se nakahI kiyA huA hai ki aisA hone para banAve kyA yaha hamArI svatatratA hai yA nimitta ke upaaisA karanA / isa galata mAnyatA ko tor3e aura yaha nirNaya sthita hone para usako nimitta banAnA hI par3egA? aisA ki koI gArI nikAlegA taba bhI maiM cAhU to zAMta raha nahI hai, nimitta to hara vama upasthita hI hai agara upasthiti -ktaa| mere ko Aja aimA hI zAnta rahanA hai, isa meM nimitta banAnA hI par3e to saMsAra se vastu kA abhAva 1.:. veSTA-paTale kI mAnyatA athavA pAdata ko to hogA nahI aura nimitta kI upasthiti miTegI nahIM 131:|g / dhAna naba bAto me lAgU par3atI hai| jaba aura hamArA vikAra miTegA nhii| jyAdAtara udAharaNa tamanamo bhayasthA hai taba taka hama jAne anajAne, usa jo die jAte haiM ve pudgala ke die jAte haiM aura pudgala hamAna nahIM none para bhI hara upanA avalambana maiM apanI samajhadArI nahIM rahatI ataH 100 garmI milegI .:o raga rUpa pariNa pana kara jAte haiM jaba taka to pAnI ko bhAra bananA hI pdd'egaa| kisI ne pAnI ke - hAtAta isakI apanI kamajorI kI bartana ko Aga para rakha diyA aba usa pAnI ko garma honA mA kiyA hai ki ai. saMyoga me na jA, na hI pdd'egaa| dhI ko dhUpa meM rakhA usako pighalanA hI gane -paga bhaekA lambana le| yaha isa vajaha se pdd'egaa| ina sabako dekha kara hamane bhI yaha samajha liyA -zrIviha hamAraga kara dege parantu una sayoga ke ki hamato nimitta ke adhIna hai| sphaTika ke nIce haka gdA : meM tU parI kamI-majorI ke kAraNa apanA burA lagAne para lAla hogA hii| parantu caitanya ke bAre meM aisA ra mA ma aracha sogA: tU cAhe to apanA bhalA nahIM hai / pudgala ke bAre meM eka vyakti alaga hai jo vartana kara makAnA : . ko pAnI para rakhatA hai aura pAnI aura bhAga kA nimitta aba eka savAla hai kArya hone ke bAda nimitta kaha- naimittikapane ko milA detA hai aura kArya ho jAtA hai| jAtA hai athavA pahale se hI nimittapanA hai| kyoMki kArya parantu bAharI saMyoga milane para bhI cetana cAhe to usakA ne ke bAda nimitta kahA jAtA hai taba mandira meM jAnA avalambana le athavA na le, kisa kArya ke lie le yaha bhI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimittAdhIna dRSTi 27 usI para nirbhara hai| isalie kArya kA honA na honA prabalatA hotI hai to bAharI nirapayogI padArtha meM bhI yaha nimittAdhIna nahI rahA para-tu isake apanI samajhadArI ke apane kArya kA nimittapanA banA letA hai jaise patthara kI adhIna rahA / isalie cetana ke bAre meM vicAra karate hue Thokara lagane para yaha vicAra karanA ki jo dekhakara nahI pudgala kI sthiti ko dekha kara vaisA nahI samajhanA calatA usako Thokara lagatI hai isI prakAra agara maiM maavcaahie| kyoki jIva me jJAna zakti hai isalie nimitta dhAna nahI rahatA to kaSAya kI Thokara khAnI par3atI hai| banAnA, nahI banAnA, kisa kArya ke lie avalambana lenA yahAM para bhI upAdAna kI sabhI taraha se svatantratA kAyama sabhI kucha usI para nirbhara hai| parantu pudgala ko vaisA rahatI hai| nimitta kA, vaise kArya ke lie nimitta mila jAe, yA aba savAla AtA hai ATha karmoM ke nimittapane kaa| milA diyA jAe to vaha kArya ho jAtA hai parantu upAdAna koI kaha sakatA hai ki yahA to jIva parAdhIna jarUra me tadpariNamana kI zakti honI cAhie / isI vajaha hogA / isI para vicAra karanA hai / ATha karmoM meM kucha se kAra ke sAtha peTrola kA nimitta usI Dhaga se, usI rUpa se pudgala vipAkI hai unakA nimitta namaittika sambandha milA diyA jAtA hai to vaha kAryarUpa paraNita hotI hai athavA pudgala kA pudgala ke sAtha hai ata: unake udaya kAla meM kahanA cAhie ki peTrola kA avalambana pAkara kAra apanI zarIrAdi kI athavA saMyogo kI vaisI sthiti hotI hai| upAdAna zakti se clii| jIva ke bAre me para kA avalambana vicAra unakA karanA jo jIva vipAkI hai jinakA phala lekara pariNamana kiyA aisA mAnanA hai jabaki pudgala meM ava se jIva ke jJAna darzanAdi guNoM kA ghAta hotA hai| mukhya laMbana pAkara cAhe vaha svataH mile yA kisIke milAnese mile rUpa se cAra ghAtiyA karmoM kA vicAra karanA hai| una taba pUdagala usa kArya rUpa meM pariNamana karatA hai| yahI bAta cAroM me se bhI mohanIya karma jo darzana johanIya aura sabhI pudglAdi ke sAtha lAgU hai| sUrya kI garmI pAkara samudra cAritra mohanIya ke bheda se do prakAra kA hai vahI samUce kA pAnI bhApa rUpa pariNamana kara rahA hai, yahAM kisI anya karmoM kI jar3a hai vahI sasAra kA kAraNa hai / mukhya rUpa se ne nimitta ko nahI juTAyA parantu kAra ke calane me peTrola usI kA prAtmA ke sAtha kisa prakAra kA nimitta namattikakA sambandha kisI anya ne juTAyA vaha avalambana pAkara panA hai yaha vicAra karanA hai / eka bAta to yaha samajha calane rUpa pariNamana huaa| lenI cAhie ki hareka karmoM kA sambandha apane apane kAryoM ___aba phira eka savAla hotA hai ki jaba upAdAna ko ke sAtha alaga-alaga hai / AtmA ke cAritra aura darzana se usa rUpa pariNamana karanA hai to ve saba nimitta mileMge hI moha kA sambandha hai anya kisI bhI kArya se isa karma hii| aisA mAnane para bhI eka bAta to nizcita ho gaI ki kA sambandha nahIM hai / karaNAnuyoga kA kathana bhI vyavahAra kArya hone meM nimitta kA abalambana hai cAhe bAta ko upA-dRSTi se kiyA gayA hai ataH saba jagaha karma kA kartApane dAna kI tarapha se kahA jAve athavA nimitta kI tarapha se| kI bhASA me hI kathana hai usa upacAra kathana ko hamane kyA hama bAharI nimittoM ko juTA sakate hai yaha eka vAstavika mAna liyA hai pariNamana jIva ne kiyA, kahA gayA savAla khar3A hotA hai| usake bAre meM vicAra karate hai ki karma ne karA diyA aura hamane bhI yahI mAna liyaa| yaha dravya dRSTi se to yaha kArya jIva kA nahIM hai aura jIva nahIM samajhA ki yaha vyavahAra dRSTi kA kazana hai| sarvArtha yaha kArya kara bhI nahIM sktaa| parantu paryAya dRSTi meM yaha siddhi meM pUjyapAda svAmI ne udaya kI paribhASA karate hue apane yoga upayoga kA jimmedAra hai aura usa yoga upa- yaha kahA hai ki phala kI prApti vaha udaya hai yAni jitanA yoga ke nimittapane se kArya sampAdana hote haiM, isalie isa udaya hai utanI phala kI prApti hai aisA nahIM hai parantu dRSTi se isakA juTAne vAlA aura haTAne vAlA bhI batAyA jitanI phala kI prApti hai utanA udaya hai| taba savAla hai aura isa dRSTi se isa bAta kA upadeza diyA hai, nahIM AtA hai ki bAkI phala kA kyA huA jo hamane nahIM to upadeza nirarthaka ho jAegA / jaba isake bhItara jyAdA liyaa| usakA uttara hai ki usakA udayAbhAvI kSaya
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 varSa 44, ki0 1 ho gayA athavA saMkramaNa ho gayA athavA dezaghAtI Adi rUpa hokara nirjara gayA / karma apanA samaya pUrA hone para nirjara hone ko prAyA / hamane jitanA phala liyA utanA udaya kahalAyA bAkI udayAbhAvI kSaya ho gyaa| agara jyAdA lene kI peSTA ko to udiggA ho gyii| yaha hamAre para nirbhara hai hama kitanA phala lete hai jyAdA yA kama savAla paidA hotA hai ki agara hama bilkula nahIM leve to kaSAya se rahita ho jAyege ? usakA uttara hai ki isake lie Atmazakti kI dara kAra hai jitanI hamAre meM Atmazakti hai utanI bhI hama pUrI nahI lagAte agara pUrI bhI lagA de to utanA hI udayAbhAvI aya hogA jitanI guNasthAnoM ke anusAra Atmazakti hai| agara usase Age Atmazakti bar3hatI hai to guNasthAna bhI badalI ho jAtA hai / hareka guNasthAna meM eka kama se kama (Mini) eka jyAdA se jyAdA (Maximum) zakti kA upayoga hama karate hai| jaise hamArI zakti 1 se 4 taka hai jyAdA se jyAdA usa guNasthAna me hama cAra pvAiMTa taka zakti lagA sakate haiN| agara hamAre pAsa 4 se 10 taka zakti hai to hamArA guNasthAna dUsarA hogaa| eka cha / varSa kA baccA eka patthara ko nahIM haTA sakatA hai mAtra hilA sakatA hai parantu vahI bar3A hokara zakti kA saMgraha karake usako ulTA sakatA hai| yahI bAta jIva kI hai cauthe guNasthAna me jitanI zakti hai utanA hI kArya kara sakatA hai| vahAM para jo rAga dvepAdi hote hai ve usakI zakti kI kamI kI vajaha se hote haiM use utanA phala grahaNa karanA par3atA hai / taba upacAra se kahate haiM karma ne phala de diyA vaha jaba apanI zakti AtmAnubhava ke dvArA bar3hA letA hai taba vahI apratyA sthAnAvaraNa- - pratyAkhyAnAvaraNa rUpa ho jAtI hai / kyoMki aba usameM itanI zakti kA saMgraha hai ki yaha tad rUpa phala nahI letA hai| isa prakAra se yahAM para bhI jIva kI svataMtratA hai phala kitanA lenA hai yaha jIva kI zakti para nirbhara hai / yahI kAraNa hai ki paMcAstikAya me AcArya ne likhA hai ki dravya pratyayoM kA udaya hone para bhI jIva bhAva moha rUpana pariNamana kreN| aba phira savAla paidA hotA hai ki kyA karma me phaladAna zakti hai athavA vaha mAtra tharmAmITara hai / damakA anekAnta uttara hai ki jaise pRthvI meM AkarSaNa zakti hai hareka phala ko yA cIja ko apanI tarapha kheca letI hai / vaise hI pudgala karma athavA mohanIya karma me bhI saMsArI AtmA ko rAgadveSarUpa pariNamana karane meM khicAva kI zakti hai yaha mAnanA jarUrI hai kyoki agara aisA nahI mAnate haiN| to samyakdRSTi AtmA sAmAyika kara rahA hai, pariNAmoM ko sambhAla rahA hai, svabhAva kI tarapha daSTi karane kA pUrA kara rahA hai parantu aneka prakAra Ula-jalUla vikalpa aura viparIta pariNAma lAkha ceSTA karane para bhI ho jAte hai / isase mAlUma detA hai ki apanI zakti se khicAva jyAdA hai taba vaisA pariNamana kara jAtA hai| jaise cubaka aura lohA haiM / lohA agara bhArI hai aura cumbaka me zakti kama hai to lohe ko nahIM kheca sakegA / agara sUI par3I hogI to usako baiMca legA eka prAdamI eka AdamI kA hAtha pakar3akara khIMca rahA hai vaha bhI udhara jAnA cAhatA hai taba usa AdamI kI aura dUsare AdamI kI dono kI zakti mila kara khaMcAva hogA | agara vaha nahIM jAnA cAhatA hai aura apanI zakti ko khecAva se viparIta dizA meM nayA detA to pahale AdamI kI zakti meM se dUsare kI zakti kama karane para agara pahale vAle me jyAdA zakti bacatI hai to utanA khiMcAva hogaa| midhyAdRSTi usa vicAva kI tarapha jAnA cAhatA hai ataH karmazakti aura usakI zakti eka dizA me kAma karatI hai / samyakadRSTi khicAva kI tarapha nahI jAnA cAhatA ataH jitanI zakti usane khicAva ke viruddha me lagAI utanI kama hokara bAkI kA karma kI tarapha khicAva huA / Upara-Upara ke guNasthAnoM me Atmazakti bar3hatI jAtI hai ataH kArya kA khicAva kama hotA jAtA hai| yahAM bhI karma kI vajaha se udhara gayA yaha karaNAnuyoga kA kathana hai aura apanI Aramazakti kI kamI kI vajaha se udhara gayA yaha adhyAtma kA kathana hai| vicAra kiyA jAve to donoM kA eka hI artha hai| jIva kI pUrNa svataMtratA nahIM hai, isakA bhI kAraNa Atmabala kI kamI hai| dUsare kI barajorI nahIM hai vaha puruSArtha bar3hAkara Atma-bala bar3hA sakatA hai / agara Atmabana nahIM bar3hAnA hai to yaha usakI vajaha kahI jaaegii| Atmabala bhI mama se guNasthAnoM ke anusAra hI bar3hatA hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimisAdhIna dRSTi 26 agara jIva prAyogyalabdhi meM tatva citavana meM upayoga saMskAra ko phira majabUta kara detA hai| agara vaha jyAdA lagAtA hai to mithyAtva DhIlA par3ane lagatA hai aura karaNalabdhi majabUta ho jAtA hai to jIva usa saMskAro ke AdhIna meM apane svabhAva ko dekhane kI ceSTA karAtA hai taba mithyAtva ho jAtA hai| usa maskAro ko meTane ke lie usakA haTane lagatA hai| yahAM para aisA samajhanA cAhie ki eka virodhI usase bhI jyAdA majabUta saskAra paidA karanA kamare ke kivAr3a baMda hai aura kahA jAtA hai ki kiva Da khule hogaa| usIkA nAma prAtmAnubhava hai jimse pahale vAlA binA bAhara nahIM jA sakatA hai parantu sAtha meM sajI pace ndraya saMskAra miTe aura nayA nahI Ave tabhI saMvara aura ko yaha bhI kahA jA rahA hai ki tU cAhe to kivAr3a khola nirjarA hotI hai| sakatA hai, kivAr3a khule hue hI hai tere a.ge bar3hane kI derI hai isase yaha nizcita haA ki yaha jIva apanI zakti jaise havAI aDDe meM phATaka banda rahatA hai aura banda dekha ke anusAra apanA bacAva kara sakatA hai| yaha karma ko kara vaha khar3A rahe to yaha usakI khuzI hai / parantu Age jyAdA nimitta banAve, kama banAve yaha umI para nirbhara hai bar3hatA jAtA hai to phATaka khulatA jAtA yahI bAta karma ke isalie yahAM bhI isakI svAdhInatA hai| bAre meM hai| sabhI cIja hamAre puruSArtha para nirbhara karatI isI ke bAre me pa0 ToDaramala jI tIna udAharaNa hai| eka bAra rAga karane para AtmA para ugI jAti kA tIna prakAra ke kamoM ke bAre me diye hai| saskAra aura majabUta ho jAtA hai / isa prakAra hara samaya 1. adhAtiyA karmoM ke nimitta se bAharI sAmagrI kA hamAre saskAra majabUta hote jAte hai jaba bahuta majabUta ho sambandha bane hai-yAvat karma kA udaya rahe tAvat bAhya jAte hai taba AtmA apane hI saskArI ke AdhIna hA jAtI sAmagrI taise hI banI rhe| hai aura tadarUpa pariNamana apanI icchA ke viruddha karane 2. kAha puruSa ke sira para mohana dhUli parI hai lagatI hai| yaha hamArI apanI paidA kI huI parAdhInatA hai| tisakarI so puruSa bAvalA bhayA'..."bAvalApanA tisa usa saskAro ko tor3ane ke lie usase viparIta saskAro mohana dhali hI karI bhayA dekhie hai| ke upAya karane hoge / jaise para me, zarIra me ekapane ke 3. jaise sUrya ke udayakAla / varSa ca savA cakavIni kA saskAra majabUta karate jA rahe hai usa saskAra ko tor3ane ke kA saMyoga hoya, tahA rAtri viSai. . . . . . 'sUryAsta kA lie zarIra se bhinnapane ke saMskAra paMdA karane ko vaisI nimitta pAya Apa hI vichara hai ainA hI nimita naimittika ceSTA kAnI hogii| nirantara AtmA ke bhinnapana ko bani rahyA hai tase hI karma kA nimitta nai mettika bhAva jaano| bhAvanA bhAnI par3egI vaha bhI utanI hI gaharAI meM jitanI dUsarA udAharaNa moha karma kI apekSA hai| isI zarIra meM apanepane kI bhAvanA bhAI hai taba ve saskAra bAta ko Upara meM khicAva nAma dekara kahA gayA hai / TeMge isIkA nAma nirjarA hai| eka kATA cubhA huaA hai pahalA udAharaNa aghAti karmoM kA hai| agara usako nikAlanA hai to suI ko kAMTe kI lamvAI se paM0 jI ne navamI adhyAya me nimitta ke bAre me aisA nIcA le jAkara nikAlanA hogaa| zarIra ke ekatvapane ke kahA hai ki eka kAraNa to aise hai jAke bhae kArya siddhi ho saMskArako tor3ane ke lie usase jyAdA gaharA majabUta saskAra hoya jaise samyakadarzana jJAna cAritra kI ektaa| koI kAraNa zarIra se bhinnatA kA cAhie / hama utanA purupArtha nahI aina hai jAke bhae binA to kArya na hopa aura jAka bhae karate taba pahalA saMskAra nahIM TUTatA yahI karma kI thyorI kArya hoya yA na bhI hoya jaina muni liMga dhAre binA.. / hai| rAga kA saskAra meTane ko bhI utanA joradAra puru- kaI kAraNa to aise haiM jo mukhyAne to jAke bhae kArya SArtha cAhie taba gaga miTegA / kisI vyakti ko mAlA hoya ara kAhU ke binA bhae bhI kArya siddhi hoya jaise kahane kI Adata par3a gii| aba vaha Adata se lAcAra ho anazanAdi bAhya tapa / yahA para bhI sAdhana me kAraNa kA gayA aura ca he-anacAhe jAne-anajAne sAlA nikala jAtA upacAra karake sAdhana ko kAraNa khaa| vahAM para usako hai| jaba eka bAra sAlA nikalatA hai to pahale ke sAdhana hI mAnanA cAhie kAraNa nahIM mAnanA caahie|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30, varSa 44, ki0 1 meM isI bAta ko lekara nizvayavahArAnaMvi ke kAna me kAraNa kA niSedha karake sAdhanapane kI sthApanA kI hai| aisA hI pravacana sAra meM caraNAnuyoga cUlikA ke zuru sAdhanapane kI sthApanA kI ora mAdhana kI paribhASA bhI rakhI ki "tere prasAda se apane rUpa ko prApta kara lU yahAM para vaha prApta karA de, usase prApta ho jAve donoM kA niSedha karo maiM prApta kara lU tere prasAda se arthAt terA avalambana lekara maiM prApta kara lU, yaha pari bhASA sabhI nimitto ke lie bana jAtI hai / ataH nimitta kartA nahI, karAtA nahI, nimitta se hotA nahI parantu jisakA avalambana lekara hama kArya karate haiM vaha nimitta nAma pAtA hai yahI paribhASA banatI hai| karmoM meM bhI (mohATika meM cuMbaka kI taraha vivAda to mAnanA hai parantu kArya hamArI prAtmazakti ke anusAra hI kama jyAdA hotA hai / jaba Atmazakti kama hai taba karma kA tIvra udaya kahalAtA hai jaba Atmazakti jyAdA hai to karma kA mada udaya kahalAtA hai / ! agara koI kahe ki upAdAna usa samaya kI apanI paryAya yogyatA ke anusAra pariNayana karatA hai vahAM nimitta ke sahayoga kA kyA savAla hai ? usakA uttara hai ki lagar3e bAdamI kI paryAya yogyatA lakar3I kA sahArA lekara calane kI hai| bhale bage AdamI kI yogyatA nirAlambana calane kI hai / isalie vaha paryAyyogyatA kahane meM bhI nimitta sApekSatA A jAtI hai| zranekAnta vaha dukha sukha kA kartA, rAgadveSa kA kartA, nimita ko mAnatA hai kyoMki saMsAra meM hamAre apane sivAya sabhI para hai ataH sabhI nimitta ho sakate haiM isalie samasta jIva ajIvAdi ke prati usakI gambhavanA meM rAga-dveSa rahatA hai, jo ki anaMtAnubaMdhi kahalAtA hai| isalie jo nimitta ko kartA mAnatA hai vaha midhyAdRSTi rahatA hai| Agama meM kAraNAnuyoga aura canuyoga meM nitiko kartA kahakara varNana kiyA hai jo uAcAra hai arthAt nimitta meM kartApane kA upacAra hai vArata meM kartA nahIM hai, isako lekara samayasArajI meM aisA kahA hai ki jo aise mAnatA hai vaha sAMkhAmati hai cAhe arahatake mata kA mAnane vAlA muni bhI kyoM nahI hove / pahArI jIvo ko samajhAne kI AcAyoM ne bhASA meM varNana hai nahIM to vyavahArI lokoM ko samajha me hI A sakatA thaa| jaise koTa ko choTA ho gayA kahanA yaha laukika bhASA vAstava meM to pahanane vAlA moTA ho gayA yaha sahI bhASA hai | vaise hI nimitta ko kartA kahane kI laukika bhASA hai sabhI isI bhASA kA istemAla karate hai jaise usane aisA kara diyA, maiMne aisA kara diyA aadi| parantu vAstava meM laukika bhASA kA artha to hama ThIka samajhate hai parantu usI bhASA kA upayoga paramArtha kathana meM AcArya karate hai to hama usI ko laukika bhASA jaisA artha na karake usakA paramArtharUpa artha kara lete haiN| vahI asala me hamArI ajJAnatA kA mukhya kAraNa hai / agara do dravyoM kI paryAya kA nimitta mettika sambandha nahIM mAnege to saMsAra bhI nahI banegA athavA usakA abhAva bhI nahI bnegaa| agara usame kartA karma sambandha mAna liyA to kabhI mokSa kI prApti nahIM hogii| 00 ( pR0 22 kA zepAza) 1 nimittAdhInadRSTi kA artha hai midhyAdRSTi kyoMki yaha mAnatA hai ki nimitta ne aisA kara diyaa| maiM, merA saba kucha, mokSa mArga bhI nimitta ke AdhIna hai / ata: apane bhagavAn mahAvIra ne bhagavAn pArzvanAtha kA hI mArga apanAyA hai| pArzvanAtha me ahiMsA, satya, astya aura arigraha kA varNana isa prakAra hai-AyA hai jo sthAnAga sUtra 266 ke anusAra isa prakAra hai(1) savvAto pANAti vAyAo veramaNaM / bhagavAn mahAvIra ne ina cAra arthAt sa prakAra ke praNayAta sevita (ahiMsA) bahuta bala aura jora diyA hai| jayantI ke avasara para unake A nAnA caahie| (2) evaM (ga) mugAbAbAo beramaNa / arthAt sabhI prakAra ke asatya se viparIta (satya) (3) savvAto adinna dANAo venmaNaM / dhat sabhI prakAra ke adattAdAna se virati ( acaurya ) (4) sampAto vAda NAo ve maNaM / arthAt saba prakAra ke bahirdhA AdAna se virati / ( parigraha ) ( aparigraha ) dharmoM ke pAlana para ata: va isa mahAvIra mahAvAkyoM ko apa 00
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA socie ! kyA prabhinandana kA yahI tarIkA hai ? jaise vAcanA parISaha vijayI hone meM muni svayaM nahIM mAMgate, cande se nirmita AhArAdi grahaNa nahIM karate vaise hI jJAnI hone ke kAraNa vidvAna bhI svayaM yAcanA nahI karate aura para-yAcanA dvArA dUsaroM se apane lie ekatrita dravya ko grahaNa bhI nahIM karate / malA, jisa jJAnaguNa ke kAraNa muni apane sAdhu pada jaisI paMcama zreNI meM rahate bhI apanI gaNanA caturtha parameSThI ( upAdhyAya) ke rUpa meM pAte hai, usa jJAna kI mahimA ko hIna kaise mAnA jA sakatA hai ? jJAnI to yAcanA nahIM karatA vaha to upAya parameSThI kI bhAMti apane jJAnadvArA yAcakoM kI jholI bharane kA kAma ho karatA hai aura pUjya paM0 phUlacanda jI ne jIvana bhara yahI kiyA hai| hameM hArdika vedanA huI jaba hamane eka patra me prakAzita 'zrI paM0 phUlacanda jI si0 zAstrI kA abhinandana' zIrSaka se aisI sUcanA dekhI jisame eka lAkha rupayoM kI rAzi saMcita kara unheM samarpita karane ko likhA parantu mAtha meM dAtAroM se rAzi dene kI apIla unheM yaha pralobhana dekara kI gaI hai ki tAroM ke nAma kI sUcI vibhinna jaina patroM meM prakAzita kara dI jaaegii| yaha para kheda huA kyoMki aisA isa prakAra se karanA na to abhinandana karane vAlo ke lie zobhAspada rahA aura na jinakA abhinandana kiyA jA rahA hai unake lie upayukta rhaa| paMDita jI ko abhinandita kara rAzi denA to ucita hai parantu acchA to yaha hotA ki rAzi ikaTThI kara unako abhinandana ke samaya sabakI yA kisI sasthA kI ora se bheTa kI jaatii| jaba itane barSa kala hI cuke the, abhI taka yaha kArya nahIM kiyA jA sakA thA taba eka-do mAsa aura nikala jAte / paMDita jI ko bheMTa karane ko isa prakAra patro me paMgA ikaTThA karane kI apIla nikalavAnA nidanIya hai| yaha paMDita jI ke uskAroM, unakI apAvRti aura jJAnaguNa ke sarvadhA viparIta hai| Azcarya hai ki ukta rUpa se abhinandana va dravya bheMTa karane kA nizvaya jayapura pacakalyANaka pratiSThA ke avasara para una mumukSuo dvArA huA jinakI pratiSThA kI jar3o me paMDita vidyamAna hai aura jinake prayatnoM se mumukSu samAja prakAzita hai| yadi tanika bhI kRtajJatA kA bhAva hotA to ye loga paMDita jI kI rAta ko apane hoM yAcanAvRtti ke binA bhI sahaja hI de sakate the / hameM veda isalie huA ki hamAre mana meM paMDita jI ke prati atyanta sammAna hai, unake upakAroM ke prati atyanta kRtajJatA kA bhAva haiN| unakI umra kI ho cukI hai| isa anta samaya meM unako bheMTa karane kI rAzi kI apIla isa prakAra khule rUpa meM nikAlanA apamAnajanaka aura unake nAma se bhikSAvRtti hai / dekhA jAya to mumukSuo ke prati paMDita jI ke aise agaNita upakAra haiM jina para lAkhoM mumukSuoM aura mumukSu maNDaloM kI samasta cala acala saMpatti nichAvara kara dI jAya to bhI thor3I hai| hameM dukha taba zAyada na huA hotA jaba aisA upakrama 'maraNoparAnta' huA honA kyoMki Aja maraNoparAMta aise upakramoMkI paripATI cala par3I hai aura loga [a0] mahAvIra va kundakunda ke bAda bhI unake nAma para Aja candA ciTThA kara unakI kIrti bhunAne meM lage haiM, Adi / hama to zraddheya puNya paDita jI kA unake jIvana meM sammAna karate rahe hai aura karate haiN| unakI ayAcIkavRtti, paropakAritA aura nikitA hame preraNAdAyI rahI hai aura rhegii| unake caraNo me sAdara namana / kucha zodha aura seminAra jaba hama mAnakara cala rahe haiM ki hama anAdi haiM zrIra hamArA vItarAga dharma-siddhAMta anAdi hai taba yadi koI hame aura hamAre dharma ko anya kinhI gAdhanoM se kisI khAsa nidhana kAla (4-6 hajAra varSa pUrva) kA siddha karane kA prayAsa kare athavA hamAre vItarAga devoM kA rAmo devIdevatAoM se ekatva siddha karane kA prayatna kare to hama use buddhimAna na kaheMge aura na hama pudgalapiDoM kI khoja ke mAdhyamoM se apane aura apane anAdi dharma ko prAcIna yA navIna siddha karane ko ho mahatva deNge| bhalA anAditva me prAcInatva yA navInatva kaisA aura vItarAgatya me sarAgatva phesa? hamAre tIrthaMkaroM ne chaha drayoM ko aura uname hone vAle parivartanoM ko anAdinidhana aura apane-apane rUpoM me bhinnasvabhAva aura svata mAnA hai aura spaSTa ka
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32, varSa 44, ki01 hai-'AtmasvabhAva para bhAva bhinnaM |'-jaise rAgAdika vAstava meM hamAre semInAra mula siddhAMtoM, Agama vaibhAvikabhAva anAdi hai vaise hI vItarAgatArUpa jainadharma kathAnako aura jainAcAra kI pUSTi meM hI hone cAhieaura usake siddhAMto kA astitva bhI anAdi hai| virodha me nahIM / kyoMki "nAnyathAvAdinoM jinH'| hamAre jaba hama Aja ke kaI jaina-vettAoM ko Agama ke semInAra itihAsa yA purAtatva ko lekara kinhIM nae samIviparIta jAte dekhate hai taba Azcaryacakita raha jAte haiM ki karaNoM ke lie nahIM hoM--vivAdoM yA bhramoM ke utpAdaka na yA to unheM jinavANI para vizvAsa nahIM yA phira ve apane hoM isakA pUrA dhyAna rakhanA cAhie / jo loga itihAsa ko adhika buddhimAna sAbita karane ke lie bhAMni-bhAMti ke aura pUrAtatva ke AdhAra para kucha kA kucha siddha karanA nATaka racate hai / poI itihAsa ke nAma para aura koI cAheM aura jinase hamAre Agama kathAnakoM kA mela na baiThe parAtatva ke sandarbha se jinavANI ko jhuTalAne ke asaphala aise logoM se hamArA nivedana hai ki ve iti kA hAsa arthAt prayatna karate hai-AcAra se jo jaina kA mUla pratIka hai, bIte-samApta hae kA hAsa (hAsya) na kareM-hamAre Agama unhe koI sarokAra nahIM / Aja jagaha-jagaha semInAra hote sarvathA satya hai, unakI hI puSTi ho| haiM, unameM jainAgama, jainAcAra aura jaina-siddhAMto kI puSTi disambara, 1988 meM hamane 'RSabha aura ziva eka meM kitane hote hai-yaha vicAraNIya hai| vyaktitva' jaise vicAra ke prasaMga meM jaina AgamAnusAra hamane dekhA hai kaI jaina semInAro me jaina aura ajaina ziva-kathA ko dekara RSabha se ziva kI bhinnatA ko vidvAno ko dUra-dUra se Ate hue mArga-vyaya, dakSiNA Adi darzAyA thA-dono ke svarUpa ko bhinnatA ko spaSTa kiyA lete hae, unakI sevA-suzrUSA hote hue| kaI vidvAn thaa| yadi kisI bhAMti zodhakoM kI daSTi (no galata hai) apanA nibaMdha lAte haiM aura vAca dete hai| kaI nibadha to logoM ke gale utara gaI aura RSabha aura ziva dono me purAne aura kaI-kaI semInAro me vA~ce 'hae hote ho taba mahada antara hone para bhI yadi unhoMne dono ko eka mAna bhI Azcarya nahIM / zrotA suna lete haiM aura pratyeka vAcana liyA to digbhramita bahuta se jainI ziva-bhakta bana jAyaMge ke bAda zrotAo ko praznottaroM ke lie itanA samaya bhI aura jaina kA ghAta hogA / hamArA vizvAsa hai ki kaTTara hone nahI mitA jo samAdhAna ho sake / jaba ki kAphI samaya / se ziva kA e pujArI bhI RSabha kA upAsaka nahIM bnegaa| milanA cAhie / phira eka semInAra meM eka hI viSaya ko aise hI eka zodha abhI sAmane AyA hai pAvaM ko chuA jAnA caahi|, Adi / ___ vrAtya siddha karanA / yaha kahAM taka sahI ho sakatA hai ? yadi semInAra Agama-kathana kI puSTi kI dRSTi se ho para prasiddha kozakAro ne 'vrAtya' zabda ko saskArahIna, aura Ayojaka loga kisI eka viSaya ko mahIno pUrva patita, bhIla Adi ke rUpo meM mAnA hai| phira bhI yena-kena nirdhArita kara saMbhAvita nimaMtrita vidvAno ko viSaya sujhAe prakAreNa ra di pAva ko vrAtya mAna bhI liyA jAya aura aura mahIno pUrva sabhI nimatrita vidvAna paraspara ke nivadho ye bhI mAna liyA jAya ki kozakAge ne ISyAvaza vrAtya kA vidhivat pArAyaNa kara eka-dUsare ke vicAro me zabda ke artha ko hIna rUpa meM darzAyA hai| taba bhI isase sAmajastha biThAleM-aura AgamAnukUla viSaya kA nirdhAraNa jaina kI anAditA yA pAzrva ke vyaktitva me kyA pharka par3atA kara le--taba kahI semInAra bulAne kA upakrama ho, taba hai? phira yaha bhI dakhA jAya ki vrAtya zabda kisa janazAstra me vratI yA pArzva ke lie AyA hai? hamAre zAstro me kucha phala samakSa A sakate hai / Ayojaka cAhe to nibaMdha vrAtya zabda hai bhI yA nahIM? hamane to kahI dekhA nhii| mahIno pUrva magAkara Takita karAkara vidvAno ko bheja sake hame yaha iSTa hai ki jo bhI vicAraNA ho apane vartato vicAraNA kA kArya sahaja ho ske| aisA na hone se mAna-rUpa aura AcAra vicAra ko jainAnurUpa DhAlane ke lie vartamAna kaI semInAro kA phala adhUrA yA viparIta bhI ho siddhAMto ke kathano ko puSTi ke sandarbha ma hI ho-kisI sakatA hai| kaI-kaI bAra to zrotA bhrAti me bhI paDa jAtA Agama kATa-chATa me yA digbhramita karane me na ho| hamAre hai ki hamAre grAgama-kathA satya hai yA ina semInAro ma vicAra kisI virodha me nahIM apitu Agama-rakSaNa meM haiN| pragaTa vicAra satya hai| prAzA hai socege| -sampAdaka
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ x 40 varSa pUrva-varNI jI ko kalama se jo ghara chor3a dete haiM ve bhI gRhasthoM ke sadRza vyagna rahate haiN| koI to kevala paropakAra ke cakra meM par3akara svakIya jJAna kA durupayoga kara rahe haiN| koI hama tyAgI haiM, hamAre dvArA saMsAra kA kalyANa hogA aise abhimAna meM cUra raha kara kAla pUrNa karate haiM / x zAnti kA mArga sarva lokeSaNA se pare hai| loka-pratiSThA ke artha, tyAga-vrata-saMyamAdi kA arjana karanA, dhUla ke artha ratna ko cUrNa karane ke samAna hai| paMcendriya ke viSayoM ko sukha ke artha sevana karanA jIvana ke lie viSa bhakSaNa karanA hai| jo vidvAn haiM vaha bhI jo kArya karate haiM Atma-pratiSThA ke lie hI karate haiN| yadi ve vyAkhyAna dete haiM taba yahI bhAva unake hRdayoM meM rahatA hai ki hamAre vyAkhyAna kI prazaMsA ho-loga kaheM ki Apa dhanya haiM, hamane to aisA vyAkhyAna nahIM sunA jaisA zrImukha se nirgata huaa| hama logoM kA saubhAgya thA jo Apa jaise satpuruSoM dvArA hamArA grAma pavitra huaa| ityAdi vAkyoM ko sunakara vyAkhyAtA mahodaya prasanna ho jAte haiN| x x merA yaha dRr3halama vizvAsa ho gayA hai ki dhanika varga ne paMDita varga ko bilkula hI parAjita kara diyA hai / yadi unake koI bAta apanI prakRti ke anukUla na ruce taba ve zIghra hI zAstravihita padArtha ko bhI anyathA kahalAne kI ceSTA karate haiN| Ajakala bar3e-bar3e vidvAna yaha upadeza dete haiM ki svAdhyAya kro| yahI Atma-kalyANa kA mArga hai| unase yaha prazna karanA cAhie-mahAnubhAva, Apane Ajanma vidyAbhyAsa kiyA, sahasroM ko upadeza diyA, svAdhyAya to ApakA jIvana hI hai| parantu dekhate haiM Apa svayaM svAdhyAya karane kA kucha lAbha nahIM lete| prAyaH jitanI bAtoM kA upadeza Apa karate haiM hama bhI kara dete haiN| pratyuta, eka bAta hama logoM meM vizeSa hai ki hama Apake upadeza se dAna karate haiM, parantu Apa meM vaha bAta nahIM dekhI jaatii| Apake pAsa cAhe pacAsa hajAra rupayA ho jAve parantu Apa usameM se dAna na kreNge| Apa jina vidyAlayoM dvArA vidvAna hae, unake artha zAyada kisI ne hI kucha rupae bheje hoNge| tathA jagata ko upadeza dharma jAnane kA deveMge parantu apane bAlakoM ko ema0e0 hI banAyA hogaa| anya ko madya-mAMsa-madhu ke tyAma kA upadeza dete haiN| Apase, koI pUche ki Apake aSTamala guNa haiM? to ha~sa deveNge| vyAkhyAna dete dete pAnI kA gilAsa kaI bAra A jAve to koI bar3I bAta nhiiN| hamAre zrotAgaNa bhI isI meM prasanna haiM ki paNDita jI ne sabhI ko prasanna kara liyaa| -varNoM vANI - - kAgaja prApti :-zrImatI aMgUrI devo maina (dharmapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI) naI dillI-2 ke saujanya se
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana prati saMgraha, bhAga 1 : saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita pUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM ghora paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa viSayaka sAhityaparicayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda 1 -prazasti saMgraha bhAga 2 apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha pacana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya ghaura pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda zAstrI / sajilda / 1 reebelagola aura dakSiNa ke samaya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina 6.00 ... ... jaina sAhitya aura itihAsa para vivAda prakAza pRSTha saMkhyA 74, savisya / dhyAnazataka (dhyAnastava sahita ) : saMpAdaka paM. bAsacandra siddhAnta-zAstrI prema lAvalI (tIna bhAgoM meM) saM0 paM0 bAlacanda siddhAnta zAstro jinazAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga zrI padmacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana Jaina Bibliography: Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences) In two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pages, volume II contains 1045 to 1918 pages size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to each library, its library edition is made available only in 600/- for one set of 2 volume. 15.00 1000 5-83 12-00 pratyeka bhAga 40-00 2-00 prinTeDa patrikA buka-paiki 600-00 : [sampAdana] parAmarzadAtA zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI padmacandra zAstrI prakAzaka ---bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie mudita, gItA priMTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI- 53
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandirakA mAsika anekAnta (patra pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') barSa4:ki02 mapraila-jUna 1995 isa aMka meM viSaya 1. mana ko sIkha 2. tattvArthavAtika meM prayukta grantha -DA. ramezacandra jaina, bijanaura 3. jinasena ke anusAra RSabhadeva kA yogadAna -jasTisa ema0ela0 jaina 4. vasunandikRta upAsakAdhyayana meM vyasana mukti -zrI zrIrAma mizra 5. niyamasAra kA samAlocanAtmaka sampAdana -DA0 RSabhacanda jaina phaujadAra 6. ahAra kA zAntinAtha pratimA lekha -DA0 kastUracanda jaina 'sumana' 7. dhavala pustaka 4 kA zuddhi patra -paM javAharalAla zAstrI 8. gujarI mahala meM saMrakSita zAntinApa pratimAeM -DA0 nareza kumAra pAThaka 6.kevala upAdAna ko niyAmaka mAnanA ekAntavAda hai -paM0 munnAlAla 'prabhAkara' 10. aparigrahI hI Atma-darzana kA adhikArI -zrI papacandra zAstrI 'sampAdaka' 11. jarA socie-sampAdaka 12. bAla brahmacAriNI zrI komalakumArI ke nAma patra -zrI vimala prasAda jaina kavara pR. 2 prakAzaka: bIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAla brahmacAriNI zrI kauzalakumArI ke nAma patra naI dillI-2 1-7-61 AdaraNIya bahina kauzala jI, sAdara namaskAra / naitika zikSA samiti naI dillI ke mArgadarzana meM calAe gae naitika zikSaNa zivira kA samApana Aja Apake sAnidhya meM kailAza nagara dillI meM sampanna hbhaa| maiMme ApakA pravacana Aja taka nahIM samA thA, hAlAMki bahuta prazaMsA sunatA A rahA thA ? Aja pahilI bAra hI pravacana sunane ko milA aura sunakara bahuta duHkha huA aura sAtha hI Azcarya bhii| Apane apane pravacana meM nimnalikhita bAteM kahIM usase bahuta se prazna utpanna ho jAte haiM tathA vahAM upasthita kaI gaNamAnya vyaktiyoM ne isa para carcA bhI kii| Apane kahA "maiM Agama ke viruddha bola rahI huuN| mahAvIra svAmI ke saMbaMdha meM aksara kahA jAtA hai ki unhoMne nArI jAti ko kAphI svataMtratA dI parantu maiM to kahUMgI ki mahAvIra svAmI ne jinakA anuzAsana cala rahA hai, nArI jAti ke prati bar3A anyAya kiyA hai kyoMki unhoMne kahA hai ki nArI mokSa nahIM jA sktii| AyikA jJAnamatI mAtA jI kI tapasyA 20-25 varSoM se bhI adhika hai aura jJAnavAna bhI haiM parantu unako bhI usa muni ko namaskAra karanA par3egA, vaha cAhe kucha dina pahile hI muni kyoM na banA ho|" uparokta pravacana se nimnalikhita prazna utpanna hote haiM 1. kyA di0 tyAgI cAhe vaha kisI bhI pada para ho, Agama ke visddha bola sakatA hai ? 2. kyA mahAvIra bhagavAna ne koI aisI alaga bAta kI jo unase pUrva anya tIrthakaroM ne na kI ho? 3. kyA nArI jAti ko mokSa hone kI manAhI kevala mahAvIra svAmI ne kI usase pUrva nArI bhava se mokSa hone kI bAta Agama meM kahIM bhI kahI gaI hai ? 4. kyA AryikA jJAnamatI jI ko itanA jJAta nahI hai ki nArI kisI bhI pada para ho usakA pada muni se choTA hai aura use muni ko namaskAra karanA hogA? 5. kyA zAstroM kA itanA adhyayana karane ke pazcAta bhI abhI taka strI ko mokSa na hone ke kAraNa kI jAnakArI nahIM ho pAI hai ? ___ yadi Apa samajhatI haiM ki jo Apane pravacana meM kahA hai vaha ApakI mAnyatAoM ke anusAra sahI hai to Apako yaha bAta siddhAntoM evaM tarka se siddha karanI cAhie ! tyAgI hote hue Agama ke biruddha bolanA janatA meM bhrama utpanna karane ke atirikta aura kucha nahIM hogA aura usakA pariNAma aisA hI hogA jaise zvetAmbara samAja kI utpatti huii| sAdara, kSamA prArthI vimala prasAda jaina, maMtrI di. jaina naitika zikSA-samiti, naI dillI, mAjIvana sadasyatA zulka / 101.00... vArSika mUlya :) 20, isa aMka kA mUlya / 1 rupayA 50 paise vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha mAvazyaka nahIM ki sampAvaka-maNDala leSaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 44 kiraNa 2 anekAna paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra - nirvANa saMvat 2518, vi0 saM0 2048 mana ko sIkha kuTeva yaha, karana viSai ko dhAvaM hai / anAdi teM, nija svarUpa na lakhAve hai // { "re mana, terI ko inahI ke vaza tU parAdhIna china chIna samAkula, duragati vipati cakhAve hai | re mana0 // pharasa viSaya ke kArana vArana, garata parata dukha pAve hai| apraila-na 1661 rasanA indrIvaza jhaSa jala meM, kaMTaka kaNTha chidAve hai / / re mana0 // gandha-lola paMkaja mudrita meM, ali nija prAna khapAve hai| nayana - viSayavaza dIpazikhA meM, aGga pataGga jarAvaM hai | re mana0 // karana - viSayavaza hirana arana meM, khala kara prAna lubhAva hai| 'daulata' taja inako jinako maja, yaha guru sIkha sunAve hai | re mana0 // - kavivara daulatarAma bhAvArtha - he mana, terI yaha burI Adata hai ki tU indriyoM ke viSayoM kI ora daur3atA hai| tU ina indriyoM ke vaza ke kAraNa anAdi se nija svarUpa ko nahIM pahicAna pA rahA hai aura parAdhIna hokara kSaNakSaNa kSINa hokara vyAkula ho rahA hai aura vipatti saha rahA hai / sparzana indriya ke kAraNa hAthI gar3he meM girakara, rasanA ke kAraNa machalI kA~Te meM apanA galA chidA kara, ghrANa ke viSaya gaMdha kA lobhI bharA kamala meM prANa ga~vA kara, cakSu vaza pataMgA dIpa- zikhA meM jala kara aura karNa ke viSayavaza hiraNa vana meM zikArI dvArA apane prANa ga~vAtA hai / ataH tU ina viSayoM ko chor3a kara jina bhagavAna kA bhajana kara, tujhe aisI guru ko sokha hai /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika meM prayukta graMtha DaoN. ramezacandra jaina, bijanaura akalahakadeva bahuzruta vidvAna the| unhone tattvArtha- vyAkhyAnato vizeSapratiSattivahi sandehAdalakSaNam" vAtika grAtha saikar3oM grantho ke AloDana viloDana ke bAda (pA0 ma0 paspazahika sU06) likhA thaa| tattvArthavArtika me uddhRta athavA nirdiSTa nimitta kA Na hetuSu sarvAsAM prAya: darzanAta (pA.ma. tattat granthoM ke aza isa bAta ke pramANa hai ki akalaGkadeva 2/3/23) kA jJAna bahana vistRta thaa| unake tattvArthavArtika me jina- jeneta vyAkaraNa- akala DUdeva ne pUjyapAda ke jina granthoM kA upayoga huA hai, unakA vivaraNa yahAM diyA jainendra vyAkaraNa ke aneka sUtra uddhRta kie haiM ? ve jainendra jA rahA hai vyAkaraNa ke acche jAnA the| tattvArtha vArtika meM jainendra pAtaJjala mahAbhASya--aba lakadeva ko mahA vyAkaraNa ke uddharaNa isa prakAra haibhASyakAra pataJjali kI zailI priya thii| unhone tattvArtha karaNAdhikaraNa yo" (jaine0 2/4/69) vArtika meM pataJjali ke mata kI AlocanA karake usameM yuD vyAbahulam (jane0 2/3/64) anekAnta ko ghaTita kiyA hai| sAtha hI sthAna-sthAna para sarvAdi sarvanAma" (jane0 1/1/35) mahAbhASya se aneka udAharaNa aura paktiyAM lI hai-- TidAdi (jaine0 (1/1/:3 anantarasya vidhirvA pratiSedho vA'SA0ma0 1/2/47) jvalitikasaMtANNa: jaine072/1/112 gauNamukhyayormusa / saMpratyaga.' (pA0 mA0 /3/82) apAdAne ahIyabahoH" (jane vA04/2/50) abhyahitam pUrvam nipatati (pA0 ma0 2/2/34) AdyAdibhya upasakhyAnam (jaine04/2/49) antareNApi nApratyayaM guNapadhAno bhavati nirdezaH' samAnasya tadAdezca"ja. bA0 3/3/35) (pA0 ma0 2/4/21: sAdhanaM kRtA" (jaine0 1/3/26) dvayekayoH (pA. sU01/4/22) mayUra vyaMsakAditvA dvA8 (mayatyasakAdayazca jame. vizeSaNa vizeSyeNa (pA sU02/157) samudAyeSuhi pravRttAH zabdA avayaveSvapi vartante' samAnasya tadAdezca" (jaine. vA0 3/3/31) (pA0ma0 paspazAhika) daSTi sAmni ca jAte ca aN DidvA vidhIyate' svArthe ko vA(jai03/1/61) (pa. mahA02/4/7) devatA dvandve" (jane04/3/138) . avayavena vigrahaH samudAyo vRttyarthaH (pA. ma0 AnaG dvandve" (ja0 4/1138) 2/2/24) sAmIpye'dhedhyupari" 5/3/5 varNAnupalabdhI cAtadarthagate" (pa.0 ma* pratyAhA 5) tadasmin (jaine0 3/ /58) vyAkhyAnato vizeSa pratipattinaMhi sandehA dalakSaNama" apAdAne 'hIyaruho" (jane0 4/3/50) (pA0 mahA0 pratyA0 sU0 6) AdyAdibhya. upasakhyAnam" (jane. 4/2/49) dvayoyoriti grahaNamanyArthamuktam" (pA0 ma. 1/1/ ahoyaraho:" (jane0 4/3/50) 22) dutAyo taparakaraNe madhyamabilambitayorUpasakhyAnama14 dvandvasu (jane0 1/3/68) (10ma0 1/1/60) alpAtaram" jaine0 1/3/100) najivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathA pathaMgati' vizeSaNaM, vizevyeNa (jaine0 1/3/12) (pa0 ma0 3/9/12) hvataH" (jane 0 3/9/61) guNasandrAbo dravyam" (pA0 ma05/1/119) dravyebhavye 2 (jaine0 4/1/158)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthavAtika meM prayukta pranya kRkamika sA" (jaine0 5/4/34) abhidharmakoza-abhidharmakoza (2017) meM kahA ajAyat" (jaine0 1 // 3 / 66) gayA hai ki pAca indriya aura mAnasa jJAna meM eka kSaNa saMkhyakAdvIpsAyAM" (jaine0 4 / 2 / 48) pUrva kA jJAna mana" hai| aise mana se hone vAle jJAna ko sAdhanaM kRtAH bahula" (jane0 113 / 26) mAnasa pratyakSa kahate hai / akalaGkadeba kA kahanA hai ki vaha striyAMkti:" (jaine0 2 / 1 / 75) atIta asat mana jJAna kA kAraNa kaise ho sakatA hai ? aSTAdhyAyI-akalaGkadeva ne karturIpisaktam karma" yadi pUrva kA nAza aura uttara kI utpatti ko eka sAtha (pANini 449) jaise kucha sUtra pANinIya vyAkaraNa mAnakara kArya-kAraNa bhAva kI palpanA kI jAtI hai to se udadhata kie unhIne 'gargAH zataMdaNDyatAm' jaise kucha vinAza aura utpattimAna bhinna santAnavartI kSaNoM meM bhI udAharaNa die haiN| yaha pANini ke kAraka prakaraNa meM kAryakAraNabhAva mAnanA pdd'egaa| yadi eka santAnavartI 'gargAH zata daNDayati' rUpa meM AyA hai| ina sabase jJAta kSaNo meM kisI zakti yA yogyatA ko svIkAra kareMge to hotA hai ki unheM pANinIya vyAkaraNa kI acchI jAna- to kSaNikatva kI pratijJA naSTa ho jAtI hai ?" kArI thI? abhidharmakoza meM kahA gayA hai-'tatrAkAzamanAvRtiH' vAkpadIya-akaladeva ne tattvArthavArteka me (15) arthAt prakAza nAma kI koI vastu nahIM hai, kebala vAkpadIya kI eka kArikA uddhRta kI hai-- AvaraNa kA prabhAva mAtra hai ? akalaGkadeva ne isakA khaNDana zAstreSu prakriyAbhedaravidyevopavarNyate / ___karate hue kahA hai ki AkAza AvaraNa kA abhAvamAtra annAgamavikalpA hi svaya vidyA pravartate (vAkpadIya nahIM hai, apitu vastubhUta hai; kyoki nAma ke samAna usakI 2 / 235) siddhi hotI hai| jaise nAma aura vedanA Adi amUrta hone anya vaiyAkaraNo ke samAna vAkpadI ke racayitA se anAvaraNa rUpa hokara bhI sat hai, aisA jAnA jAtA bhatahari sphoTavAda ko mAnate hai| sphoTavAda ke anu- hai| anyatra 'SaNNA nantarAtIta vijJAna' yaddhi tanmanaH sAra dhvaniyA~ kSaNika hai, ve krama se utpanna hotI haiM aura (abhikoza) ko uddhRta karate hue akalaGkadeva ne usake anantara kSaraNa meM naSTa ho jAtI hai ? ve jaba anantara kSaNa prativAda me kahA hai ki mana kA pRthak astitva na mAna meM naSTa ho jAtI haiM, taba to apane svarUpa kA bodha karAne kara vijJAna ko mana kahanA ThIka nahIM hai kyoki pUrva jJAna meM bhI mINazakti vAlI haiM, ata. arthAntara kA jJAna karAne __ ko jAne kA usameM sAmarthya nahI hai ? meM ve samartha nahIM haiM ? yadi dhvaniyA arthAntara kA jJAna pramANa samuccaya--akalaGkadeva na pratyakSa ke lakSaNa karAne meM samartha hotIM to pado se padArthoM ke samAna prati ke prama meM bauddhasammata pratyakSa lakSaNa hetu pramANa samuccaya varNa se artha kA jJAna honA cAhie aura eka varNa ke dvArA ko isa rUpa me udadhata kiyA hai ? arthabodha hone para varNAntara kA upAdAna nirarthaka hogA? pratyakSa kalpanApoDha nAmajAtyAdi yojanA / krama se utpanna hone vAlI dhvaniyoM kA sahabhAva rUpa saghAta asAdhAraNahetutvAdakSastad vyapadiSyate // bhI saMbhava nahI hai, jisase arthabodha ho ske| ata: una (pramANasamuccaya 1 / 3 / 4) mvaniyoM se abhivyakta hone vAlA, artha ke pratipAdana me isake uttara me akalaGkadeva ne kahA hai kyA vaha samartha, amUrta, nitya, atIndriya, niravayava aura niSkriya kalpanA pe sarvathA rahita hai athavA kaJcit kalpanA se zambasphoTa svIkAra karanA cAhie? rahita hai ? yadi sarvathA kalpanAgaDha pramANajJAna hai to Adi ___ akalakUdeva ne sphoTavAda kA khaNDana kiyA hai| kalpanA se apoDha hai, ityAdi bacana vyAghAta hogA? yadi kyoMki dhvani aura sphoTa meM vyaMgya-vyajaka bhAva nahIM hai|" kaJcit kalpanA se rahita siddhAnta svIkAra karate ho vyaMgya-vyaMjaka bhAva kaise nahIM hai, isakA vistRta vivecana to ekAntavAda kA tyAga hone se pUnaH svavacana vyAghAta rAjavAtika me kiyA gayA hai|"
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANasamuccaya meM kahA hai-'yoginAM gurunirdezAd kriyAvad guNavat samavAyikAraNaM dravyalakSaNa / vyatibhinnArtha mAtradak' arthAt yogiyoM ke gurunirdeza (vaize0 1 / 115) (arthAt Agama upadeza ke) binA padArthamAtra kA avaboSa dikkAlAvakAzaM ca kiyAvabhyo vaidhAt niSkiho jAtA hai ? isake niSedha meM prakalaGkadeva ne kahA hai ki yANi / etena karmANi guNAzca vyAkhyAtAH niH kriyA:" (vaize0 5 / 2 / 21-22) yaha kathana ThIka nahIM hai ? akSaM akSa prati vartate arthAt prakSa mAtmanyAtmamanasoH sayogavizeSAt Atmapratyam" prakSa ke prati jo ho, usako pratyakSa kahate haiM aura yogiyoM (baze0 9 11) ke akSa (indriya) janya jJAna nahIM haiM, kyoki yogiyoM ke Atma sayoga prayatnAbhyAM haste"karma (vaize0 5 / 1 / 1) indriyoM kA abhAva hai ? bodo ke dvArA kalpita koI yogI vyavasthAtaH / zAstrasAmarthyAcca nAnA hI nahIM haiN| kyoMki vizeSa lakSaNa kA prabhAva hai tathA (vaize0 3 / 2 / 20-21) nirvANa prApti me sabakA abhAva bauddha mAnate haiM / agnerUddhajvalana vAyozcatiryapavanam aNumanasozcAdya anya matoM ke lakSaNa dete hue akalaGkadeva ne pramANa karmatyetAnya dRSTa kArita ni upasarpaNamapasarpaNamasitapIta samuccaya kI paMkti 'kalpanApoDhaM pratyakSaM' ko udhRta kiyA saMyogAH kAyAntarasayogazceti adRSTakAritAni hai|" isa prakAra akalaGka ne diGnAga ke grantho kA samya (vaize0 5 / 2 / 13 / 17) gavalokana kiyA thA, isakI puSTi hotI hai ? prayatna yogapadyAt yogapanAcaka' mana:(vaize0 3 / 2 / 3) nyAyasana-nyAyadarzana ke anusAra duHkhAdi kI utkSepaNamavakSepaNamAkUJcata pramAraNa gamanamiti nivatti honA mokSa hai ? isake samarthana meM akalaGkadeva ne karmANi" (vaize017) myAyasUtra kA eka sUtra uddhata kiyA hai-"duHkhajanA - RksaMhitA-Rgveda dazama maNDala meM sabasase pravattidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAnniH kahA gayA hai-'puruSa evedaM sarva yadabhata yacca bhAvyaM" mAdhigamaH" arthAta duHkhajanma pravRtti doSa aura mithyA arthAt jo kucha ho cukA hai aura Age hogA, vaha saba jJAna kA uttarottara apAya ho jAne para mokSa kI prApti paruSa rUpa / hotI hai|" ___ isake virodha meM akalaGkadeva ne kahA hai ki ukta pratyakSa ke anagamatoM ke lakSaNa me bhI nyAyasUtra ko prakAra kI kalpanA kara lene para yaha vadhya aura ghAtaka hai, udhata kiyA hai-'indriyArthamAnnikarSotpanna jJAnamavya yaha bheda nahI ho sakatA / cetanazakti (brahma) kA hI yadi padezyamanyabhicAri vyavasAyAtmaka pratyakSa' arthAt indriya sArA pariNamana mAnA jAtA hai to ghaTa, paTa Adi rUpa se aura artha ke sannikarSa se utpanna hone vAle avyapadezma, dRSTigocara hone vAle sAre jagat kA lopa ho jAyagA nirvikalpaka, avyabhicArI pro. vyavasAyAtmaka jJAna ko / aura aisA mAnane para pratyakSa virodha bhI AtA hai tathA pratyakSa khte|" pramANa aura pramANAbhAsa kA bheda bhI nahIM rahegA ityaadi| yogabhASya-yogadarzana meM pAtajalayogadarzana para maitrAyaNopaniSada-tattvArthavArtika meM 'agnihotraM sabhAgya milatA hai| tattvArthavArtika meM rUpa zabda ke juhuyAt svargakAmaH' arthAt svargakAmI agnihotra yajJa bhaneka artha batalAte samaya eka artha svabhAva bhI batAyA kareM, maitrAyaNopaniSad ke vAkya kA kartA kI asaMbhavatA tathA usake pramANasvarUpa yogabhAvya kA catanya puruSasya ke AdhAra para khaNDana kiyA gayA hai|" svarUpaM vAkya uddhRta kiyA gayA hai| yahAM rUpa kA artha manasmati-tattvArthavArtika ke AThaveM adhyAya ke svabhAva hai| prathama sUtra kI vyAkhyA meM manusmRti ke 'yajJArtha pazavA vaizeSikasatra-tattvArthabArtika me aneka sthAna para saSTA: svayaneva svayaMbhavA" isa vAkya kA khaNDana kiyA vaizeSika sUtra uddhRta kie gae hai? jaise gayA hai tathA isa hetu aneka pramANa" die gae haiN| tattva bhAvena vyAkhyAtama" (vaize0 72 / 28) ___ bhagavadagItA---avadhijJAna Atmottha hone se parokSa aatmendriymno'rthsnnikrssaadynnisspdytetdnyt"| nahI hai, isake samarthana me bhagavadgItA kA yaha padya uddhata (vaize0 3 / 18) kiyA gayA hai
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthavAtika meM prayukta pranya indriyANi parANyAhurindriyebhyaH para manaH / asakhyeyAH pradezAH dharmAdhama kajIvAnAm / manasastu parA buddhirbuddhe: parataro hi saH // bhaga0 3142) lokAkAze'vagAhaH / arthAt indriyoM para haiN| indriyoM se bhI pare mana hai| utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" / mana se bhI pare buddhi hai aura buddhi se pare AtmA hai| tattvArthAdhigamamASya-tattvArthAdhigama bhASyakAra isa prakAra indriyoM kI apekSA na hone se avadhijJAna dvArA svIkRta pATha kI akalaGkadeva ne kahI-kahIM Aloko parokSa nahI kaha sakate / indriyoM ko hI para kahA canA kI hai| kahI-kahI bhASya me sUtra rUpa se kahI gaI jAtA hai| kaI paMktiyo kA vistRta vyAkhyAna rAjavAtika me pAyA sAMkhyakArikA-tattvArthavAtika ke prathama adhyAya ke jAtA hai| bandhe'dhiko pAriNAmiko (ta.sU. 5 // 37) ke prathama sUtra kI vyAkhyA me sAMkhyakArikA ko cavAlisavI __ sthAna para bhASyakAra ne 'bandhe samAdhiko pAriNAmiko' kArikA ke 'viparyayAd bandha:' aza ko uddhRta kiyA gayA kahA hai| akalaGkadeva ne iti apare sUtra paThanti ke nirdeza hai| pUrI kArikA isa prakAra hai ke sAtha isa pATha kI samAlocanA kI hai / bandhe samAdhiko dharmaNagamana mUvaM gamanamadhastAdbhavatyadharmeNa / pariNAmiko' kA tAtparya hai ki dviguNa snigdha kA dviguNa jJAnena cApavargo viparyayAdiSyata bandhaH // rUpa bhI pariNAmaka (pariNamana karAne vAlA) hai| Apa prathama adhyAya ke prathama sUtra ke 43veM vArtika meM upa- me virodha hone se yaha pATha upayukta nahI hai| aisA mAnane yukta kArikA kI vistRta vyAkhyA kI gaI hai| Age para saiddhAntika virodha AtA hai| kyoki vargaNA me bandhavistRta rUpa se jJAna mAtra se mokSa hotA hai, isakA khaNDana vidhAna ke noAgama bandhavikalpa.sAdi vasasika bandhanirdeza kiyA gayA hai| me kahA gayA hai ki 'viSama snigdhatA' aura viSama rUkSatA tattvArtha sUtra-tattvArtha vArtika kI samasta racanA meM bheda hotA hai| isake anusAra hI 'guNasAmye sadRzAnA' tattvArthasUtra ke sUtro kI vyAkhyA ke rUpa meM kI gaI hai| yaha sUtra kahA gayA hai| isa sUtra se jaba samaguNa vAlo ke ataH kramika rUpa se sUtroM kA ullekha huA hai| isake bandha kA pratiSedha (niSedha) kara diyA hai, taba bandha meM 'sama' atirikta vyAkhyA ke bIca-bIca meM kahIM tattvArthasUtra ke sUtra bhI pAriNAmika hotA hai, yaha kathana ArSavirodhI hai, ataH uddhRta kie gae haiM / udAharaNArtha kucha sUtra isa prakAra haiM- vidvAnoM ke dvArA grAhya nahIM hai| (kramazaH) sandarbha sUcI 1. 'kRtrimAkRtrimayoH kRtrime saMpratyayo bhavatItiloke' 33. // 181, 34. 4162, 35. 4 / 2018, kAvyAkhyAna pA0 ma0 11122, tattvArthavAtika 36.44 / 2016, 37. 4 / 2114, 38. 4 // 21 // 5, zaza26 36. 4 / 21 / 5, 40. 5101, 41. 5 / 1 / 27, 2. tattvArthavAtika 1 / 3 / 12, 3. 1 / 5 / 28, 4. 1 / 6 / 1 42. 5 / 2 / 2, 43. 6 / 12, 44. 6 / 4 / 8, 45. 6 / 817 5. vahI 2 / 2 / 1, 6. 2 / 2 / 1, 7. 202 / 1, 6. 2 / 8 / 1, zaza, 6. rArA 7.sa . sadA 46.6 / 12 / 3, 461 4 47.8 / 3 / 1, 0 48, 6113, 6, 4143, 10. 211414, 11. 2 / 18 / 4, 12. 311814 46. 6 / 1 / 13, 50. 1 / 12 / 15, 51. 5 / 2415 13.3 / 212, 14. 4 // 221,15. 5116, 16. zarAH 52. SaNNAmatAtarAtItaM vijJAna vitAmataH / 17.417116, 18, 5 / 26 / 5, 16. 114, sh12|11 me uSvata / 20.1125, 21. 111111, 22. 111111, 53. tasvArthavAtika 112 / 11, 54.5 / 18 / 11, 23. 1 / 13 / 1, 24. 2038 / 1, 25. 2 / 381, 26.3.16 / 3,27.4 / 3 / 3, 28. 4 / 3 / 3 26.14 // 2, 58, vahI // 12 // 4-10 30. 4143, 31. 4.1217, 32. 4127, (zeSa pR0 11 para)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinasena ke anusAra RSabhadeva kA yogadAna 7 jasTisa zrI ema0 ela0 jaina navI zatAbdI ke jinasena ne apane mahAkAvya prAdi. indra devoM ke sAtha upasthita huA aura AjJAnusAra isa purANa meM bhagavAn vRSabhadeva ke samasta jIvana kA vizada prakAra racanA kIvarNana kiyA hai jisake do kSa atyanta rocaka haiM-yuvarAja- sarvaprathama ayodhyA ke kendra meM va cAro dizAoM meM kAla aura rAjyakAla / Aie inakI saMkSipta jhalaka dekhI jAe : tadanantara nimna dezoM kI sthApanA kI-kozala, yuvarAja kAla mahAdeza, mukauzala avantI, puNDra, uNDra, sAketa azmaka, apanI putrI brAhmI ko siddha nama: kahakara siddhamAtRkA ramyaka, kuru, kAzI, kaliMga, aga, baga, suhya, samudraka, akSarAvalI apane dono hAthoM se likhakara lipi sikhAI kAzmIra, uzInara. Avarta, vatsa, paMcAla, mAlava, dazAMNaM, dUsarI putrI sundarI ko sthAna krama se gariNata sikhaayaa| kaccha, magadha, vidarbha, kurujAgala, karahATa, mahArASTra, donoM putriyoM ko vyAkaraNa, chanda, ala kAra kA pa. surASTra, AbhIra, koMkaNa, vanavAsa, Andhra, karNATa, kozala, deza dene ke sAtha-sAtha mo se bhI adhika adhyAya vAlA cola, kerala, dAru, abhisAra, sovIra,zUramena, aparAntaka, vyAkaraNa likhA pora aneka adhyAyo vAlA chandazAstra videha, siMdha, gAMdhAra, yavana, cedi, pallava, kAmboja, racA jisameM prastAra, naSTa, uddiSTa, ekadviprilaghukriyA, AraTa, vAhIka, taruhaka. zaka aura kekaya / saMkhyA aura adhvayoga kA nirUpaNa kiyaa| zabdAlakAra ina dezo meM siMcAI vyavasthA kAyama ko| sImAaura arthAlakAra sikhAe tathA dazaprANavAle alaMkAra saMgraha surakSA ke lie kile kiledAra va annapAla banAe / madhyakI racanA bhI kii| vartI ilAko kI rakSA kA bhAra saupA lubdhaka, AraNya, apane putroM ko bhI amnAya ke anusAra alaga-alaga ceraTa, pulinda, zabara Adi mleccha jAti ke logoM ko| lokopakArI zAstra par3hAe khAsakara(1) bharata ko arthazAstra / ina saba dezoM meM koTa, prAkAra, parikhA, gopura aTArI (2) vRSabhasena ko natya aura gaMdharvazAstra / se gherakara rAjadhAniyA~ kAyama kii| (3) amantavijaya ko citrakalA ke sAtha anya kalAeM phira nikRSTa gAMva, bar3egAva, kheTa, kharvaTa, mahamba, tathA vizvakarmA kI vAstu vidhaa| pattana. droNa mukha, dhAnyasaMvAha, Adi grAma va nagaroM kI (4) bAhubalI ko kAmanIti, strIpuruSa lakSaNa pazu racanA kI aura indra ne purandara nAma paayaa| __ lakSaNataMtra, prAyaveva, dhanurveda, ratnaparIkSA praavi| gAMvoM ke bAhara zUdroM va kisAnoM-ke rahane ke lie yaha saba to kiyA kalpavRkSoM ke rhte-rhte| kalpa- bAr3a se ghire ghara bnaae| bAga aura tAlAba bnvaae| vRkSoM ko samApti para prajA me dukha vyApta ho gayA to nadI, pahADa, guphA, zmazAma, thUara, babUla, vana, pula Adi bhagavAn vRSabhadeva ne pUrva aura pazcima ke videha kSetro meM ke dvAga gAMvoM kI sImAe nirdhArita kii| eka gAMva kI pracalita varNavyavasthA, AjIvikA ke sAdhana, ghara grAma sImA eka kosa ora bar3e-bar3e gAvo kI sImA pAMca kosa Adi kI racanA ke anukaraNa me apane pitA ke rAjya meM rakhI gii| bhI yahI saba sthApita karane ke lie indra ko bulaayaa| ahIroM ke ghoSa, dasa gAMvoM ke bIca meM eka bar3A gAMva,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinasena ke anusAra RSabhadevakA yogavAma kre| do so gAMvoM kA khavaMTa, cAraso gAMvo kA nadI kinAre niyama banAnA prAraMbha kara diyA aura kaI niyama bnaae| droNamukha, AThaso gAMvoM para rAjadhAnI sthApita kii| unameM sabase pramukha the vivAha vyavasthA ke| uparokta prakAra me nAbhirAya ke sAmrAjya kI racanA vivAha vyavasthA- nigama isa pakAra rakhe karake indra to AjJApAlana karake svarga calA gyaa| gaeRSabhadeva ne taba prAjIvikA ko myavasthA ko hAtha meM liyA () zUdra, kevala zUdra kanyA ke sAtha ho vivAha kre| jo isa prakAra rakhI gaI (2) vaizya, vaizyakanyA aura zUdra kanyA ke sAtha vivAha (1) asi-zastra dhAraNa kara sevA krnaa| () maSi- likhnaa| (3) kSatriya, kSatriya, vaizya aura zUdra kanyA ke sAtha (3) kRSi-jamIna jotanA-bonA / vivAha kre| (4) vidyA- zAstra par3hAnA, nRtya gAyana krnaa| 14) brAhmaNa, isa varNa ko sthApanA to karege bharata (5) vANijya- vyApAra karanA / parantu bhagavAn ne niyama banAyA ki brAhmaNa (6) zilpa---hAtha kI kuzalatA jaise citra khIcanA, brAhmaNa kSatriya, vaizya aura zUdra kanyA ke sAtha' phUla patte kATanA aadi| bhI vivAha kara sakatA thaa| AjIvikA ke sAdhano kA isa prakAra chaha bhAgoM meM daNDa vyavasthA vibhAjana karane ke pazcAt bhagavAna vRSabhadeva ne logo ko yadi koI varNa ke lie nizcita prajIvikA chor3akara nimna prakAra varSoM meM bAMTA - dUsare varNa kI AjIvikA kare to vaNDa kA pAtra hogA yaha kSatriya-inheM bhagavAn ne apanI donoM bhaja o me mukhya niyama thaa| hA, mA, dhik ina tIna prakAra ke daNDo kI vyavasthA zAstra dhAraNa kara zastra vidyA dvArA matagaNa kI zikSA . dii| bar3I machalI choTI machalI ko khA jAtI hai isa matsya vaizya- inhe / gavAn umao ke yAtrA karanA dikhalAkara paradezagamana va vyApAra karanA sikhaayaa| nyAya ko baMda kipA gyaa| da dene ke lie baNDa ghara niyukta kie gae tAki duSTa janoM kA nigraha kiyA jA zadra- inhe apane pairo se gvRtti (nIca vRtti) sevA sake / rAjAo kA kAma thA begAra karAnA, daNDa denA va suzruSA karane ke lie kAyama kiyA, ina zUdro ko kAru, kara vasUla karanA kintu karo dvArA dhana kI vasUlI me akAru, spRzya aura aspRzya isa prakAra vibhakta kiyaa| adhika pIr3A na ho aiso hidAyata kI gii| kAru jaise dhobI, spRzya jaise nAI aura prajAba hya logo ko yaha saba kara lene ke bAda samrAT vaSagadeva ne hAra, aspRzya karAra di / / akampana, kAzyapa aura somaprabha kSa vayo ko mahAmANDalika bAhmaNa-isa varNa kI bhagavAn ne sthApanA to nahIM ghoSita kiyA aura unape pratyeka ke nIce cAra hajAra kI parantu bhaviSya meM unake lie par3hanA-par3hAnA yaha vyava rAjA rakhe ge| somaprabha ko phararAja, hari athavA sAya nizcita kiyaa| harikAnta ko harivaMza kA rAjA, kampana athavA zrIdhara itanI vyavasthA karane karAne ke pazcAd bhagavAn kA ko nAyavaMzakA nAyaka, kAzyA athavA maghavA ko ugravaza svayaM unake pitA naapanA mukUTa utAra kara unake sara kA rAjA ghoSita kiyaa| mahAmANDaliko ke Upara kaccha para rakhakara baDI dhUmadhAma se rAjyAbhiSeka kiyA / va mahAkaccha pradhirAja sthApita kiH / bAhubalI ko yuvarAja banAyA gyaa| itanA bar3A sAmrAjya aura usakI isa prakAra se rAjya kAla vyavasthA sthApita karane ke kAraNa bhagavAna ke kaI nAma par3a rAjyabhAra saMbhAlate hI bhagavAna ne prajA lie gae (zeSa pR.11 para)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasunandikRta upAsakAdhyayana meM vyasanamukti varNana zrIrAma mizra, risarca phailo, prAkRta evaM jainAgama vibhAga, vArANasI hokara pApamayI aneka akAyoM ko karatA hai| juA khelane vAle para svayaM usakI mAtA taka kA vizvAsa nahI rhtaa| isa taraha juA khelane meM aneka bhayAnaka doSa ko jAnakara uttama puruSa ko isakA tyAga karanA cAhie / zaurasenI prAkRta vAGmaya me vasunandikRta upAlakAdhyayana kA mahatvapUrNa sthAna hai| isa grantha me dhAvaka ke AcAra-vicAra kA varNana kiyA gayA hai| zrAvakAcAra para saMskRta meM aneka grantha prApta hote haiM, kintu zaurasenI prAkRta meM nibaddha vasunandi kA upAsakAdhyayana zrAvakAcAra kA svatantra rUpa se vivecana karane vAlA ekamAtra grantha hai / vasunandi zrAvakAcAra me dhAvaka ke prAyaH sabhI kartavyoM kA varNana kiyA hai, tathApi "vyasanamukti" kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / vyasanamukti ke antargata sAta vyasanoM aura usake sevana se prApta hone vAle phala kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| darzana zrAvaka ke varNana prasaMga meM vasunandi ne sAto vyasanoM kA nAma batAte hue unake sevana se hone vAle duSpariNAmoM kA bhI varNana kiyA hai| juA khelanA, zarAba pInA, mAMsa khAnA, vezyAgamana karanA, corI karanA, zikAra khelanA aura paradArA sevana karanA, ye sAta vyasana durgatigamana ke kAraNabhUta pApa hai| ina sAto vyasanoM kA vasunandine varNana kiyA hai, jo saMkSepa meM isa prakAra hai : 1. dyUtavoSa varNana : juA khelane vAle puruSa ke krodha, mAna, mAyA aura loga ye cAroM kaSAya tIvra hotI hai, jisase jIva adhika pApa ko prApta hotA hai| usa pApa ke kAraNa yaha jIva janma, jarA, maraNarUpI taraMgoM vAle duHkharUpa salila me bhare hue aura caturgatigamana rUpa AvatoM se saMyukta saMsAra samudra meM paribhramaNa karatA hai| usa saMsAra me juA khelane ke phala se yaha jIva zaraNa rahita hokara chedana, vana, kartana Adi ke ananta duHkha ko pAtA hai / juA khelane se andhA huA manuSya apane mAtA-pitA tathA iSTa mitra Adi ko kucha na samajhate hue svacchanda dyUtakrIr3A ke duSpariNAmoM meM rAjA yudhiSThira kA udAharaNa prasiddha hai| vana ne likhA hai ki parama tatvavAdI rAjA yudhiSThira juA ke selane se rAjya se bhraSTa hue tathA pUre parivAra ke sAtha nAnA prakAra ke kaSTa ko sahate hue bAraha varSa taka vanavAsa meM rahe' / 2. madyadoSa-varNama' : dyUtadoSa ke samAna hI vasunandi ne madyadoSa kA bhI sundara DhaMga se citraNa kiyA hai| madyapAna se manuSya unmatta hokara aneka niMdanIya kAryoM ko karatA hai, aura isI lie isa loka tathA paraloka me ananta duHkho ko bhogatA hai| zarAba pIne vAlA loka maryAdA kA ullaMghana kara nAnA prakAra ke kukRtyoM ko karatA hai| vaha besudha hokara apane dhana kA nAza karate hue idhara-udhara bhaTakatA hai tathA aneka pApoM kA bhAgI hotA hai / usa pApa se vaha janma jarA, maraNarUpa krUra jAnavaroM AkIrNa saMsAra rUpI kAntAra me par3akara ananta dukha ko pAtA hai| kisI manISi ne kahA hai ki- "zarAba vaha dImaka hai, jo manuSya ke dimAga ko ghATa letA hai tathA vaha manuSya jo bhI kukarma kara de, usake lie asambhava nahIM / " ima taraha madyapAna ke aneka doSo ko jAna karake mana, vacana aura kRta kArita aura anumodanA se isakA tyAga karanA caahie| madyapAna ke pari NAma svarUpa yAdava kula kA vinAza huaa| vasunandine ise udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA hai| eka bAra udyAna meM kIr3A karate hue yAdava ne pyAsa se vyAkula hokara purAnI zarAba ko jala samajhakara pI liyA, jisase ve naSTa ho gaye /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ basunanvikRta upAsakAdhyayana meM vyasanamakti varNana 3. mAMsadoSa-varNana :-- jo mukta ke za hai ta jinake roMgaTe bhaya ke mAre ___mAMsa doSa kA varNana karate hue vasunandi ne kahA hai khaDe ho gaye haiM, tathA jo apanI ora pITha karake maMha me ki mAMsa ko khAne se manuSya kA darpa bar3hatA hai| darpa ke tRNa ko dabAye hue bhAga rahA hai. me aparAdhI bhI dona bar3hane se manuSya ke andara nAnA prakAra kI icchAyeM jAgata jIvo ko zUravIra nahI mArate haiN| jisa prakAra gau, brAhmaNa hotI haiM / ina icchAo ke prabala hone para vaha zarAba tathA aura striyoM ke mArane meM mahApApa hotA hai| usI prakAra juA Adi kA sevana karatA hai aura unake doSoM ko bhI anya prANiyoM ke ghAta meM bhI mahApApa hotA hai| ataH bhogatA hai| zikAra khelane ke pApa se raha jIva saMsAra meM ananta duHkha ko prApta hotA hai| isalie deza virata zrAvakoM ko anaH __ mAMsa bhakSaNa ke duSpariNAmo me vasunandi ne eka candra vyasanI ke sAtha-sAtha zikAra kA bhI tyAga karanA pUra ke baka rAjA kA udAharaNa diyA hai| eka-cankra caahie| nAmaka nagara me mAMsa khAne se gaddha baka rAkSasa rAjya pada pAraddhidoSa kA dRSTAnta bhI vasunandi ne pAramparika se praSTa huA tathA apayaza se mara kara naraka meM gyaa| hI diyA hai| likhA hai-gajA brahmadata cakravartI hokara 4. vezyAdoSa-varNana': tathA caudaha ratnoM ke svAmitva ko prApta hokara bhI zikAra khelane se mara ra naraka meM gayA aura taraha-taraha ke kaSTo vezyAdoSa kA varNana karate hue vasunandi ne likhA hai ko sahatA rhaa| ki jo koI bhI manuSya eka rAta bhI vezyA ke sAtha samAgama karatA hai, vaha kArU, kirAta, cAhAla, Doma, pArathI 6. cauryadoSa-varNana" : Adi kA jaThA khAtA hai| kyoMki vezyA ina sabake sAtha vyasanoM ke krama meM chaThe sthAna para cauryadoSa kA varNana nivAsa karatI hai| vezyA hara eka ke sAmane usako cATu- karate hA vasunandi ne likhA hai ki-dUsare ko dhana curAne kAritA karatI hai aura apane ko usI kA batAtI hai, vAlA manuSya isa loka tathA paraloka meM asAtA bahula, jisase nIca manuSya usakI dAsA svIkAra karate hue arthAt pracura duHkho me bharI huI aneko yAtanAo ko pAtA vezyA ke dvArA kiye gaye apamAnoM ko bhI sahana karatA hai| hai aura kabhI bhI sukha nahIM paataa| parAye dhana ko harakara sabakI najaro se bacane ke lie idhara-udhara bhAgatA hai| vezyA saMsarga janita pApa se jIva ghora sasAra-sAgara cora apane mAtA-pitA, gurU, mitra, svAmI aura me bhayAnaka dukhoM ko prApta hotA hai / imalie mana, vacana, tapasvI Adi ko bhI kucha nahI ginatA, unake pAsa bhI kAya se vezyA gamana kA sarvathA tyAga karanA caahie| vezyAgamana ke duSpariNAmoM ko banane ke lie vasunandi ne jo kucha pAtA hai, use bhI balAt haraNa kara letA hai| corI karane vAlA vyakti AtmA ke vinAza ko, lajjA, cArudatta kA udAharaNa diyA hai| sabhI viSayoM meM nipuNa hone para bhI cArudatta vezyAvRtti ke kAraNa dhana khokara ghora abhimAna, yaza aura zIla ke vinAza ko tathA paraloka meM duHkha pAyA aura paradeza jAnA pdd'aa| bhaya ko bhI kucha nahI ginatA aura hamezA corI karane kA sAhasa karatA hai| cora vyakti isa loka tathA paraloka me 5. pAravidoSa-varNana : bhI ananta du kha ko pAnA hai| isalie zrAvaka ko corI pAcaveM vyasana ke rUpa meM vasunandi pAraddhidoSa arthAt kA tyAga karanA cAhi / nyAsApahAra bhI corI hI hai| nirIha jIvo kA zikAra karane se prApta doSoM kA varNana nyAsApahAra meM vasunandi ne zrIbhUti kA udAharaNa diyA hai| karate hue kahate haiM ki-samyagdarzana kA pradhAna guNa yataH nyAsApahAra arthAt dharoha ko apaharaNa karane ke anukampA arthAt dayA kahI gayI hai| ata: zikAra khelane doSa se daha pAvara zrImati ArtadhyAna se marakara saMsAravAlA manuSya samyagdarzana kA virAdhaka hotA hai / sAgara meM dIrghakAla taka phiratA rhaa|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10, barSa 4, ki02 anekAnta 7. paradArAdoSa-varNana" : svAmI hokara bhI parastrI haraNa ke pApa se rAjA rAvaNa sAtave vyasana ke rUpa meM vasUnandi ne parastrI kA haraNa apane pUre kula ke sAtha mara kara naraka ko gyaa"| karanA yA usake tarapha abhilaSita hone se prAptadoSa kA isa prakAra vasanandi sAtoM vyasano kA saMkSepa meM varNana varNana karate hue likhA hai ki-jo nirbuddhi puruSa parAyI karate hue kahate hai, ki jo vyakti sAtoM hI vyasanoM kA strI ko dekhakara usako prApta karane kA icchuka hotA hai, sevana karatA hai, usake du.kho kA varNana nahI kiyA jA vaha usake dvArA pAtA to kucha nahI hai, balki pApa ko hI sakatA / sAketa nagara meM rudradatta sAto hI vyasano kA sevana baToratA hai| karake marakara naraka gayA aura phira dIrghakAla taka saMsAra jaba vaha parastrI ko nahI pAtA, to idhara-udhara meM bhramatA phig"| vilApa karatA humA, gAtA huA bhaTakatA hai| vaha vyakti vasunandi ne sAtoM vyasanoM ke udAharaNa ke rUpa me yaha nahIM socatA hai ki parAyI strI bhI mujhe cAhatI hai yA pratyeka vyasana ke pAraparika udAharaNa prastuta kiye haiN| nahI? kevala usako prApta karane kI cintA meM hamezA dyUtadoSa me rAjA yudhiSThira kA, madyadoSa meM yAdavoM kA, ibA rahatA hai| aise puruSa kA kahIM bhI mana nahIM lgtaa| mAMsadoSa meM gaddhavaka rAkSasa kA, vezyAgamana me cArudatta kA, use mIThA bhojana bhI nahI ructaa| viraha me saMtapta rahatA pAravidoSa meM brahladatta kA, corya meM zrIbhUti kA aura prhai| use nIMda bhI nahI aatii| nAnA prakAra ke kaSTo ko dArAharaNadoSa ge rAvaNa kA varNana kiyA hai| ye sabhI sahate hue isa sasAra-samudra ke bhItara bhramaNa karatA hai| udAharaNa AcIna prAkRta tathA saMskRta vAGmaya me bhI isalie parigahIta yA aparigahIta parastriyoM kA mana, prApta hote haiN| vacana, kAya se tyAga karanA cAhie / zrAvakAcAra ke adhyayana kI dRSTi se tathA mAnava parastAna me vasunandi ne rAvaNa kA udAharaNa kalyANa kI dRSTi se vyasana mukti ke sandarbha meM yaha adhyayana diyA hai| vicakSaNa, ardhacakravartI aura vidyAdharo kA mahatvapUrNa evaM upayogI hogaa| sandarbha-sUcI 1. jUyaM khelaMtassa hai koho mAyA ya mANa lohA ya / piviUNa juNNa majja NachA te jAdavA teNa // ee havaMti tivvA pAvai pAvaM tado vahugaM / / 60 vasu. bhA. 126 pAbeNa tejara-maraNa-vIcipaurammi dukkhmlilmmi| 5. masAsaNeNa vaDDhaha dapo dappeNa majjamahilasai / caMDagaimamaNAvatammi hiMDai bhavasamuddammi vasU. zrA.61 jUya pi rama i to tapi vapiNae pAuNai doSe / / vasu0 zrA086 2. rajjaTa maMsa vasaNaM bAraha saMvaccharANi vnnvaasii| 6. masAsaNeNa giddho vagarakkho egacakkaNayaramma / patto tahAvamANa jUeNa juhihilo gayA / rajjAo paDhamaTaTho ayaseNa muo gamao Naraya / / vasu0 zrA0 125 7. kAruya kizaya-caMDAla-Doba-pAraghiyANa mucchiTTha / 3. majjeNa jarI avaso kuNei kammAgiga bidaNijjAi / ro bhakkhei jo saha vamai eyarati pi vessAe / ihaloe paraloe aNuhavai aNaMtaya dukkhaM // ___vasu0 zrA0 gAthA saMkhyA 88 vasu0 zrA01258. savvattha NikuNabuddhI vesAsaMgeNa cArudatto pi| kha iUraNa ghaNaM patto dukkhaM paradezagamaNaM ca / / pAveNa teNa bahuto jAi-jarA-maraNasAvayAiNNe / vasu. zrA0 128 pAi aNaMtadukkha paDimo sasArakaMtAre // 6. sammatassa paDANo aNukaMvA vaNNio guNo jamhA / vasu0 thA. 78 pAraddhiramaNasIlo sammatavirAhapo tamhA / / 4. ujjAmmi ramatA tisAbhibhUyA jalaM ti nnaakhnn| basu0 zrA064
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ sunambikRta upAsakAdhyayana meM vyasanamukta varNana go-baMbhaNa- mahilANaM viNivAe havai jaha mahApAvaM / taha ilarapANighAe vi hoi pAvaM Na sadeho // vasu0 zrA0 18 10. houNa cakkavaTTI caudaharaNAhio vi saMpatto / mariNa baMbhadato nirayaM pAraddhiramaNeNa // vasu0 zrA0 126 11. paradatvaharaNasIlo ihaparaloe asAvabahulAbo pAuNDa jAyaNAyaNa kayAviha palAecha / vasu0 zrA0 101 jagaNei mAya vappaM gurU-mitta sAmiNa tavassiM vA / paNa harai cha ki viSNuM kipi jn||i vasu0 prA0 104 12. nAsAvahAradose daMDaNaM pAviNa sirimUI / mariUNaM aTTajhANeNa hiDio dohasasAre || vasu0 0 zrA0 130 ikSvAku -- ikSurasa kA saMgraha karane kA upadeza dene ke kAraNa / gautama - uttama svarga sarvArtha siddhi se Ae the isa kAraNa (go yAne svarga ) kAzyapa - kAzya ( teja) ke rakSaka hone ke kAraNa manu aura kulaka prajA kI AjIvikA kA manana kiyA isa kAraNa prajApati, Adi brahmA, vidhAtA, vizvakarmA, sRSTA ina nAmoM se bhI bhagavAn jAne jAne lage / ( pR0 7 kA sa yaha rAjyakAla tiresaTha lAkha pUrva taka calA jisame prabhu putra-pautroM se sampanna bane rahe sAre rAma indra unake 56. pramAraNasamu0 13 svArthapAtika 1 / 12 / 11 60. nyAyasUna 112 svArthavArtika 1 / 1 / 45 61. nyAyasUtra 11400 vAtika 10226 62. yogAya 12 svArthavA 62. svArthavArtika 101018 65. 2824, 13. daTThUNa parakalataM NibbuddhI jo karei ahilAsaM / Naya kipi tasya pAvada pAva emeva ase // 64. 1 / 1018, 66.526, 5076. 67. 5 / 26, vasu0 bhA0 112 freesadda rUpa gAya yiyasiraM hnnmpi| paramahilamalabhamANo amappalAva pi jape / / 11 vasu0 zrA0 113 kavi kuNai radda miTTha pi ya bhoyaNaM Na bhujei / chipi alahamANo acchas viraheNa satatto // vasu0 0 zrA0 115 14. houNa khayaraNAho vayakkhao addhacakkavaTThI vi / marikana gao vAraya paristhi harameNa laMkeso // vasu0 0 13 14. sAketa sattavi vasAI satavi mariNa gao Niraya bhamio puNadIhasasAre || vasu0 zrA0 133 bhogopabhoga kI sAmagrI bhejatA rahA kyoM tIrthakara na to stanapAna karate hai aura na pRthvI para kA bhojana grahaNa / unake bhojana svarga se AyA karate haiM / ( pR0 5 kA zeSAMza) bhagavAn RSabhadeva kA kitanA bar3A yogadAna thA isakI thor3I-sI jhalaka hI hai yaha bhavya jana AdipurANa kA pArAyaNa ( svAdhyAya nAmaka tapa) kare aura mahAkavi bhagavajinasenAcArya ke vizAla jJAna, kAvyakalA, kalpanA, tathya, zabda, alakAra, chanda ke sAtha-sAtha dharma kA Ananda prApta kare tAki mokSa lakSmI kI prApta karane meM samartha ho ske| mandAkinI naI dillI 66. 5 / 17 / 23, 72. 6 / 13, 70.5 / 17 37, 73.81126, 68. 50101, 71.5 / 1624, 74. 8 / 1 / 26, 75. 6/36, 76.8117, 77. manusmRti 5 / 3678 tasvArthavArSika 122-27, 81. 11050-54, 76. 122480. vahI 111 / 13 82. 50101001. 21011 84 302 85.503724
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra kA samAlocanAtmaka sampAdana ['niyamasAra kA samAlocanAtmaka sampAdana' yojanA ke antargata taiyAra prAraMbhika nivedana vibhagata tathA kRnkRmya ke vizeSa adhyetAoM ke samma prastuta hai| lekhaka ] / niyamasAra kI prAkRta gAthAo kA mUlapATha sampAdana ke vizeSa uddezya se yahAM prastuta hai| mudrita pratiyoM meM prAkRta pATha atyadhika azuddha hai| isase anuvAda eva adhyayana bhI prabhAvita hue haiN| niyamasAra para pI-eca0 DI0 upAdhi ke lie anusandhAna kArya karate samaya ukta tathya sAmane Aye prAkRta pATha azuddha hone se bhASAzAstrIya adhyayana sambhava nahI huA / ina bAtoM para anusandhAna kArya ke mArganirdezaka AcArya gokulacandra jaina se nirantara vicAra-vimarza huaa| unhoMne niyamasAra kA mAnaka saMskaraNa taiyAra karane para bala diyA / sampAdana yojanA bnvaaii| use vizvavidyAlaya anudAna Ayoga ko bhija vAyA / sobhAgya se prAyoga ne yojanA svIkRta kara lI aura mujhe "risarca ezosieTazipa avArDa" kI / DA0 RSabhacanva jaina 'phaujadAra ' kiye gaye mUla prAkRta pATha kA yaha niyamamAra kA prastuta mUla prAkRta pATha ukta sampAdana yojanA kA eka aMga hai| isakA AdhAra adyAvadhi prakazita vibhinna saskaraNa haiM / niyanasAra sarvathama san 1916 meM jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI se prakAzita huA / isakA sampAdana zItalaprasAda ne godho ke di0 jaina mandira, jayapura kI eka hastalikhita pANDulipi ke AdhAra para kiyA hai / bAda ke dazakoM meM niyamasAra ke aneka prakAzana hue hai una sabhI meM mUla prAkRta pATha va punarmudrita hai kisI me bhI pATha ko zuddha karane kA prayatna nahIM kiyA gyaa| bAda ke prakAzanoM meM azuddhiyAM tathA pATha bheda bar3hate meM gaye haiN| mudraNa kI truTiyAM alaga hai| kucha jAna-bUjhakara bhI pATha parivartita kiye gaye hai| paM0 balabhadra jaina ne prayatnapUrvaka 255 pATha parivartita kiye hai | vyAkaraNa aura chandonuzAsana ke anusAra pATha badale gaye haiM / kucha saskaraNo me prAkRta pATha ko saskRta chAyA ke adhika nikaTa lAne ke lie badalA gayA hai| kisI bhI saMskaraNa meniyamasAra kI uttara tathA dakSiNa bhArata meM upalabdha prAcIna pANDulipiyoM kA upayoga nahI kiyA gayA / sampAdana ke anya svIkArya mAnaka bhI nahI apanAye gaye / truTipUrNa pATha ke kAraNa kaI sthaloM para artha me sagati nahIM baiThatI gAthAoM kA geyAtmakatatva bhI prabhAvita huA hai / prAcIna pAramparika siddhAnta granthoM kI bhASA ko bAda meM likhe gaye vyAkaraNa evaM chandazAstra ke anusAra parivartita karanA sampAdana niyamo ke viruddha hai / isase prAcIna bhASA kA svarUpa evaM svabhAva vikRta hotA hai / aba taka niyamasAra ke 15 saMskaraNa upalabdha hue hai / isa mUla prAkRta pATha ko taiyAra karane meM inakA upayoga kiyA gayA hai| inake atirikta kucha anya saskaraNo kI bhI jAnakArI milI hai| unheM prApta karane kA prayatna kiyA jA rahA hai / ukta saMskaraNa saMskRta TIkA, hindI, aMgrejI, gujarAtI yA marAThI anuvAda ke sAtha prakAzita haiN| niyamasAra ke hindI aura gujarAtI padyAnuvAda bhI hue haiN| 1916 I0 prathama saMskaraNa me eka pANDulipi kA upayoga huA hai / sonagar3ha se 1951 meM prakAzita gujarAtI saMskaraNa meM tIna pANDulipiyoM ko sUcanA hai unakA paricaya vahA~ upalabdha nahIM hai| bAda ke saMskaraNoM meM pANDulipiyoM kA upayoga nahI kiyA gyaa| kisI bhI saMskaraNa me pANDulipiyoM kI sUcanA bhI nahI hai / pichale dazaka meM niyamasAra ke sarvAdhika prakAzana hue haiN| kukura kA dvisahasrAbdi samAroha bhI do varSa taka manAyA gayA, kintu kahIM se bhI kundakunda ke grantho ke prAmANika saskaraNa taiyAra karane kI yojanA sAmane nahI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra kA samAlocanAtmaka sampAvana 119 130 jeNha 147 158 170 AI : Azcarya isa bAta kA hai ki kundakunda ke nAma para 135 mokkhaMgapa mokkhagayaM sthApita saMsthAoM dvArA bhI isa dizA meM prayatna nahIM kiye 137,138 kiha, kaha kaha gye| 140 gharU ghara niyamasAra ke pahale saMskaraNa me mUla prAkRta gAthAeM 141 pijkRto, pajjutto, NijjuttI, maNei do bAra chapI haiN| una dono me bhI pATha bhinnatA hai| maNati udAharaNa ke lie kucha pATha isa prakAra hai 142 NijjettI, vAvassayaM NijjudI, vAvassayaM gAthA saMkhyA II AvassayaM 11; varatavacaraNA varatavacaraNa 141,146,147 AvAsa Avassa parihANa parihAraM 144,149 AvAsaya Abassaya joNDa 156 mati maNei 142 kambha vAbassayati kambhamAvAsayati 147 sAmaNNa guNa sAmAiyaguNaM kuNadi kuhi 155 pahikkamaNAdiya paDikkaNAdI 153 sajjhAuM sajjhAo paDivajja ya paDijjiya 167 pacchataspta paMcchattassa 165 NicchayaNayaeNa NinchayaNaeNa 169 kila dUmaNa hodi kiM dUsaNaM hoI 166,169 dUsaNa saNa Nava Navi jAgadi Na vijANadi 185 puvAvaravirodho jadi pugdhAvara yaviroho 171 appago appaNI , samayaggA samayaNhA sAkaTTha sA akvaM sabhI saMskaraNo me pAramparika rUpa se kucha pATha azuddha 179,160,191 ya hoi chAte A rahe haiM / ima ora abhI taka kimI kA dhyAna nahI gyaa| yahA kucha pATha eva unake sthAna para saMbhAvita niyamasAra kI 30 prAcIna pAMDulipiyoM kI jAnakArI pATha diya jA raha hai-- abhI milI hai| zAstra bhaDAro ke sarvekSaNa kA kArya jasa gAthA saMkhyA mudrita pATha sammAvita pATha rahA hai| rAjasthAna ke zAstra bhaDAro se cAra pAMDalipiyoM (1) (2) (3) kI jIrAksa kApiyAM prApta ho cukI hai| zeSa ke lie attA, atto pA prayatna kie jA rahe hai| 6 chuhahabhIrUroso chuhataNhAbhIroso prastuta sampAdana yojanA meM sarvaprathama grantha kA mUla 32 cAvi prAkRta pATha taiyAra kiyA jaayegaa| isakA sarvAdhika sapadA, sapadI sapayA prazasta AdhAra prAcIna pAMDulipiyAM hogii| uttara aura je erisA ederisA dakSiNa bhArata meM alaga-alaga samaya meM pAMDulipiyAM likhI 77,78,79,80,81 kattIrNa kattANa gaI haiN| iname devanagarI eva kannar3a lipi kI pADulipiyAM 95 masuha pramukha haiN| deza-videza me upalabdha sabhI pAMDulipiyoM kA 97 Navi muccai Na vimuccai sarvekSaNa kiyA jA rahA hai| parIkSaNa ke bAda sarvAdhika 114 pUrI gAthA mahatvapUrNa eva prAcIna pratiyo kA upayoga kiyA jaayegaa| 115 khue cadu viha kasAe khu cahuvihe kamAe niyamasAra kI katipaya gAthAeM kundakunda ke anya samajjiya ya ajjiya grantho me yathAvat prApta hotI hai| kucha kiciva zabda pari 175 hadi jhANa bhAvi 32 72 asuha 118
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAMta kI dRSTi se tulanAtmaka adhyayana kiyA jAyegA / kundakunda ke anya granthoM meM tathA digambara zvetAmbara pranthoM meM yathAvat yA kiMcid zabda parivartana ke sAtha upalabdha evaM viSayavastu kI dRSTi ne sAmya rakhane vAlI niyamasAra kI gAthAoM kA adhyayana prastuta kiyA jAyegA / prakAzita eka bhI saMskaraNa meM zabdakoza nahIM hai / isalie pariziSTa me niyamasAra kA sampUrNa prAkRta zabda koza diyA jAyagA / pAribhASika zabdoM kA vizleSaNa pRthaka rUpa se prastuta kiyA jaayegaa| mUlagAyAnukramaNikA, saMskRta TIkA ke pathoM kI anukramaNikA evaM viSTa sAmagrI ke svatantra pariziSTa hoMge / 1444, ki0 2 vartana ke sAtha milatI hai / viSayavastu kI dRSTi se unameM sAmya hai| anya digambara zvetAmbara pranthoM me bhI katipaya gAthAeM upalabdha haiM / mUla pATha sazodhana meM isa sAmagrI ke samucita upayoga kA dhyAna rakhA jAyegA / niyamasAra me kucha prAcIna pAribhASika zabdoM kA prayoga pAramparika dRSTi se mahatvapUrNa hai| kucha kA viSayavastu kI dRSTi se ullekhanIya hai| aise zabdoM ko saikar3oM varSa pazcAt nirmita vyAkaraNazAstra evaM chandazAstra ke niyamoM ke anurUpa nahIM banAyA jA sktaa| bhASAzAstra kI dRSTi se bhI yaha upayukta nahI hai / mUla zakRta pAtra ke saMzodhana meM ukta sabhI tathyo kA dhyAna rakhA jAyegA / isake sAtha prAkRta bhASA evaM viSaya ke adhikArI vidvAnoM kA bhI yathAsambhava sahayoga prApta kiyA jAyegA / sampAdita pATha ke anurUpa hindI aura aMgrejI anuvAda kiye jaayeNge| prastAvanA me sampAdana sAmagrI kA paricaya hogA / isameM sampAdana meM prayukta tADapatrIya pAMDuliniyo; hastalikhita kalIya pAliyoM tathA prakAzita saskaraNoM kA vivaraNa mukhya hai ajJAta tAsApoM ke AbhAra se kundakunda ke samaya evaM kRtiyoM para vicAra hogA TIkAkAra ke viSaya meM bhI vicAra kiyA jaayegaa| bhASAzAstrIya dRSTi se grantha kA adhyayana samAviSTa hogA / sAtha meM niyamasAra kI gAthAo kA bhASA evaM viSayavastu uparyukta tathyoM ke sAtha niyamasAra kI prAkRta gAthAoM ko Ake samakSa prastuta karate hue vinamra nivedana hai ki ApakI dRSTi me jo prAkRta pATha vicAraNoya lagate ho, unheM rekhAMkita kara deM una pATho ko jAMcane aura zuddha karane ke lie upayukta sthala- sAmagrI sujhAyeM tathA paramparAgata zAstrI ke apane vyApaka gradhyayana ke AdhAra para samAvita pATha bhI sujhAve / sampAdana yojanA ke viSaya me sujhAva vistAra me svatantra rUpa se aMkita karane kI kRpA kreN| Apake sahayoga aura mArgadarzana ko habha atyanta mahatvapUrNa mAnate haiM aura usakA Adara pUrvaka ullekha kareM | saM0 [saM0 bi0 bi0 vArANasI jinavANI kI rakSA kA upAya zrutakevalI gaNadhara veba aura paramparita, jJAnI, prAcIna mAnya parama digambarAcArya pUrNa aparigrahI rAga-birodharahita hone se vastu tatva kA yathArtha varNana kara ske| hameM unake vacana pramANa karane cAhie aura zAstra kI gaddI para unhIM kA vAcana karanA caahie| Ajakala yaza yA dravya-arjana ke lie pustakoM ke rUpa meM pakSapAtapUrNa bahuta kucha (apanI samajha se likhane kI paripATo cala par3I hai aura parIkSA duSkara hai| ataH Adhunika lekhakoM kI pustakeM gaho para svIkAra nahIM kI jAnI cAhie / jinavANI ke saMrakSaNa kA yaha eka upAya hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahAra kA zAntinAtha pratimA lekha DA. kastUracandra 'sumana' ema0 e. pI-eca0 DI0 kAvyatIrtha bhAratIya itihAsa meM abhilekhoM kA anaThA yogadAna paMkti 2. dva devapAla iti // 1 // zrI lapAla iti tattanayo rahA hai| abhilekhoM kI prAmANika unake maulika svarUpa (kamala-puSpa) vareNyaH yuNyaka mUttirabhavadvasubATimeM hI prApta hotI hai aura unakA anta parIkSaNa bhI unakI kAyAM (m)| kottijjaMga tra (ya)-- maulika sthiti se hI hotA hai| jiname kAla kA nirdeza pakti 3. paribhraNasa (zra) mArttA yasyasthirAjani jinAyanahIM hotA unakA kAla nirNaya lipi aura lekhana zailI se tana (kamala-puSpa) cchalena // 2 // ekastAvada nUnaho kiyA jAtA hai| aba taka jo jaina abhilekha saMgraha vuddhinidhinA zrI (zrI) zAnti cetyA laprakAza meM Aye hai, unameM lekhako ne unake molika rUpa ko paMkti 4. yo diSTayA (dRSTyA) naMda (nanda) pure para: prakaTa nahIM hone diyA hai| abhilekho ma lekhako ne apanI paranara.naMda (nanda) pada: zrI (dhI matA / yena chApa lagA dI hai| abhilekhoM se mUlalekha kI pakti ke zrI (zrI) madanesa (za) sA (kamala-puSpa) garapura anta aura prArambha kA bodha nahIM hotaa| prAcIna abhi- tajjanmano nimmime soya (so'yaM) ire (dhe) SThi lekhoM me sarepha varNa dvitva varNa meM prayukta hue hai| isI variSTha rAhaNA iti irI (zrI ralhaNAkhyAdprakAra sthAna kI bacata karane ke lie prAcIna abhilekhA paMkti 5. // 3 // tasmAda Ayata kulAmvara pUrNAcaMdra (candraH) meM anunAsiko ka sthAna meM anusvAra kA prayoga huA hai| zrI (zrI) jAhastadanujoda (kamala-puSpa) ya caMdra kha varNa ke lie 'Sa' tathA za aura 4 vargoM ke lie ma varNa / candra) naamaa| eka: paropakRti hetu kRtAvatAro ke prayoga bhI draSTavya hai / ina vizeSatAo kA prakAzita dhAtmakaH punrmo| abhilekhoM me abhAva hai| paMkti 6. gha sudAnasAraH // 4 tAbhyAmase (ze) Sa duritoSa ataH prastuta abhilekha meM abhinekha kA maulika svarUpa sa (za) maika hetu (tu) nirmA (kamala-puSpa) pita rakhA gayA hai| zuddha rUpa koSTaka ke bhItara diye gaye hai bhuvanabhUSaNa bhUtametat / parI (zrI) zAnti caitya jisase maulika aura zuddha dono rUpa pAThako ko prApta mati (miti) nitya sukha pradA-(nAt) hoge| abhilekha ke sAtha hI abhilekhI anya sAmagrI kA pakina 7. mukti di (zri) vadanavIkSaNa lolupAbhyAm apekSita vivecanA bhI dI gaI hai| isase abhilekha ke 1100 cha cha cha / / (kamala-puSpa) savat 1237 mAdhyama se prAcIna itihAsa ko jAnane samajhane meM bhI mArga sudi 3 sa (zu) ke stro (zrI) matparamADideva suvidhA hogI aisA merA vizvAsa hai| paramaddhideva) vijaya gajyeprAmANika rUpa se ahAra kA atIta nimna paktiyo me nita ma paMkti 8. caMdra (candra) bhArakara samudratArakA yAvatra janadraSTavya hai cittahArakA / dharma / / (kamala-puSpa) ri kRta ahAra zAntinAtha-pratimAlekha mUlapATha su / zu)ddha kIrtana tAvada (de) va jayatAssu. paMkti 1. o namo vItarAgAya / / gra (ga) hapativazasaroruha kIrtanam / / (61 saha (kamala-puru) sa rasmiH (rapimaH) sahasrakaTa paMkti 9. vAlhaNastha mutaH parI (zrI) mAn rUpakAro mahA. yaH / vANapure vyaghitAzI (sI) srI (zrI) mti|| pA (kanala-puSpa) paTo vAstu sA (zA) mAni strajJastena vivaM (bimba) sunimmita (tm|| (7)m
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa4,ki02 anekAnta chanda-paricaya Ananda denevAlA dUsarA caityAlaya apane janma ima abhilekha ke prathama zloka meM AryA dUsare, cauthe, sthAna zrI madanezasAgarapura me vanavAyA thaa| aura pAMcaveM iloko me vasantatamilakA, tIsare zloka me zloka 4. unake kula rUpI AkAza ke lie pUrNacandra ke zArdUlavikrIDita, chaThe zloka me rathoddhatA aura sAtave samAna zrI jAhaDa utpanna hue| unake choTe bhAI zloka meM anuSTupa chanda hai| udayacandra the| unakA janma pradhAnatA me parApapATha TippaNI kAra ke lie huA thaa| ve dharmAtmA aura amogha. dAnI the| 1. mUlapATha meM na aura ma vargoM ke sthAna para anusvAra kA prayoga huA hai| zloka 5. mukti rUpI lakSmI ke mukhAvalokana ke lolUpI 2za ke sthAna meM sa aura sa ke sthAna me za ke una donoM bhAiyo ke dvArA mamasta pApoM ke kSaya prayoga bhI hue haiN| kA kAraNa, pRthivI kA bhUSaNa-svarUpa zAzvat 3. zrI tIna prakAra se likhA gayA hai--dhI, zrI sukha ko denevAlA zrI zAntinAtha bhagavAna kA aura lii| bimba nirmita karAyA gyaa| 4. I svara kI mAtrA varNa ke Upara ghumAvadAra Akati samvat 1237 agahana sudI 3, zukravAra zrImAn lie hai| varNa kI UparI Ar3I rekhA se saMyukta nahIM hai| jilA 5. varNa me u svara kI mAtrA anya vargoM ke samAna zloka 6. isa loka me jaba taka candramA, sUrya, samudra aura lo nIce saMyukta kI gaI hai| tArAgaNa manuSyoM ke citto kA haraNa karate haiM 6. 'e' svara kI mAtrA ke lie varNa ke pahale eka taba taka dharmakAriyo kA racA huA sukItimaya bar3I rekhA kA vyavahAra huA hai| yaha sukortana vijayI rhe| 7. aura ca varNa va varNa kI AkRtika lie haiN| loka 7. vAlhaNa ke putra mahAmatizAlI mUrti-nirmAtA 8. zA varNa la varNa kI AkRti meM akita hai| aura vAstuzAstra ke jJAtA zrImAn pApaTa hue / 9. ba ke sthAna meM 'va' varNa kA prayoga huA hai| unake dvArA isa pratimA ko racanA kI gii| 10. sarepha varNa dvitva varNa meM aMkita haiN| abhilekha meM ullikhita nagara 11. pAMcaveM zloka ke anta me 'eja' zabda anAvazyaka pratIta hotA hai| vANapura-isa nagara kA nAma prastuta pratimA-lekha kI bhAvArtha prathama pakti me AyA hai, jisameM batAyA gayA hai ki zrImAna loka 1. vItarAga (deva) ke lie namaskAra hai / jinhoMne devapAla ne yahAM sahasrakUTa caityAlaya nirmita karAyA thaa| bAnapura meM sahasrakTa caM tyAlaya banavAyA ve yaha sthAna madhyapradeza ke TIkamagar3ha se aThAraha mIla gRhapati vaMza rUpI kamalo ko praphullita karane ke dUra pazcima me vANapura grAma ke zahara geDa se kinAre aja lie sUrya svarUpa devapAla yahAM (isa nagara me hue| bhI sthita hai| DA. narendrakumAra TImagar3ha ke saujanya se zloka 2. unake basuhATikA nagarI meM pavitratA kI mUrti 15/11/90 ke prAtaH isa sahasrakUTa ke darzana karana kA eka ratnapAla nAmaka putra hue jinakI kItti saubhAgya prApta huA thaa| tInoM lokoM meM paribhramaNa karane ke zrama se thaka- yaha caityAlaya sAta bhAgo meM vibhAjita rahA hai| kara jinAyatana ke bahAne sthira ho gaI : UparI sAtavA bhAga nahIM hai| pratimA kI gaNanA karane zloka 3. zrI ralhaNa (ratnapAla) ke zreSThiyo me pramukha para unakI 1000 saMkhyA pUrNa na hone para yaha saMbhAvanA zrImAn galhaNa kA janma huA : ve samagrabuddhi ke tarka saMgata pratIta huI / UparI aza kI apUrNatA se bhI yaha nidhAna the| unhone zrI zAntinAtha tIrthaMkara kA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| eka syAlaya nandapura meM aura sabhI logoM ko DA0 narendra kumAra jI ke sahayoga se papAsana aura
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahAra kA zAntinAtha pratimA seva khaDgAsana pratimAo kI nimna prakAra gaNanA kI gii| pUrva pazcima aura dakSiNa dizAo me kula 239-239 pratimAeM haiN| Upara se nIce chaha ghaNTo me ve isa krama meM haiM - 23,63, 64.43, 33 aura 13 kula 2391 uttara kI ora kula 207 pratimAeM virAjamAna hai| ye prati mAe Upara se nIce chaha khaNDoM meM isa krama meM virAjamAna haiM-23, 67, 64, 31, 3 aura 13 / cAroM dizAoM kI kula 924 pratimAeM hai aisA pratIta hotA hai ki sAtaveM bhAga meM cAroM ora 16-16 pratimAeM rahI hai| pUrva aura dakSiNa kI ora madhya meM sthita pratimA ke Upara pAMca phaNavAlA sarpa aMkita hai ataH ve pratimAe tIrthaMkara supArzvanAtha kI kahI jA sakatI hai| pazcima me candraprabha aura uttara meM neminAtha tIrthaMkaroM kI pratimAe haiN| yahAM bAyIM ora do paMkti kA lekha hai 1. anekAnta, varSa 9 kiraNa 10, pRSTha 384-385 se sAbhAra / 1. yAMgalipIhiNI bAhii * ( apaThanIya) 2. dAyIM ora eka paMkti NA lekha hai jisame samvat 1009 par3hane meM AtA hai / yaha samvat 1109 honA bhI saMbhAvita hai / yahA AdinAtha, bharata aura bAhubali kI paMDita pratimAyeM bhI haiM eka phalaka para AdinAtha pratimA kI dAyI ora vahuvali aura bAyI ora bharata pratibhA hai / eka zilAkhaMDa para AdinAtha kI mukhya pratimA sahita 53 pratimAyeM aMkita hai / pratimAoM kI sakhyA se isa zilAkhaMDa para nandIzvara dvIpa ke 52 jinAlayo kI sthApanA kI gaI pratIta hotI hai| anya aneka pratimAyeM hai| yaha sthAna darzanIya hai| vasuhATikA - isa sthalI me sabhavataH madanezasAgarapura nagara kA mukhya bAjAra thA / ratnapAla ke pitA devapAla yahIM rahate the / saMbhavataH ve apane samaya ke rdhA ka puruSa the / paM0 amRtalAla zAstrI ne candela madanavarmadeva ko naSTa bhraSTa rAjadhAnI kA yaha nAma batAyA hai / parantu rAjadhAnI ke naSTa bhraSTa ho jAne se nagara ke nAmoM meM parivartana huA nahI par3hA gayA ataH zAstrI jI kA kathana tarkasagata pratIta nahIM hotA hai yaha madanezasAgarapura ke kisI vArDa kA nAma 17 yA mukhya bAjAra kA hI nAma rahA pratIta hotA hai| madanezasAgarapura - prastuta abhilekha me zAntinAthasyAlaya ke nirmAtA gahaNa ko isa nagara kA nivAsI batAyA gayA hai| bArahavI zatAbdI meM yahAM candela madana varmA kA zAsana thaa| usane yahAM eka tAlAba banavAyA thA jisakA nAmakaraNa usane apane nAma para kiyA thA jo Aja bhI 'madanasAgara' ke nAma se jAnA jAtA hai| madana varmA kI saMbhavataH yaha nagara rAjadhAnI thI / vasuhATikA aura ahAra isI ke nAma hai| garahaNa ke bAbA vasuhATikA meM aura pitA isa nagara me rahate the| donoM meM dUrI saMbhavataH vizeSa nahIM thii| lazkara-vAliyara ke samAna donoM nikaTavartI rahe pratIta hote haiN| nambapura prastuta pratimAlekha ke tIsare zloka meM galhaNa dvArA yahAM zAntinAtha caityAlaya banavAyA jAnA batAyA gayA hai / ahAra ke samIpavartI navaroM aura grAmoM meM nAvaI ( navAgar3ha) eka aisA sthAna hai jahAM bArahavIM zatAbdI kI kalA se yukta zAntinAtha pratimA virAjamAna hai| ma nAvaI ko nandapura se samIkRta kiyA jA sakatA hai aura nAvaI kA hI pUrva nAma nandapura mAnA jA sakatA hai / bahAra kA samIpavartI hone se nArAyaNapura ko bhI nandapura se samIkRta kiyA jA sakatA hai kyoki vahA~ isa kAla ke Aja bhI avazeSa vidyamAna haiN| yadyapi yahAM samprati zAntinAtha pratimAna mandira me vidyamAna nahIM hai candraprabha pratimA hai parantu zAntinAtha pratimA ke virAjamAna rahe hone kI saMbhAvanA ko nakArA nahIM jA sakatA hai / pratimA-paricaya parikara bar3agAsana mudrA meM virAjamAna isa zAntinAtha pratimA kI hatheliyoM ke nIce soghamaM aura IzAna svargoM ke indra caMmara Dhorate hue sevA rata khar3e haiN| bAyIM - ora kA indra caMgara dAyeM hAtha meM aura dAyIM ora kA indra bAyeM hAtha meM lie hai| dono indra AbhUSaNoM se bhUSita haiN| unake sira mukuTabaddha hai| kAnoM meM gola kuMDala haiN| gale meM do-do hAra dhAraNa kiye haiN| prathama hAra pAMca lar3iyoM kA aura dUsarA hAra tIna lar3iyoM kA hai| eka hAra vakSasthala taka AyA hai aura dUsarA hAra vakSasthala ke nIce se hokara pRSTha bhAga kI ora gayA hai / inake hAthoM meM kaMgana
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18, varSa 44, ki02 anekAnta aura bAhoM meM bhujabandha hai| kaTi pradeza meM mekhalA hai aguThe se sira taka ko avagAhanA 16 phuTa 8 iMca hai| jisameM choTI choTI ghaMTikAyeM laTaka rahI haiN| pairoM meM tIna- Asana ko nIcAI 19 ica hai| prAsana sahita pratimA kI tona kar3e aura pAyala dhAraNa kiye haiN| avagAhanA 18 phuTa 3 iMca hai| pratimA para maTiyAle raMga ina indroM ke nIce donoM ora eka-eka puruSAkRti kA camakadAra pAliza hai| yaha pratimA bhI AtatAyiyoM kI aMkita hai| ye donoM puruSa ratnAbharaNoM se vibhUSita hai| Rra daSTi se ojhala na ho skii| isakA vAhabhAga va dAyAM inake siroM para tArAMkita kirITa haiN| kAnoM meM gola hAtha, nAsikA aura pairo ke aMgUThe khaNDita kara diye gaye kaMDala haiN| bAhuoM me bhujabandhana aura hAthoM meM kaMgana dhAraNa the jo naye banavAkara jor3e gae hai / paM0 pannAlAla zAstrI kiye haiM / inake kaTi pradeza meM mekhalA bhI akita hai / dono sADhamalavAloM ne 72 tolA pannA prApta karake pAliza hAthoM meM ye puSpa dhAraNa kiye haiN| inake hAra nAbhi pradeza kArAyI thI kintu pAliza kA pUrva pAliza se milAna kA sparza kara rahe haiN| inakI nukIlI mUMcha aura dAr3hI bhI nahI ho sakA hai| joDa spaSTa dikhAI dete hai| sira ke hai| veza-bhaSA se donoM koI rAjakumAra yA zreSThI putra keza ghugharAle hai| hatheliyoM para kamala puSpoM kA sundara pratIta hote haiN| paM. balabhadra jaina ne ise zAntinAtha- aMkana haA hai| pratimA ke nirmAtA jAhar3a ora udayacandra kI pratimAyeM pratimA itanI manojJa hai ki jo eka bAra darzana kara hone kI udaghoSaNA kI hai jo tarka saMgata pratIta hotI hai| tA hai vaha prAkRSTa hae binA nahIM rhtaa| usako darzanA. Asana bhilASA kama nahI hotii| isa zatAbdI ke advitIya santa pratimA jisa Asana para birAjamAna hai usake madhya parama pUjya gaNezaprasAda jI varNI ne isa pratimA ke darzana meM cAra iMca sthAna me cakra utkIrNa hai| isame bAIma Are karake isa pratimA ko uttara bhArata kA gomaTezvara kA kAroM ke madhya se eka rekhA nIce kI pora jAtI huI thaa| prasiddha santa AcArya vidyAsAgara mahArAja ko saMbhavataH cakra ke do Are isa rekhA me vilIna AkRSTa hokara yahAM jaMgala meM cAturmAsa sthApita karanA ho gaye haiN| AroM kI saMkhyA caubIsa hI rahI jJAta hotI pdd'aa| imako manozatA dekhate hI banatI hai| hai| isa cakra kI donoM ora Amane-sAmane mukha kiye cihna aitihAsika pRSThabhUmi svarUpa do hariNa akita haiM / ve pUcha Upara kI ora uThAe hae vartamAna me yaha pratimA ahAra (TIkamagar3ha) kSetra me haiN|baageke para mur3a hue hai| mukha aura zIrSa bhAga khaDita hai| mandira sakhyA eka ke garbhAlaya meM virAjamAna hai| yaha mandira sarvAdhika prAcIna mandira hai| yahA~ zAntinAthacihna sthala ke nIce 9.ica caur3e aura 31 iMca lambe pASANa khaMDa para saMskRta bhASA aura nAgarI lipi me9 pratimA ke virAjamAna hone se yaha zAntinAtha-mandira ke nAma se vizruta hai| paMkti kA lekha utkIrNa hai jo prastuta lekha ke Arambha me hI yaha sthAna atIta me vaibhava aura samRddhi kA kendra rahA batAyA jA cukA haiN| isa abhilekha kI pratyeka paMkti eka hai| samaya ne pharavaTa bdlii| yaha jana zUnya ho gyaa| iMca ke sthAna meM hai| sAtavI paMkti kA mAramki azA aza yahA saghana vana ho gyaa| jagalI krUra pazu rahane lge| bhagna hai| abhilekha ke madhya me eka puSpa akita hai| kSetra IsavI 1884 meM sva. bajAja sabadalaprasAda jI ke maMtrI DA0 kapUracandra jI TIkamagar3ha isa abhilekha ko nArAyaNapura tathA vaidyaratna 50 bhagavAnadAsa jI paThA Dhar3a. Aja bhI surakSita rakhe hue hai / unakA dhArmika-sneha sarAha kanA (ahAra kA pUrva nAma) Aye / yahA~ sarva prathama unheM nIya hai| lakar3ahAroM aura caravAho se vidita huA thA ki samIpapratimA-paricaya vartI jagala me eka TIle ke khaNDahara me eka vizAlakAya yaha bhavya pratimA 22 phuTa 3 iMca UMce aura 4 phuTa / pratimA hai jise loga 'mahAdeva' ke nAma se pUjate haiN| dono 7 iMca cor3e dezI pASANa ke eka zilAkhaNa se khaDgAsana vyakti aneka grAmavAsiyoM ko lekara vahA~ gye| masAleM mudrA meM zilpI pApaTa dvArA nirmita kI gaI thii| isakI jalAkara unhone khaNDahara me praveza kiyA aura isa pratimA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahAra kA zAntinAtha pratimA lekha ke darzana kiye| pratimA dekhakara donoM vyakti harSavibhora ke sAtha-sAtha - isakA bhI nirmANa huaa| galhaNa isake ho gaye / isa sthAna ke vikAsa ke lie dono ne samIpavatI nirmAtA the| jaino ko Amatrita kiyA aura kArtika kRSNa dvitIyA mele prApti sthala kI tithi nizcita kI tathA melA bhrvaayaa| inake yaha sthAna madhyapradeza ke TIkamagar3ha jile meM TIkamagaDha maraNoparAnta inake putro ne kSetra ko smhaalaa| zrI bajAja se 20 kilo mITara dUra pUrva kI ora madanasAgara ke taTa badalIprasAda jI sabhApati aura pa0 vArelAla jI paThA para sthita hai| pakke roDa se jur3A hai| baldevagar3ha, chatarapura maMtrI banAye gaye / IsavI 1919 se IsavI 1981 taka jAnevAlI base isI sthAna se hokara jAtI haiN| zrI paM0 vArelAla jI ne lagAtAra 52 taka kSetra kI sevA prastuta pratimAleta se jJAta hotA hai ki yaha sthAna kii| kSetra kA bahumukhI vikAsa huaa| paM0 vArelAla jI samvat 1937 me candela rAjA paramaddhideva ke rAjya meM ke maraNoparAnta unake jyeSTha puSa DA. kapUracandra jI thaa| isakA zAsana kAla IsavI 1166 se IsavI 1203 TIkamagar3ha maMtrI banAye gae jo Aja bhI tana mana dhana se taka rahA batAyA gayA hai| yaha isa vaza kA bhantima mahAna sevA-rata hai| nareza thaa| paristhitiyo se vivaza hokara IsavI 1203 jahA~ yaha pratimA prApta huI vaha sthAna 6 phuTa gaharA meM isane kutubuddIna aibaka ko AdhInatA svIkAra kara lI isameM do pravezadvAra the| eka daravAje kI dono ora do ' isa zAsaka ke rAjya kAla taka yaha kSetra samaddhimaya kamare the / eka kamarA bIca me thaa| eka kamare me talaghara thA / mandira kI cAro ora dAlAna thI jisame tIna ora banA rhaa| isake pazcAt samaya ne karavaTa badalI isakA kI dAlAna gira gaI thii| isa khaNDahara kI khudAI me 29 patana Arambha huA aura vaha itanI parAkASThA para jA manojJa pratimAyeM nikalI thI jo kSetrIya saMgrahAlaya me pahacA ki loga sthAna chor3ane ke lie vivaza ho ge| virAjamAna hai| phalasvarUpa yaha sthAna nirjana ho gayA / mandira dhvasta hokara khaNDahara bana gayA aura nagara ke sthAna meM vRkSa ho ge| mandira kI zikhara ke pUrvI bhAga meM nirmita gandhakuTI yaha sthAna jagala bana gyaa| krUra pazu rahane lage the| me khaDgAsana mudrA meM eka pratibhA virAjamAna hai| isake prakRti kA niyama hai ki vastu kA samA eka-sA nahI keza ghugharAle hai / skandha bhAga se isake hAtha khaNDita hai jo rahatA / utthAna ke bAda patana aura patana ke bAda unnati vAda meM jor3e gae hai / pratimA kI dono aura sUDa uThAe hotI hI hai| samaya aayaa| isa sthAna kA bhI parivartana eka-eka hAthI kI pratimA h| hAthiyoM ke nIce ur3ate huA aura itanA huA ki jagala me magala ho gyaa| hue mAlAdhArI devAkRtiyAM hai| ina devo ke nIce camara kSetra ko manojJa banAne meM vartamAna matrI zrI DA. vAhI indra sevA meM khaDe hai| ina dono indro ke nIce dono kapUracandra jI aura bajAja mUlacandra jI na rAyagapura vAlo ora eka-eka upAsakoM kI karabaddha pratimAyeM hai / AsAna ke pUrvajo kA vizeSa yogadAna rahA hai| sAhU zAntiprasAda para alaMkaraNa svarUpa pUrva kI ora mukha kiye do siMhA jI ne mandira kA jIrNoddhAra karAkara pragati meM cAra cA~da kRtiyAM bhI akita kI gaI hai| cihna kA akana bhI kiyA lagAye haiN| maMtrI DA. kapUracandra jI TIkamagaDha kI samarpaNa gayA hai kintu dUra se dekhane ke kAraNa pahicAnA nahI jA bhAva se kI jA rahI kSetrIya sevA sarAhanIya hai| skaa| chata ke pAsa zikhara kA pUrva-pazcima bhAga 19 phuTa dAnavIroM se kAmanA karatA hUM ki isa kSetra ko 10 iMca tathA uttara-dakSiNa bhAga 70 iva caur3A hai| Arthika sahayoga dekara apanI lakSmI kA upayoga avazya mandira kA nirmANa patthara se huA hai| kreN| isa kSetra ke darzana aura kSetra ko diyA gayA Arthika sabhavata: isa mandira kA nirmANa zAntinAtha pratimA- yogadAna vizeSa puNyakArA hogaa| akuta zAnti prApta pratiSThA kAla samvat 1237 me huA thaa| pratimA nirmANa hogI aisA merA vizvAsa hai|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatIka se baage| dhavala pu0 4 kA zuddhipatra nirmAtA -javAharalAla motIlAla bakatAvata; bhINDara (rAja.) azuddha devarAzi deyarAzi a (jagapratara) (a-1) ra (jagatpratara) 15 16-1-1000.043116 16 1000.043116 paMkti 198 198 (a-1) 16-2. 198 118 198 198 prAptazalAkA mAna meM se lekara solaha pratiSu 'suvarNa' iti pAThaH lekara kSetraphaloM kA anupAta solaha pratiSu suNNaM iti paatthH| 200 205 205 208 211 1(16na-1)1_1(4na-1)]_T (16-1)1_[1 (4-1) 1 L (16-1)J L (4-1) (16-1) (1-1) / autt| auttaM bhAgoM se mAgoM se rAjupratatararUpa rAjupratararUpa yonigatI yoninI [noTa-isI prakAra sarvatra anuvAda meM 'yoni matI' kA 'yoninI' karanA cAhie 31 (carama) tiryaca tiryaJca ho jAtA hai| kasyAsaMkhyeyabhAga: loklyaasNkhyeybhaagH sthira aura sthita aura 2. pUrvokta pUrvokta samucaturastra samucaturasra 32 vaha kSetra ke vaha kSetra 24 loka bAhatya yojana bAhalya a-ka pratyo A-ka pratyoH 212 26 216 219 24 216 221 221 122 29.56 rAjupratara, 28926 rAjapratara vizkamma vAle 222 224 225 nahI viSkambha vAle nahIM hai| devoM ke agamya 28 devoM neagamya
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 226 226 226 230 231 231 R 231 233 236 243 245 248 Pre 248 246 264 264 267 268 268 256 266 201 272 273 276 276 206 276 paMkti 32 31 27 15 16 17 25 14 ' 25 22 18 16 25 26 24 25 13 16 25 X 2 13 1 18 15 16 23 25 26 tadAphosaNaM X X X X Upake nahIM hotA hai ? saMkhyAta panAMgula pramANa azuddha saMkhyAta agula pramANa, cAMgula bAhulyavAlA aura bhavanavAsI devoM ne nau yojana bAhulya dvidota bhItara hI hone sAdharma (4) pRthivoM vizeSa 0 4 kA zuddhipatra etha vi rAjupratako darzanA sAsAdana samyagdRSTi manuSyoM kA utpanna samyadRSTi bhI oghapanA caahie| tiryagloka ke bhAgo ceva vaikavikamitrakA jo kA mithyAdRSTi arthAta arthAta Adeza mArgaNA ke antargata vedaprarUpaNA me zuddha tadA phosaNaM ? 1. pratiSu " mAraNaM" iti pAThaH / Upara ke nahIM hotA hai ? X X X X sakhyAta ghanAMgula pramANa aMgula bAhulya vAlA aisA vyataravAsI devo ne [kyoki pR. 230 ko dvicaramapaMkti se vyantaradeva prakRta ho gaye hai / ] nau sau yojana bAhalya dvidota bhItara hote sAdharmya (3) (4) pRthivI vizeSa sAsAdana samyagduSTa manuSyoM meM utpanna samyagdRSTi bhI inake opanA cAhie; kyoki tiryagloka ke bhAve caiva kiviSTi jIvoM kA ettha vi 11 rAjupratara ko varzAnA midhyAvRSTi arthAt arthAt ' AdezamArgaNA ke antargata yahAM vedaprarUpaNA me" [noTa-koI arthAntara na samajha le isa dRSTi se ]
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 -makAnta mki.. pRSTha paMkti 281 283 286 292 azuddha jeNogheNa sAriccheegattaM? kyoMki, lamdhi ke upazamasamyagdRSTi huI thI sAtha upApada kSetra parUpaNA Der3ha rAju para samApta 222 192 263 266 296 305 asaMkhyAtavA bana jAnA hai| asaMkhyAtavA chor3akara padoM ke upapA pada AhAraesu sambhavita dezonAH / sayogikevalinAM 307 309 306 jeNogheNa sAriccho egatta? kyoMki, eka labdhi ke upazamasamyagdRSTi hue bhI sAtha upapAda kSetraprarUpaNA Der3ha rAju para tejolezyA vAloM kA upapAda kSetra samApta asaMkhyAtA bana jAtA hai| asaMkhyAtavA chor3akara zeSa padoM ke upapAda pada aNNAhArAsu sambhAvita dezonAH / asayatasamyagdaSTibhiH lokasyA saMkhyeya . bhAgaH SaTcaturdazabhAgAH vA deshonH| sayogikevalinA svaya (anyarUpa) pariNamita pravRtta sAdisaparyavasAnazceti / nirjIrNAH kyoMki sabhI rAziyA pratipakSa sahita pAI jAtI hai| pratibhagna hone ke kAla sahita "savvaddhA" utkRSTakAla kI (antarmuhUrta kI) ho gayA, mathavA mithyAdRSTe apavartanAghAta se asaMkhejjAsakhejjANo pratarapalya poggalapariyaTTesu puNNesu [ekendriyeSu AvalyasaMkhyeya bhAgapramitapudgalaparivartanaH anantakAlAtmakaH paribhramaNakAlaH / (dRSyatAm pR. 388 'sUtra 109' ityasya dhavalA TIkA) svaya pariNamita pravRtta 321 324 332 336 14 345 346 sAdisaparyavAsanazceti nirjINAH ki kSaya hone vAlI sabhI rAziyo ke pratipakSa sahita pAI jAtI haiN| pratibhAga kAlasahita 'sarvAtA' ekasamaya kI ho gyaa| punaH mithyAdRSThe udvartanApAta se asaMkhejjAsaMkhejjANi pratara, palya poggalapariyaTTesuppaNNesu 254 27 365 372 183 186 386
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 417 420 422 422 YEY 437 445 441 445 340 445 445 445 445 xxx 456 461 461 46.3 464 464 464 468 468 475 477 477 488 485 485 336 paMkti 15 16 18 22 26 13 6 7 5-& 28 10 20-21 22 24 26 6 13 24 23 24 25 26 13 18 wr 18 26-30 3 5 28 16 azuddha zeSa rahane para apane yoga ke muhUrta ke udaya meM Aye pradeza para aura NirayagadIeNa maNusa nadIeNa tikhigaIeNa eka jIva ke sAsAdana guNasthAna ke devagadI eNa naraka gati me utpanna karAnA utpanna karAnA utpanna karAnA utpanna karAnA yahaNamaMto macchiya prastAra ke utkRSTa tIna antarmuhUtoM se 04 kAtri patita vardhamAna zakA taMja aura guNasthAno kA sAdiyA nahIM hai| arthAt phira to bhavyatva ko banAdi ananta bhI honA par3egA, ukkasseNa ve samayA; ihi sAmAnyoktaH / sUtra aura AcAyoM ke zuddha // samApta // pUrNa hone para apane guNasthAna ke muhUrta ke upArjita kiye sthAna (sImA vA tala) para yA rigarayagadIe Na masanadIe Na tirikIe na udvartanAghAta kama ar3AI sagaropama kAla se adhikakAla adhika ar3hAI sAgaropamakAsa ar3hAI sAgaropama kAla ke sAsAdana guNasthAna ke eka devagadIe Na narakagati meM utpanna nahI karAnA utpanna nahIM karAnA utpanna nahIM karAnA utpanna nahIM karAnA sabhya jahaNamaMto muDutamacchiya prastAra meM utkRSTa tIna antarmuhUtoM me se apavartanAcAta vivakSita paryAya ke patita honIkRta) zakA vardhamAna teja aura 23 guNasthAno meM zuklalezyA kA sAdi nahIM hai| anAdi-ananta bhavyatva bhI honA cAhie, ukkaraNa AvaliyAe asaMkhejjadibhAge . egajIvaM paDucca jahaNeNa egasamayo, ukkasseNa be samayA; icce ehi sAmAnyoktaH kAlaH / sUtrAcAyoM ke [kAraNa dekho - SaTDAgamaparizIlana pU. 696 ]
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUjarI mahala gvAliyara meM saMrakSita zAntinAtha kI pratimAeM / nareza kumAra pAThaka zAntinAtha isa avasapiNI ke solahaveM tIrthakara haiN| dhyAnastha mudrA meM virAjamAna hai| kuntalita kezoM se yukta hastinApura ke zAsaka vizvasena unake pitA aura acirA uSNosa evaM lambe karNa cApa hai| Upara trichatra eva pIche unakI mAtA thii| jaina paramparA meM ullekha hai, ki zAnti prabhAmaMDala hai, devatA ke pAzva meM UparI bhAga meM do jina nApa ke garbha meM Ane ke pUrva hastinApura nagara me mahAmArI pratimAeM kAyotsarga me evaM do jina pratimAeM padmAsana meM kA roga phailA, isa para inake garbha meM Ate hI mahAmArI aMkita hai| pAdapITha para unake lAMchana hiraNa (maga) baiThA kA prakopa zAnta ho gyaa| isI kAraNa bAlaka kA nAma huA aMkita hai| lagabhaga 12vI zatI IsvI kI mati kI zAntinASa rakhA gyaa| zAntizAtha ne 25 hajAra varSoM kalAtmaka abhivyakti kacchapaghAta yugIna zilpa kalA ke taka cakravartI pada se sampUrNa bhArata para zAsana kiyA aura anurUpa haiN| usake bAda zAntinAtha ko hastinApura ke sahastrAmra udyAna (ba) kAyotsarga : kAyotsarga meM nirmita tIrthakara meM nandivRkSa ke nIce kaivalya prApta huA sammeda zikhara zAntinAtha kI do pratimAeM saMgrahAlaya me saMrakSita hai| inakI nirmANa sthalI hai| paDhAvalI (jilA-murainA) se prApta kAyotsarga mudrA meM zAntinAtha kA lAMchana mRga aura yakSa-yakSI garUDa (yA zilpAMkti solahaveM tIrthankara (sa0 kra0 127) zAntinAtha' vArAha) evaM nirvANI (yA dhAriNI) hai / digambara paramparA ke donoM hAtho meM pUrNa vikasita puSpa lage hue haiM / sira para meM makSI kA nAma mahAmAnasI hai|' kuntalita keza karNacApa, vakSa para zrIvatsa kA aMkana hai| kendrIya saMgrahAlaya gajarI mahala gvAliyara meM solahaveM tIrthakara ke dAyeM-bAyeM paricAraka indra Adi AMzika rUpa tIrthakara zAntinAtha kI cAra durlabha pratimAeM saMgrahita haiM, se khaNDita avasthA meM aMkita hai| pAdapITha para unakA jinheM mudrAoM ke AdhAra para do bhAgo me bATA jA hai| lAchana hiraNa baiThA huA hai| pAdapITha ke nIce dAyeM yakSa (a) padmAsana (ba) kaayotsrg| garUDa bAyeM yakSaraNI mahAmAnasI hai| tIrthakara ke pArzva meM (a) pacAsana : padmAsana me nirmita tIrthakara dAyeM do kAyotsarga mudrA me jina pratimA bAye eka zAntinAtha kI do pratimAeM saMgrahAlaya meM saMrakSita haiN| kAyotsarga jina pratimA kA Alekhana hai| 11vIM zatI vidizA se prApta paya pAdapITha para padmAsana meM baiThe hue IsvI ko pratimA kI mukha mudrA saumya evaM bhAvapUrNa hai| zAntinAtha' kA sira TUTA huA hai (sa0* 132) pAda- basaI (jilA-datiyA) se prApta kAyotsarga mudrA meM pITha para viparIta dizA meM mukha kiye siMha pratimA madhya meM aMkita tIrthakara zAntinAtha (sa0 0 760) ke sira para cakra hai / donoM ora zAntinAtha kA dhvaja lAchana do hiraNa kuntalita keza vakSa para zrIvatsa cihna aMkita hai| vitAna pratimAnoM kA aMkana hai| 10vI zatI IsvI kI mUrti kA meM trichatra, UparI bhAga me kAyotsarga me do jina pratimA, patthara ke kSaraNa ke kAraNa kalAtmakatA samApta ho gaI hai| pArzva meM donoM ora paricArakoM kA Alekhana hai| pAdapITha basaI (jilA-datiyA) se prApta tIrthakara zAntinAtha para vikrama saMvat 1386) IsvI san 1259) kA lekhA (sa.kra0) 763) siMha ke pAdapITha para padmAsana kI utkIrNa hai| mukha mudrA zAnta hai| sandarbha-sacI 1. hastImala jaina dharma kA maulika itihAsa' khaMDa-1, isa pratimA ko jaina tIrthakara likhA hai| jayapura 1971 pRSTha-114-18. 4. zarmA rAjakumAra pUrvokta pRSTha 471, kramAMka 127. 2. tivArI mArUti nandana prasAva "jaina pratimA vijJAna" vArANasI 1981 pRSTha 108. 5. ThAkura esa0 Ara0 kaiplIga Apha skAcarsa ina dI 3. zarmA rAjakumAra "madhyapradeza ke purAtatva kA sandarbha ArkelojIkala myUjiyama gvAliyara ema. bI. anya" bhopAla 1974 pR.471 kramAMka: 132 para pRSTha 22, kramAMka 15.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevala upAdAna ko niyAmaka mAnanA ekAntavAda hai paM0 munnAlAla jaina prabhAkara nimina upAdAna kI carcA na jAne kaba me calI A darzAyA hai tathA imI lekha me kahA hai 'pudgala karma athavA rahI hai| khAnigA meM aneka vidvAno ke bIna bhI carcA mohanIya karma meM bhI saMsArI AtmA ko rAgadveSa rUpa pariNacalI jisake viSaya meM paM0 phUlacanda jI ne kAphI prazna mana karane meM khicAva kI zakti hai' ye donoM bAteM Agama ke upasthita kiye aura inakA uttara paM0 vazIdhara jI va pratikUla to hai hI paraspara viruddha bhI hai| ratanacaMda jI muktAra mAraba ne diyA parantu koI mamAdhAna kartA kI paribhASA samaya sAra kalaza 51 meM amRta nahIM ho sakA aura aba phira eka patrikA se nimitta kucha candrAcArya ne ' yaH pariNamani sa kartA ityAdi' kI hai / nahI hai jo kucha hotA hai vaha upAdAna se hI hotA hai| isa kth| sa jIva tathA pudara dono hI kartA haiN| kyoMki isa lekha ko paDhakara bar3A Azcarya huA ki Akhira samA dono hI pariNamana karate hai| tathA samaya sAra gAthA ghAna na hone kA kAraNa kyA hai ? jinakI dhAraNA bana gaI 80, 81, 82 me spaSTa vatAyA hai ki pudgala ke pariNahai ki jo maiM jAnatA hUM vahI satya hai / jaba taka isa dhAraNA mana meM (karma rUpa) jIva nimitta hai usI prakAra jIva ko eka tarapha karake ThaMDe dima se dUsare ke vicAroM bhI jisako pudgala karma nimitta hai (rAga dveSa rUpa) ko na suneMge na dekheMge aura na gaharAI se vicAra kareMge pariNamana kara hai tathA jaina siddhAntapravezikA meM upAtaba taka vastu kA satya svarUpa samajha meM nahI A dAna tathA nimitta dono ko kAraNa kahA hai| jo padArtha sakatA jaisA mokSa mArga prakAza pRSTha 21 me kahA hai ki kArya rUpa pariNamana karatA hai upako upAdAna kAraNa tathA jisa jIva kA bhalA honahAra hai usake aisA vicAra Aye jo usame sahAyaka hotA hai usako nimitta kAraNa kahA hai maiM kauna haM yaha saMsAra kA parica keme bana rahA hai aise hai| jIva tathA padagala donoM upAdAna bhI hai aura nimitta vicAra se udyama vaMta bhayA ati prIti kara zAstra sune hai. bhii| jaba jIva kArya rUpa pariNamana karatA hai taba vaha kicha pUchanA hoya to pUche hai bahuri guruni kara kahayA artha upAdAna kAraNa kahalAtA hai aura yudgalakarma nimitta ko apane antaragaviSe bArambAra vicAre hai isa vicAra se kAraNa kahalAtA hai| isI prakAra jaba pudgala vargaNAyeM basta kA nirNaya ho hai| yadi hama sacce, dila se vastu ke karma rUpa paggiA mana karatI haiM taba pudgala upAdAna kAraNa svarUpa kA nirNaya karanA cAhate hai to hame AnI mAnyatA tathA jIva ke rAga dveSa bhAva nimitta kAraNa kahalAte haiN| kA pakSa na lekara vastu ke svarUpa kA bAra-bAra vicAra moMki dono hI padArthaM pariNamana zola hai isalie donoM karanA hogaa| nimittAdhIna dRSTi zIrSaka lekha meM bahuta se hI upAdAna hai aura dono hI nimitta hai donoM samAna hai prasaMga to purAne haiM jinake utara vidvAno dvArA diye jA koI kamajora aura balavAna nahI hai na eka dravya dUsare cake haiM ja. moTara peTrola se nahIM calatI, strI roga hone dravya kA jogavarI se karnA hai isake lie samaya sAra me nimitta kAraNa nahI aadi| kucha prasaMga vicAraNIya hai gAthA 80 dekhie isameM donoM ko eka dUsare kA nimitta una para vicAra karate hai-(1) lekha meM kahA hai nimitta kAraNa batAyA hai| aura jo yaha kathana hai ki 'pudgala kA na", karAtA nahIM nimitta se hotA nahIM parantu karma (mohanIya) meM saMsArI AtmA ko rAgadveSa rUpa jisakA avalambana lekara hama kArya karate hai vaha nimitta pariNamana karane kI khicAva zakti jyAdA hai aisA nAma pAtA hai| yahAM para nimitta ko kucha nahIM hai aisA mAnanA jarUrI hai kyoMki samyagdraSTI AramA mAmAyika
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26,44,02 ke samaya apane pariNAmoM ko saMbhAlatA hai parantu usake aneka prakAra ke vikalpa uThate haiM unakA kAraNa mohanIya karma kI khicAva kI jyAdA zakti hai' vaha bhI ThIka nahIM / hai kyoMki agara mohanIya karma kI zakti jyAdA hai to vaha jIva zakti ko kama karake eka dina nAza bhI kara degA jabaki Agama meM dravya ko nitya kahA gayA hai / samyaka draSTI ke sAmAyika ke samaya Ula-jalUla vikalpa kyoM ur3ate haiM isake lie mokSazAstra ke dazameM adhyAya meM kahA hai jaise kumhAra ke dvArA ghumAye gaye cAka se ghumAne kI kriyA banda karane ke bAda bhI cAka kAphI dera taka ghUmatA rahatA hai usI prakAra yaha jIva apanI ajJAnatA ke kAraNa se anAdi kAla se para padoM ke saMyoga viyoga tathA unake anukUla-pratikUla pariNamana karatA A rahA hai jisase vikalpoM ke uThane ke saMskAra bahuta dRDha ho rahe haiM jisako cAritramoha kahate hai usI cAritramoha ke kAraNa se aneka prakAra ke Ula-jalUla vikalpa uThate hai na ki mohanIya karma kI jyAdA khicAva kI zakti se / yadi yaha jIva apane upayoga ko tatva vicAra me lagAve to abhyAsa karate-karate eka dina viveka kI jAgRti avazya ho bAyegI pora ala-jalUla vicAra Ane banda ho jaayeNge| anya sabhI padArtha apane se bhinna docane lageMge isake lie samaya sAra gAthA 200 meM kahA hai / dhAta evaM samyaSTiH mAtmAnaM jAnAti jJAyaka svamAye / udayaM karma vipAka ca muMyati tatvaM vijAnan // 200 samyagdraSTi apane ko jJAyaka svabhAva jAnatA hai aura ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hRthA karma ke udaya ko vastu karma kA vipAka jAna use chor3atA hai| jisase prAgAmI karmabaMdha ruka jAtA hai / jaba karma kI sthiti samApta hone ko hotI hai usa samaya usameM phala dene kI zakti pragaTa hotI hai jisako karma kA vipAka yA udaya bhI kahate haiM / usake pazcAta karma nirjarA ko prApta ho jAtA hai phala dekara bhI aura binA phala diye bhI nirjarA avazya hotI hai| taba karma ke patana ko rokane ke lie koI samarthaM nahIM hotaa| yahAM vizeSa hai ki karma phala jorAvarI se nahI de sakatA yadi jIva apane puruSArtha ke dvArA apane upayoga ko apane meM lagAye to karma avipAka nirjarA ko prApta hogA / aura yadi jIva puruSArtha cUka gayA to karma baMdha ho jAyagA kyoMki donoM dravya svataMtra hai eka dUsare ke sAtha koI jorAvarI nahIM kara sktaa| isI mAdhanA ke AdhAra para siddha paryApta hotI hai| yahAM karma ke vipAka tathA udaya para bhI vicAra kareM pudgala kama ke udaya meM jIva ke vikArI bhAva utpanna hote haiM rAgadveSAdi arthAt icchAye honA yaha karma kA udaya hai karma ke udaya hone para usa icchA ke anurUpa pariNamana karanA yA na karanA jIva ke AdhIna hai| yadi isa jIva ne apane puruSArthaM kI zakti se pariNamana ko roka liyA to AgAmI karma baMdha nahIM hogA pudgala karma udaya Akara binA phala diye calA jAyagA jaisA Agama me kahA hai 'Atama ke hita viSaya kaSAya inameM merI pariNati na jAya' prarthAt icchAo ke utpanna hone para apanI zakti ke dvArA usa pariNati ko roke to baMdha ruka jaay| aura bhI kahA hai 'rokI na cAda nija zakti khoya zivarUpa nirAkulatA na joya' / pRSTha 27 para lekha meM likhA hai 'phala kI prApti-udaya / yahAM udaya ke viSaya meM bhI vicAra karanA hai| udaya kA artha AtmA me vikArI bhAvo kA anubhava mAtra hai navIna badha nahIM navIna baMdhato udaya ke vizaka se hogA arthAt udaya ke anusAra pariNamana karane se / karma ke vipAka se badha nahI / yadi jIva amAvadhAna hai to udaya mAtra hogA aura yadi vipAka ke samaya apane svarUpa me sAvadhAna hai| to binA udaya Aye khira jAyagA, jise avipAka nirjarA kahA hai| phala do prakAra hotA hai udaya ko bhI phala kahate hai aura navIna baMdha ko phala kahate hai navIna vadha jIva ke rAgadveSa rUpa pariNati kA phala hai aura vikArI bhAvoM kA anubhava mAtra honA pudgala karmoM kA phala hai| isake lie gAthA 200 tathA kalaza 137 aura donoM TIkAo kA gaharAI se adhyayana kare / kAraNa aneka prakAra hote haiM kucha kAraNa aise hote haiM jinake hone para kArya ho bhI aura na bhI ho jaise muni liMga / yadi muni liMga ko pahile bAhya parigraha kA tyAga karake samasta aMtaraMga parigraha kA tyAga kara diyA taba to kevala jJAna rUpI kArya ho jAyagA aura jaba taka leza mAtra bhI antaraMga parigraha rahegA kevala jJAna nahIM hogA yahA~ bhI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevala upAdAna ko niyAmaka mAnanA ekAntavAda hai 27 samasta sahayogI sAmagrI ke sadbhAva tathA virodhI kAraNa karma kANa gAyA 876 meM ekAMta mA ke 363 aMgoM kA ke abhAva hone kA niyama hai| agara koI donoM dravyoM meM varNana kiyA haiM unameM 180 kiyA vAdiyoM ke 84 akriyA nirmita naimittika sambandha nA mAna kara kevala do dravyo vAdiyoM ke ajJAnavAdiyoM ke 67 tathA 32 vainayikavAdiyoM ko paryAyoM meM nimitta naimittika sambandha mAne to vaha ke bhedoM meM eka niyatavAda nAma kA ekAMta mata kA bhI Agama ke pratikUla hogA jaisA ki lekha meM pRSTha 24 para varNana gAthA 882 meM kiyA hai| kahA hai ki do dravyoM me nimitta naimittika sambandha nahI lekha me pRSTha 24 para kahA hai 'jIva aura pudgala hotaa| para aisA Agama me kahI dekhane meM nahIM AyA kyoM apanI kriyAvatI zakti se eka jagaha se dUsarI jagaha jAte dravya kA lakSaNa sata hai aura sata ko utpAda, vyaya, dhrauvya hai taba dharma dravya svata: apana Apa nimitta rUpa rahatA hai| yukta kahA hai aura sata kA kabhI nAza nahIM hotA isalie yahA prazna uThatA hai / jaba nimitta kucha kartA hI nahI jaisA dravyoM kI pratyeka paryAyoM meM sata panA maujUda rahatA hai lekha meM pRSTha 23 ma kahA phira nimitta ko upasthiti kI isalie aisA nahIM kahA jA sakatA ki do dravyo meM nimitta kyA AvazyakatA par3I isakA yahI artha huA ki nimitta naimittika sambandha nahIM hotaa| aimA mAnane se jina ke vinA kArya nahI hotA agara nimitta ke binA akele paryAyoM meM nimitta naimittika sambanma mAnoge usa samaya sata upAdAna kI yogyatA se hI kArya hotA hai to jIva java kA abhAva hone se dravya kA nAza ho jAyagA jo asambhava samasta karmoM se chUTa jAtA hai taba Urdhva gamana svabhAva hone hai isalie aisA kahanA ki do dravyoM meM nimitta naimittika para Upara ko gagana karatA hai jaisA mokSazAstra ke 10veM sambandha nahIM hotA ThIka nahIM haiN| adhyAya meM kahA hai taba gamana karate-karate loka ke aMta meM jaba jo kArya honA hotA hai usI samaya dono dravyoM kyoM Thahara jAtA hai alokA kAza meM bhI kyo gamana nahIM kI usI samaya kI avasthAo kA sayoga sambandha avazya karatA hai isakA uttara usI adhyAya me diyA hai dharmAstihotA hai isI ko nimitta naimittika sambandha kahate hai kAyAbhAvAta arthAt dharma dravya ke abhAva me kriyAvatI akele eka kAraNa se cAhe vaha upAdAna ho cAhe nimiH, zakti ke hone para bhI nimitta (dharma-dravya) ke binA gamana kArya nahI hotA kyoMki bhinna-bhinna pratyeka sAmagrI ko rUpa kArya nahI ho sakatA isase spaSTa hai ki upAdAna tathA asamartha kAraNa kahate hai aura asamartha kAraNa kArya kA nimitta donoM ke sahayoga se kArya hotA hai akele upAdAna niyAmaka nahIM hai aisA jaina siddhAnta pravezikA 405 para kI yogyatA se nahI yogyatA to donoM jIva tathA padagala dravyoM me hamezA hotI hai phira bhI dharma dravya ke abhAva hone lekha meM pRSTa 23 para ye bhI kahA hai ki 'padi rAga para gamana rUpa kriyA nahI hotI jaba bhI jisa samaya jo kArya ke hone meM strI nimitta karatA hai to strI rAga ke meTane meM honA hotA hai usa samaya dono dravyo ke saMyoga hotA hai bhI nimitta ho jaaygii'| ye hama pahile kaha cuke haiM ki tathA virodhI kAraNa kA abhAva hotA hai jisako samartha koI dravya cAhe upAdAna ho cAhe nimitta dono svatatra hai kAraNa kahate haiM taba kArya niyama se hotA hai / bhinna-bhinna eka dUsare kI icchA ke AdhIna nhiiN| agara puruSa strI pratyeka sAmagrI ko asamartha kAraNa kahate haiM / asamartha ko dekha hara bhogo ke citavana me lagatA hai to rAga kAraNa kArya kA niyAmaka nahI hai (jai0 si. pravezikA utpanna ho jAyagA aura yadi vahI puruSa strI ko dekha kara 405) phira akelA upAdAna kArya kA niyAmaka kaise ho saMsAra kI asAratA kA vicAra karatA hai to vairAgya kI sakatA hai| samaya mAra kI gAthA 130-131 kI TIkA meM utpattI hogii| vicAra karanA isake apane prAdhIna hai strI kahA hai-'yathA khalu pudgalasya svaya pariNAma svabhAvatve kI icchA ke prAdhIna nhiiN| aura yadi kisI eka se kArya satyapi kAraNAnu vidhAyitvAt kAryANAM' arthAt pudgala ko utpattI pAnoge cAhe vaha upAdAna ho cAheM nimitta dravya svayaM pariNAma svabhAvI hone para bhI jaimA kAraNa ho ekAmta nAma kA mithyAtva ho jAyagA jaisA ki momaTTasAra usa svarUpa kArya ho . hai| usI prakAra jIva ke bhI svayaM
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 varSa 4402 pariNAma svabhAvI hone para jaisA kAraNa hotA hai vaisA kArya hotA hai aise jIva ke pariNAma kA tathA pudgala ke pari NAma kA paraspara hetutva kA sthApana hone para bhI jIva chora pudgala ke paraspara vyApya vyApaka bhAva ke abhAva se kartA karma pane kI asiddhi hona para bhI nimittamittika bhAva mAtra kA niSedha nahIM hai kyoMki paraspara nimitta mAtra hone se hI dono kA pariNAma hai [TokA gAthA 51, 52 ] kyoMki jisa samaya jo kArya honA hotA hai usa samaya jIva tathA pudgala dono dravyo kI paryAyoM kA sayoga avazya hotA hai isI ko nimitta naimiAlaka saMbaMdha mAtra kahate haiN| nimitta misika sambandha mASa bhI isaliye kahA hai ki koI dravya eka dUsare para jorAvarI nahI karatA jaise sUryAdaya hone para cakavA cakalI svayaM mila jAte haiM tathA sUryAsta hone para bichur3a jAte haiM kAI anya unheM milAtA yA pRthaka nahIM karatA svaya hI aisA nimitta naimittika sambandha bana rahA hai| kAraNa mA kaI prakAra ke hote haiM jinake hone para kArya hotA hI hai jaise samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakacAraya isa tInA ko ekatA hona para kevalajJAna rUpI kArya hotA hI hai / aura bhI kahA haijattu jadA jeNa jahA jassa ya niyameNa hIdi tattu tadA / roga vahA tassahane Idi bAda giyAMda vAdo du662 / / 1 jo jisa samaya jisase jaise jisake niyama se hotA hai vaha usa samaya usase tase usake hI hotA hai| esA niyama se hI saba vastu ko mAnanA use niyatavAda kahate hai / Agama me aneko jagaha aisA spaSTa kahane para bhI eka akele upAdAna se hI kArya kI siddhi mAnanA ekAntavAda nAma kA mithyAtva hai| isake atirikta esA mAnanA bhI Agama ke pratikUla hai ki jaba upAdAna jisa rUpa pariNa mana karane ke sanmukha hotA hai taba vaha gaharI padArthoM ko usI kArya ke lie sahayogI banA letA hai jaisA ki lekha me sampAdakIya goTa kA ThIka hai ki isa viSaya para pahile kAphI carcA ho cukI hai| hamArI dRSTi se to jaba 'jainatattvamImAMsA' aura 'jainatattvamImAMsA kI mImAMsA' jaisI kRtiyoM meM nimitta upAdAna ke niSkarSa nikAlane ko paryApta sAmagrI (zAstrIya uddharaNoM sahita) dene vAle udbhaTa vidvAn taka kisI nirNaya para ekamata na ho sake hoM, saba sAdhAraNa lekho aura sAdhAraNa pAThako ko kyA bimAna ? nizcaya hI yaha sthita AdhyAtmika hai aura pakSapAta va AgrahI buddhi se dUra aparigrahI mana kI pakar3a kA hai / dekheM - kauna kitanA aparigraha kI ora bar3hatA hai ? yasa khyAti vivAdavijayI aura ke bhAva se kauna kitanI dUra rahatA hai ? : " prakA pRSTha 26 para kahA hai / nimitta nImattika kI paribhASA isa prakAra hai / jisa samaya jo kArya honA hotA hai usI samaya vahI kArya hotA hai aura usI samaya ke dono padArtha upAdAna tathA nimitta kA sayoga sambandha hotA hai usI kArya ke lie usI samaya dono padArthoM kI usI samaya kI paryAya kA sayoga sambandha hotA hai isI saMyoga sambandha ko nimitta naitika sambandha kahate hai gomaTasAra karma kANDa gAthA 682 bahuta khulAsA kiyA hai isake atirikta nimittanaimittika zabda Agama meM anekoM jagaha AyA hai| tathA varNojI mahArAja kahA karate the 'jo-jo bhASI bIta rAga na so-so hos| vIrA re anahonI kabahu na hoya kAhe hota adhIrA ' isa para eka bAra Isase meM kisI ne prazna ra' kara diyA ki hama taba jAne jaba isa samaya aMgUra AjAMya / taba varNIjI bole nimitta namittaka sambandha hogA to A jaayeNge| koI vyakti usI samaya agUra lekara pahuMca gayA isakA artha aisA na karanA ki varNIjI ke kahane se ghAgaye yadi aisA artha kara liyA to ekAnta midhyAtva ho jAyegA, kyoMki ye siddhAnta hai ki koI dravya kisI anya dravya ke AdhIna nahI nimitta upAdAna kI carcA ke samAdhAna ke lie nimitta naimittika saMbaMdha kI paribhASA bhalI prakAra samajhanA hogA varanA ekAnta mithyAtva ho jAyegA / eka samaya me hone vAle kArya ke lie hara samaya ke kisI bhI upAdAna nimitta ke saMyoga sambandha ko kArya kA niyAmaka mAnanA ekAnta aisA niyama se saba vastu ke mAnanA mithyAnitavAda hai jaisA gemaTasAra me kahA hai / bahucacita nimitta upAdAna ke viSaya meM hamArA vitana AgamanurUpa hai| vidvAn citana karege to bahuta-sI pratiyAM dUra hogI aisA hameM vizvAsa hai /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigrahI hI Atmadarzana kA adhikArI digambarAcArya kundakunda Adi ne jinavANI ke rahasyo ko kholA ora adhyAtma kA upadeza diyA aura yaha saba unake pUrNa aparigrahI hone se hI sambhava ho sakA / kyoMki parigrahI - rAgI, dveSI me aisI sAmarthya hI nahIM ki vaha vastutasva kA pUrA sahI-sahI vivecana kara ske| yaha bAta Atma-tattva ke vivecana me to aura bhI Avazyaka hai| bhalA, jise AtmAnubhava na ho yaha usake svarUpa kA digdarzana kaise karA pAegA? phira, jainadarzana meM to AtmA ko rUpa, rasa, gaMdha sparzaM rahita - adRzya batAyA hai, usako pakar3a bAhya indriyo aura rAga-dveSI va parigrahI mana se bhI sarvathA asambhava hai / Atma-svarUpa to vItarAgatA me hI prApta ho pAtA hai / isalie hamAre tIrthaMkara Adi mahApuruSoM ne pahile vItarAgI hone kA udyama kiyA-dRzya saMsAra se moha ko chor3A aura dRzya saMsAra se moha ke chor3ane ke lie pahine bAraha bhAvanAo ke dvArA apane meM vairAgya samA lene kA prayatna kiyA / atIta lambe kAla se ukta krama me viparItapanA samA baiThA hai-- loga rAga-dveSAdiparigraha ke tyAga ke binA antaraMga aura bahiraMga pariyo ko sameTe hue, arUpI AtmA ko pahicAnane pahicanavAne kI raTa lagAe hue svayaM bhramita haiM aura dUsaro ko bhramita kara sAMsArika sukhasuvidhAoM ke juTAne me magna hai aura loga bhI Atmadarzana ke bahAne viSayoM meM magna hai| isa kAraNa jaina kA jo hrAsa kisI lambe kAla meM saMbhAvita thA vaha jaldI-jaldI ho rahA hai / thor3e varSoM meM hI isa Atma-darzana ke viparIta mArga ne Abhyantara aura bAhya dono prakAra ke jainatva ko rasAtala meM pahuMcA diyAna khudA hI milA na visA sanama, na idhara ke rahe na udhara ke rhe|" inheM AtmA to milI hI nahI inakA cAritra bhI svAhA ho gyaa| loga cillA rahe hai-Aja jenI, jaMnI nahI rhaa| jainiyoM meM do darje mukhya haiM - eka zrAvaka kA aura dUsarA muni kA aura ye donoM hI mukhyataH cAritra ke AdhAra para nirbhara haiM / so logo ne usa cAritra kI to upekSA kara do jo cAritra tyAgarUpa aura Atma-svarUpa kI prApti padmacandra zAstrI saMpAdaka 'anekAnta' kA AdhAra hai / yadi cAritra kI mukhyatA na hotI to ukta donoM darje kA vidhAna bhI na huA hotaa| sabhI isa bAta ko bakhUbI jAnate haiM ki ukta donoM darja na to kore samyamdarzana kI apekSA se haiM aura nA hI kore samyagjJAna kI apekSA se hai / kheda hai ki logo ne viparIta mArga pakar3a cAritra ke binA hI Atma-darzana ke gIta gAne zurU kara die / jaba ki yaha patA hI nahI laga pAtA ki samyagdarzana kise hai aura kise nahIM ? Atmadarzana kise huA, kise nahI / hA~, yaha avazya huA ki loga bAhya cAritra ko diyAlA mAnane ke prati adhika jAgaruka hue unhone rAgAdi vikAroM ke haTAne kI bAta prArambha kI para rAgAdi haTAne ke bajAya ve svayaM unameM adhika lipta hote ge| yahA~ taka ki unhoMne AtmA kI bAta karate hue parigraha sacaya kA mArga apanA liyA bahuta se Atmadarzana kI bAta karane vAle phUTI kaur3I ke dhanI bhI pora parigrahI bana gae hoM, taba bhI Azcarya nhiiN| jaba ki Atmadarzana meM midhyAtva va bAhya parigraha kI nivRtti jarUrI hai| isa prakAra kundakunda kI dRSTi meM jo Atma-dharma aparigraha rUpa thA vaha inake parigraha-saMcaya kA vyApAra bana gayA / kahA jAne lagA ki jaba taka aMtaraga bhAvanA na ho bAhyAcAra korA dikhAyA hai para prazna hotA hai ki kyA antara kI preraNA ke anusAra bAhya pravRtti nahIM hotI ? bAhya karanI meM antara preraNA pramukha hai-- cAhe vaha sarala vRtti me ho yA kuTila - mAyAcAra rUpa ho / hA~, itanA avazya hai ki sarala-vRtti zubha aura kuTila azubharUpa hotI hai / aisI sthiti me bhI jo zubha-azubha donoM ko haya kahA gayA hai vaha zuddha kI apekSA se kahA gayA hai aura vaha sarvathA apariSad vRtti meM kahA gayA hai| jabaki Aja parigrahiyoM me zubha aura azubha dono se nivRtti - ( vaha bhI parigraha ko bar3hAte hue) kI carcA cala par3I hai yAnI kIcar3a meM paira bAte hue koI zuddha hone kI bAta kara rahA ho| yahI kAraNa hai ki Aja kA jaina nAmadhArI antaraMga aura bahiraMga donoM prakAra ke cAritra se hIna ho gayA hai aura jisakI pitA samAja me vyApta ho gaI hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30, barSa 44, ki02 bhanekAsa hamAre tIrthaMkara Adi mahApuruSAna pahile dRzya-rUpI ki kyA ve saba guNa aura kriyAeM ni.sAra haiM? yadi niHsAra padAthoM ko citana kA lakSya banAyA----unhoMne anitya haiM to kevalI ne inakA vidhAna kyoM kiyA? ise vicaareN| Adi bAraha bhAvanAmo ke mAdhyama se para-se rAga haTAyA aura yaha bhI vicAreM ki yadi bAhya kriyA yA nimitta pahiaura para-kA rAga chor3ane ke bAda sva me raha sake / yadi ve cAna kA alpa-bahutva bhI mAdhyama nahIM to paramapada meM sthita para ko apanAe hue sva me raha pAe hoM to dekheN| bhalA, parameSThiyo ko pahicAna kA mAdhyama kyA hai ? Akhira yaha kaise sambhava thA ki bAhya me aTakA rahA jAtA aura sAdhvAgAra meM vaNita mUlottaraguNa AcAra hI to hai aMtara meM praveza ho jAtA ? Aja to loga antara-vAhara jinase sAdhvAdi kI pahicAna kI jAtI hai| yadi aisA donoM meM eka sAtha lipta honA cAhate hai-kAma-bhoga aru nahI to hama kaise kaha sakate hai ki Aja zrAvaka nahI yA mokSa pyaano|' so yaha kadApi sambhava nahI hai| muni nhii| phalataH antaraga aura bAhya dono ko sAtha loga bar3I-bar3I carcAeM karate haiM / SaTakAraka, nimita lekara calanA caahie| upAdAna, akartRtva Adi jaise kathana sAmane Ate hai| para, jaba hama cAritra kI bAta karate hai taba kaI nizcayA aisI carcAeM mokSamArga me lage una logo ko hitakArI ho bhAsiyoM ko sandeha ho jAtA hai aura ve cAritra kI parisakatI haiM jo parigraho sa dUra-Atma-citana me ho / pari bhASA pUchate hai--unakA kahanA hotA hai ki cAritra to grahI se esI nAzA nahIM ki vaha ina carcAo se sulaTa antaraMga hI hai-bahiraMga to chalAvA bhI ho sakatA hai| so sakegA-vaha to nimittA meM phaMsA hI rahagA aura usa hama spaSTa kara de ki AcAyA / bAhya aura antaraMga dono kartRtva buddhi bhI banA rhgii| bhraSTatA kA mukhya kAraNa prakAra ke cAritro ko cAritra ma bhita kiyA hai| AcArya yaha bhI hai ki loga carcAoM meM to nimitta ko akartA kahate haiM ki- 'sasAra kAraNAnavRtti pratyAgUrNasya jJAnavata: mAnate rahe aura svArthapUti ka lieAnAmattA kA buTAta bhA karmAdAnanimitta kiyoparamaH sampacAritram'---arthAta rhe| aise logo ke upadaza se loga nimittA ko akartA sasAra (baMdha) ke kAraNo me nivAna kI ora lage jAnI mAna pUjA Adi se virata hone laga aura nimitta ko kA karma grahaNa kI nimittbhuu| karanI se virAma lenA akartA mAnane vAla aura vyavahAra ko miyA mAnane vAle samyakcAritra hai|' isape antara ora bahiraga donoM prakAra svaya se aura bhakta banAne ka mAha ma paca-kalyANaka Adi kI kriyAo se virAma lenA gamita ha-dono hI eka dUsare nimitto kA juTAta raha / esa logA kA sApanA cAhie me nimitta hai| ata: jJAnI jIva apane jJAna ke anusAra thA ki yadi nimitta akartA hai tA ya unhe kyo juTAta raha? dAno se hI nivRtta hAnA hai| jahA~ isakA jJAna nahIM pahapravacana karanA, svAdhyAya ke pratha pracArita karanA bhAtA catA usakA to prazna hI nahIM hai| so amUrtika AtmA Akhira nimitta hai. zivira Adi lagAnA bhI nimitta hai, kI pakaDa kA to ise prazna hI nahIM utthtaa| ye to apane phira inakI bharamAra kyo ho rahI hai ? ityAdi prazna jJAna aura indriyagrAhyarUpI padArthoM ko pahicAnane meM samartha vicAraNIya hai ? hai aura unhI ko pahicAna kara bAraha bhAvanAo ke dvArA jahAM taka 'AcAro prathamo dharmaH' kI bAta hai vahA~ yahI unakI asAratA kA anubhava kara unasa virakta ho sakatA mAnanA par3egA ki bAhyAcAra ataraga kI pravRtti ko ora hai aura para se virakta hone para ye svaya meM raha sakatA hai antaraMga kI pravRtti bAhyAcAra ko nimitta hai aura ina jaba ki Aja loga arUpI AtmA kI pakar3a kI bAta nimitto ko juTAe binA uddhAra nhiiN| phira cAhe ve karate he aura dazya rUpI ko jakar3akara pakar3e rahate haiM / aisA nimittakartA ho yA udAsIna ho--kArya to unhI ke mAdhyama viparIta-parigraha mArga jaina ke hrAsa kA kAraNa huA hai se hogaa| kadAcit tattva dRSTi se nimittakA na mI ho parigrahI ko Atma-darzana nahI hotaa| to bhI kyA? zrAvaka aura mAdhu ke sabhI guNa aura sabhI Aja to prAya aisA bhI dekhane meM A rahA hai ki loga kriyAe~ usake pada kI bhApaka hai aura ve saba nimitta hai- parigraha ke cakkara me adhika hai| kucha loga to apariaise meM ve kartA hai yA nahI yaha prazna naho, prazna to gaha hai grahiyoM se bhI parigraha prApta karane ko kAmanA me unakI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparipahI hI prAramadarzana kA adhikArI sevA suzrUSA taka ko apanA dhandhA banAe baiThe haiM-bhale hI para drAviNI-prANAyAma kiyA jAtA hai vaha bhI sva-hita meM ve mAnasa se unake bhakta na hoN| hame dukha kA anubhava hotA nahIM, vaha bhI icchArUpI parigraha kA hI aMza hai| usase hai jaba hama aisI viparIta paristhitiyAM dekhate haiN| bhalA, jana kA moha hI bar3hatA hai / phalata:--dharma sevA bhI dharma ke jaina siddhAntAnusAra jisa digambara se logo ko digambaratva lie honI cAhie anya kisI sAsArika lAbhake lie nhiiN| kI ora bar3hane kI preraNA lenI cAhie-tyAga kI sIr3hI jaina ke jainatva kA mApa, aparigrahI banane kI dizA caDhanI cAhie usa digambara ke bahAne usakI Ar3a lekara kI mAtrA kI ghaTA-baDhI se hotA hai| jitanI, jaisI parigraha parigraha arjana kaisA? kI mAtrA meM kamI hogI, prANI utanA ora vaisA hI hamAre bhAgya se hamAre digambara muniyo me, aba aise jainI hogA aura parigraha kI jitanI jaisI mAyA bar3hI hogI sAdhu bhI vidyamAna hai, jinakI prakhara-prajJA evaM pravacana zakti prANI utanA aura vaisA hI jaina pada se patita hogaa| kA lohA taka mAnA jA rahA hai, jo dharma ke svarUpa kA jainiyoM meM Aja to sthiti bilkula viparIta cala rahI hai, apanI vANI dvArA, mamartha vivecana karate hai logo ke jJAna jo jitanA adhika parigrahI hai vaha utanA hI baDA netA netra kholane kA apUrva kArya kara sakate hai-aise muniyo se / mAnA jA rahA hai aura use svaya bhI aihasAsa nahIM hotA aparigraha kI ora bar3hane meM mArgadarzana lenA cAhie ki vaha jaina ke svarUpa ko samajhe aura tadanurUpa AcaraNa nivatti kI sIr3hI para agrasara honA cAhie, na ki unake kre| ThIka hI hai, jaba logoM kA svayaM lakSmI, vaibhava Adi sahAre artha-yaza Adi pAra graha saMjone kI bATa johanA / parigraha me AkarSaNa ho aura ve parigrahI ko netApada pradAna jaisA ki katipaya loga karate hai-unake pIche laga jAte kare to parigrahI ko kyA Apatti ? Akhira, mahimA hai-jabaki digambara kA ghirAva nahIM karanA caahie| ve cAhatA to sasArI mohI jIva kA svaya kA vaibhAvikabhAva 'ekAkI, pANipAtra, nirjanavAsI bane raheM aimA prayatna hai-jisakI use pahicAna nahI / karanA caahie| kyoki digambara mAdhu rAjarSi nahI, apitu hamAre kathana se loga sarvathA aisA na mAna leM ki RSirAja hote hai| RSirAja hI rahane denA cAhie / ukta hamAre saketa bAhya meM ati mampadA-vaibhavazAliyo ke prati prakAra kI sabhI bhAvanAe~ parigrahI mana ke nahIM ho sktiiN| hI hai / so aisA sarvathA hI nahI hai| hamArA mantavya hai ki ye to usI ke ho makegI jo svayaM aparigrahI banane kI bAhya vaibhava meM rAga, tRSNA aura adhika bar3havArI ke prati sIr3hI para paga rakhane kA icchaka hogaa| aura aimA vyakti AkarSaNa na honA bhI aparigrahI kI zreNI meM bar3hane kA kramaza: prAtma-darzana kA adhikArI bhI ho skegaa| lakSaNa hai aura AcAryoM ne isa para vizeSa jora bhI diyA smaraNa rahe-jaina 'jina' se banA hai aura 'jina' hai| vaise bhI yadi antaraga para vijaya hai to bahiraMga me jItane se banA jAtA hai isa dharma me jo zrAvaka, muni aparigrahIpana avazya hogaa| aise jIva kA AcaraNa 'jala jaise bheda hai ve bhI kamaza: jItane ke bhAva me hI hue hai| me bhinna kamalavata' hogA-na use vizeSa dhana athavA zrAvaka kI gyAraha pratimAo meM kramazaH tyAgarUpa jIta yaza kI cAhanA hogI aura na hI vaha vibhinna drAvir3I hotI hai aura parama digambaratva meM bhI tyAga ko praakaasstthaa| prANAyAma hI kregaa| vaha to hote hae bhI parigraho se aisI sthiti meM yadi koI icchA, tRSNA, karma Adi para para udAsa hI rahegA aura usake udAsa rahane kA krama yadi hAmIsA aura usake udAsa rahate kA vijaya kI ceSTA na kare no yahI kahA jAyagA ki 'jaise jArI rahe to eka samaya aisA bhI AegA ki vaha apane meM kantA ghara rahe vaise rahe videza'-- bhAI, yaha dharma to tyAga raha ske| binA antaraMga-bahiraMga parigraha ke tyAga ke AtmokA dharma hai, isakA lAbha unhI ko ho sakatA hai jo tyAga- palabdhi ke gIta gAnA bhUse ko kUTa kara la nikAlane kI maya jIvana bitAte ho-bitAne meM prayatnazIla hoM ora bhAMti hai| isIlie kahA hai ki aparigrahI ho Atma-darzana jinako mana aura indriyo sambandhI viSayo kI abhilASA kA adhikArI hai| Aja rigraha ko AtmasAt kie kA svapna meM bhI lAlaca nahIM AtA h|| artha hI nahI, prAtmA kI jo raTana lagAI jA rahI hai vaha sarvathA niSphala yaza Adi ke arjana ke bhAva meM bhI jo dharma sevA ke nAma aura cAritraghAtaka siddha huI hai-chalAvA hai| (kramaza:)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA-socie ! 1. di. mahAvIra ke prati aisI bagAvata kyoM ? kamala ko paMkaja kahA jAtA hai, vaha paMka (kIcar3a) __ hama varSoM se likhate A rahe haiM, ki digambara jaina dharma se utpanna hotA hai / vaha dekhane meM sundara, sparza meM komala, aparigraha pradhAna dharma hai| isameM antaraga-vahiraMga sabhI sUMghane meM sugandhita hotA hai| use sabhI jagaha sanmAna prakAra ke parigraha se rahita hI mukti kA pAtra hotA hai| milatA hai| kyA kabhI kamala kI mAM kIcaDa ko aisA isa tathya ko na samajhane vAle kaI ajAna, samAnAdhikAra saubhAgya milA hai ? pRthvI ko ratnagarbhA kahA jAtA hai| kI bAta uThAkara svayaM bhramita hote hai aura dUsaro ko bhI usata ratna usase ratna, hIre Adi janmate hai| ve atyanta kAntimAna mAgacyuta karAne ke sAdhana juTAte hai| hote haiM, aura usake choTe Tukar3e kA bhI bahumUlya AMkA jAtA hai| kyA kabhI pRthvI ke bar3e khaNDa ko bhI aisA jaisI ki sUcanA hai usa dina eka di0 zikSaNa zivira. yoga prApta hotA hai ? bhale hI mAM tIrthaMkara ko janma detI samApana samAroha me kailAzanagara kI bharI sabhA me 'mAM ho taba bhI vaha unakI tulanA nahI kara sakatI-saba kI zrI" ke sabodhana yukta digambaramatAvalambI bra0 zrI kauzala- apanI pRthaka-pRthak yogyatA hai jaise puruSa kabhI bacce ko kumArI bola uThI jaise ve nahI, apitu koI bha0 apane garbha se janma nahI de sakatA, Adi / rajanIza bola rahe ho / Azcarya ki usa sabhA me di. jaina samAja ke nAmadhArI aneka netA baiThe-baiThe saba sunate rahe strI kI mukti meM usakA parigraha bAdhaka hai| vaha aura kisI se prativAda karate na banA, aba hame virodha me kabhI bhI pUrNa aparigrahI nahI ho sakatI-bhItara aura bAhara nagna nahI ho sakatI / bra0 kauzala jI to svayaM strI likhane ko kaha rahe haiM ? jaba kucha netAoM se hamArI jAti haiM, kyA kisI strI ne kabhI khule rUpa meM nagna rUpa bAta huI to pachatA rahe the ki yaha to burA huA jo zrI meM vicaraNa kI koziza kI, sADI jaise bAhara parigraha kauzala jI ne bha0 mahAvIra ko anyAyI kahakara lala ko chor3akara dekhA? strI jAti me lajjA aura bhaya dono kaaraa| prakArAntara se unhone savastra aura strImukti aisI kamajoriyAM haiM jo use mahAvrata dhAraNa nahIM karane kI puSTi kara dI, aadi| detI ? use madA-sadA rakSA kI jarUrata hai| yadi vaha bra0 kauzala jI kA mantavya thA ki bha0 mahAvIra ne nirbhaya hokara vicaraNa kI bAta kare taba bhI nahI banatI; strImukti kA niSedha kara baDA anyAya kiyA hai / unhoMne vaha to svAbhAvika bAta hai| vaise bhI nArI jAti svabhAspaSTa kahA ki maiM Agama ke viruddha bola rahI hai| unhoMne vataH bhohaka zakti hai| bAjAroM galiyoM aura muhalloM meM kahA ki kyA hai nyAya hai ki eka cirakAla-dIkSita vastrAcchAdita nArI bhI manacaloM ko lubhA letI hai taba AyikA kisI navIna dIkSita muni ko namaskAra kare; parigraha rahita nagnanArI kaise surakSita raha sakatI hai? aadi| surakSita rahanA usake basa ko vAta nahIM; vaha parAyoM ke ukta bAteM digambara mAnyatA ke viruddha haiM aura kisI AdhIna hai| durbhAgya se yadi koI durghaTanA ho jAya to tyAgI ko nahI kahanI cAhie / jo zrI kauzala jI ne bharI nArI ko nava-mAsa aura usase Age bhI ghora-parigraha ke sabhA meM khii| isase to di0 mAnyatA ke viruddha hI pracAra jaMjAla meM phaMsanA taka saMbhava hai| kyA kareM, usake zarIra huMA / yadi unheM shk| thI to kisI vidvAn se carcA kara kI banAvaTa aura zakti hI aisA hai jo use aparigrahI lenI thii| nahI hone detI aura binA pUrNa-aparigrahI hue mukti nahIM
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotii| nArI ke gupta aMgoM meM sadAkAla asaMkhyAta jIvoM kI utpatti hotI rahatI hai| bha0 mahAvIra ko anyAyI kahanA sarvathA brahmacAriNI jI ke ahambhAva kA sUcaka hai-ma0 mahAvIra kI vANI se to vaha vastusthiti hI prakaTa huI-- jo pUrva tIrthaMkaroM ne kahI / ye hI bAteM arjikA ko muni se choTA darjA detI haiN| Azcarya ki muni ko namaskAra karane na karane kI jo bAta mAtA zrI jJAnamatI ko svayaM Aja taka na sujhI vaha kumArI kauNala jI ko sahasA kaise sujha gaI ? kahIM yaha digambaroM ke prati bagAvata kA cihna to nahIM ? - kumArI kauzala jI ko sunA jAtA rahA hai ki unheM kaTTara zraddhA aura paripakva jJAna hai| unake ukta mahAvIra ke prati bagAvata karane ke bayAnoM se to aisA nahIM lagA / unhoMne to svayaM kahA ki maiM Agama ke viruddha bola rahI hUM' / Akhira, yaha saba kyoM ? yaha unheM aura bicArakoM kI svayaM socanA hai aura yaha bhI socanA hai ki kyA kisI di0 tyAgI dvArA khule rUpa meM aise bayAna die jAnA dharma ke prati bagAvata nahIM ? jaba ki hame to di0 Agama hI pramANa hai / 2. AtmA ko dekhane dikhAne vAle jAdUgara arsA huA jaba parigraha ko AtmasAt karate hue Atmopalabdhi kI bAta karane vAle kisI pantha kA janma huA / bhole loga binA tapa-tyAga ke hI Atmopalabdhi jAna, khuza ho gae - bAtoM kI ora daur3a pdd'e| natIjA sAmane hai - unheM bhAtmA to milI nahI; unameM kitane hI parigraha ke puMja avazya ho gae / jainiyoM meM Atmopalabdhi ke lie bAraha bhAvanAoM para jora diyA gayA hai, sabhI mahApuruSoM ne inakA citavana kara hI vairAgya liyA hai| aba taka kI sabhI racanAoM meM inhIM kI racanA adhika saMkhyA meM huI haiM / 51 prakAra kI bAraha bhAvanAeM to hamane dekhI haiM- kundakundAdi kI 'vArasANubekhA' Adi to isa gaNanA se pRthaka hai| AtmA jaisA arUpI dravya kevala jJAnagamya hai aura kevalajJAna digambarasva ko pUrNa sAdhanA dvArA, ghAtiyA karmoM ke kSaya para hotA hai / phalataH - Atmopalabdhi ke lie pUrNa digambaratva aparigrahatva kI prApti Avazyaka hai| aura aparigrahatva ke lie bArasa bhAvanAoM dvArA parasvabhAva kA cintana ( anityAdi vicAra) Avazyaka hai / "para" se rAga chUTate hI Atmopalabdhi hotI hai kisI jAdUgara ke upadeza se Atmopalabdhi sarvathA hI azakya hai / jaise jAdUgara ke jAdU se jAdUgara svayaM prabhAvita nahIM hotA- jAdU kI banAvaTa jAnatA hai, dhandA calAne ke lie jAdU ko apanAtA hai vaise hI Atmopalabdhi kI rAha dikhAne kI bAta karane vAle kaI jAdUgara apanI yazakhyAti Adi ke lie isa pade meM lage haiM--unheM AtmI palabdhi se kyA ? anyathA, uname koI to parigraha se dUra huA hotA, kramazaH parigraha ke kama karane meM lagA hotA yA saccA muni banA hotA ThIka hI hai--jAdUgara ko jAdU se kAma dhandA calAne se kAma use Atmopalabdhi se kyA aura apane jAdU se prabhAvita hone se kyA ? - - saMpAdaka kAgaja prApti :- zrImatI aMgUrI devI jaina (dharmapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI) naI dillI-2 ke saujanya se
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Nevsy aper at R. No. 10591/62 bIra- sevA mandira ke upayogI prakAzana 1 -prazasti saMgraha, bhAga 1 : saMskRta bhora prAkRta ke 171 hita pUrva saMgraha upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paricayAtmaka prastAvanA se pralaMkRta, sajilda nava-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraMza ke 122 prakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha / racapana pratyakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda zAstrI / sajilda | rendegola aura dakSiNa ke anya jaMna tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa paramAnanda zAstrI kI itihAsa viSayaka sAhitya ... dhyAnazataka (dhyAnastava sahita ) kSamAvalI (tIna bhAgoM meM) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza pRSTha saMkhyA 74, sajilda / saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI saM0 paM0 bAlacanda siddhAnta zAstro jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga zrI padmacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana Jaina Bibliography: Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pages, volume II contains 1045 to 1918 pages size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to. each library, its library edition is made available only in 600/- for one set of 2 volume. 6-00 prinTeDa patrikA buka-paiTi 15000 3.00 3-80 12-00 pratyeka bhAga 40-00 2-00 600-00 [sampAdana] parAmarzadAtA zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI padmacandra zAstrI prakAzaka - bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevA mandira ke lie mudrita, gItA priMTiMga ejensI, DI0 105, nyUsIlamapura, dillI- 53 -
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ vora sevA mandirakA traimAsika anakAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 44: ki03 julAI-sitambara 1991 isa aMka meMkrama viSaya 1. sambodhana 2. tatvArthavArtika meM prayukta grantha -DA. ramezacandra jaina, bijanaura 3. karnATaka meM jainadharma-zrI rAjamala jaina, dillI 4. kendrIya saMgrahAlaya gujarI mahala meM surakSita pratimAeM -DA0 nareza kumAra pAThaka 5. macita bhakta kavi hitakara aura bAlakRSNa DA. gaMgArAma garga 6. tIrtharAja sammeda zikhara itihAsa ke bAloka meM -DA. kastUracanda kAsalIvAla 7. devagar3ha purAtattva kI saMbhAla meM aucitya -zrI kundanalAla jaina, dillI 8. AdhyAtmika do pada / 6. sAkSI bhAva-zrI bAbUlAla jaina 10. bhAcArya jinasena kI kAvya kalA -jasTisa ema. ela. jaina 11. AcArya kundakunda kI pANDulipiyoM kI khoja -DA. RSabhacanda jaina phaujadAra 12. aparigrahI hI Asma-darzana kA adhikArI -zrI papacandra zAstrI 'sampAdaka' 13. dekho, kahIM zravA DagamagA na jAya -zrI papacandra zAstrI, dillI 14. pAMjali kavara pR. 2 prakAzaka: vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva0 paM0 zrI phUlacandra siddhAntAcArya ke prati zraddhAJjaliH maiM to kAMToM meM rahA, aura parezAM na huA : phUloM meM phUla gulAba hai jo kA~ToM meM phUlatA aura svayaM muskurA dUsaroM ko prasannatA kA upahAra detA hai| aise hI the - sva0 paM0 zrI phUlacandra siddhAntAcArya; jo jIvana bhara apanI jJAnArAdhanA ke bala para bhautika abhAvoM se jUjhate jUjhate jJAna meM hI vilIna ho ge| unake antima dinoM meM bhI ve dhavalA ke vizada vivecana karane jaisI apanI icchA ko raTate rahe- 'beTA azoka, abhI dhavalA ke kArya kI sAdha hameM zeSa hai, svastha hoM to isa kArya ko kareM / ' ThIka hI hai - paMDita jo apane jIvana meM sadA se ''jinavANI kI raTana ho, jaba prANa tana se nikaleM' ke mUrtarUpa the / ve dina kabhI bhulAe na jAe~ge jaba paMDita jI ne jinavANI kI rakSA meM apanI AjIvikA kI paravAha kie binA 'dhavalA' meM truTita 'saMjada' pada ko sammilita karAne ke prasaMga ko cher3A aura Age bar3hAyA tathA use jur3avA kara hI caina kI sA~sa lo / 'saMjada' ke prasaMga meM samAdhistha cAritra cakravartI AcArya zAnti sAgara jI mahArAja kA nimna AzIrvacana paMDita jI kI vijaya kA spaSTa zaMkha nAda hai'are jinadAsa, dhavalAtIla 23 veM sUtra bhAva strIceM varNana karaNAreM Ahe va tetheM 'saMjada' zabda avazya pAhije aseM vATateM / ' smaraNa rahe ukta prasaMga meM paMDita jo ko sarvisa chuTane jaisA tIvra kA~TA lagA aura ve muskurAte rahe / khuvA bahaze bahuta sI khUbiyAM thIM, jAne vAle meM : sva0 paMDita jI pakke sudhAravAdI the| dassA pUjAdhikAra dilAne, 'varNa jAti aura dharma' jaisI pustaka likhakara antarjAtIya vivAha, samAnAdhikAra Adi kA zaMkhanAda phUMkane vAle va phijUlakharcI jaisI gajarathAdi pratiSThAoM ke virodhiyoM meM unakA pramukha hAtha thaa| dhavalA, jayadhavalA, mahAbaMdha Adi khaNDoM kA vistRta bhASAntara aura 'jaina tattva mImAMsA' jaisI kRtiyA~ unake tattvajJAna kA sadA sadA smaraNa karAtI raheMgI / phala kucha bhI rahA ho para, khAniyA~ tattvacarcA ke mAdhyama ne unake tattvajJAna ke lohe ko jagajAhira kara diyA | unako 'akiMcitkara eka anuzIlana' jaiso antimakRti bhI cira-cintanIya banakara raha gaI hai / deza ke svataMtratA Andolana meM bhAgIdAra aura svataMtratA ke dIvAne hone se ve apane bhautika zarIra meM bhI kaida na raha sake aura dharma-dhyAna pUrvaka garIra se chUTa ge| unameM bahuta-sI khUbiyA~ thIM / 'vIra sevA mandira' aise mahAmanA kI Atmika sadgati hetu kAmanA karate hue unheM sAdara zraddhAMjali arpita karatA hai / subhASacandra jaina mahAsaciva vIra sevA mandira AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 60 vArSika mUlya : 6) ta0, isa aMka kA mUlya / 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho / patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ PRILITIES ITAIR KV paramAgamasya bIjaM niSikhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM nmaamynekaantm|| // varSa 44 kiraNa 3 vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMvat 2518, vi0 sa0 2048 jalAI-sitambara 1961 sambodhana kahA paradesI ko ptiyaaro| mana mAna taba cale paMca koM, sA~jhi ginai na skaaro| sabai kuTumba chor3i itahI, puni tyAgi cale tana pyAro // 1 // dUra visAvara calata ApahI, kou na rAkhana haaro| koU prIti karau kina koTika, aMta hoyago nyAro // 2 // dhana sau ruci dharama soM bhalata, jhalata moha mjhaaro| ihi vidhi kAla anaMta gamAyo, pAyo nahiM bhava paaro||3|| sA~ce sukha sauM vimukha hota hai, bhrama madirA mtvaaro| cetahu ceta sunahu re 'bhaiyA', Apa ho Apa sNmaaro||4|| kahA varadesI ko ptiyaaro|| garaba nahi kone re e nara nipaTa gNvaar| mUMThI kAyA jhUTho mAyA, chAyA jyoM lakhi lo re / kai china sAMjha suhAgara jobana, ke dina jaga meM joje re|| begahi ceta bilamba sajo nara, baMdha bar3he piti kIjai re| 'bhUdhara' pala-pala ho hai bhAro, jyoM-jyoM kamarI bhoje re|| Wan )
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatAka se mAge :tattvArthavAtika meM prayukta graMtha 7 DaoN. ramezacandra jaina, bijanaura sasvArthavAtika ke paMcama adhyAya ke 42veM sUtra kI Adi sUtra kI vyAkhyA meM bhASyakAra ne, 'pUrvasya lAbhe bhajavyAkhyA meM kahA gayA hai ki koI (tattvArthAdhigama bhASya. nIya muttaram', uttaralAbhe tu niyataH pUrvalAbhaH, likhA hai| kAra) dharma, adharma, AkAza aura kAla meM anAdi pariNAma akalaGkadeva ne unhe vAtika banAkara unakA Azaya spaSTa aura jIva tathA pudgala meM sAdi pariNAma kahate haiN| kiyA hai| dagdhe 'bIje yathAtyanta' Adi padya bhI uddhRta unakA vacana ThIka nahIM hai| kyoMki sabhI dravyoM ko dvayA. kiyA hai, jo bhASya meM pAyA jAtA hai tathA grantha ke anta smaka mAnane se hI unameM sattva ho sakatA hai| anyathA meM 'ukta ca' karake kucha zloka die haiM, jo bhASya meM milate hai| dravyoM me nitya abhAva kA prasaGga AtA hai, inako kaise sarvArthasiddhi--pUjyapAda devanandi kI sarvArthasiddhi grahaNa karanA caahie|' nAmaka vRtti ko antarbhUta karake akalaGka ne apane tattvArtha___ 'zubha vizuddha mavyAti' Adi sUtra ke bhASya meM vAtika yatha kI vArtika grantha kI racanA kI hai| usakI bahuta sI paktiyo zarIroM meM saMjJA, lakSaNa Adi se bheda btlaayaa| apa- ko vAtika banA liyA hai| bahata-sI paMktiyoM meM thoDAlakUdeva ne unakA vistRta vive vana kiyA hai| 'samyagdarzana' bahuta parivartA karake vAtika banA liyA hai| jaisesarvArthasiddhi tattvArthavAtika cetanAlakSaNo jIvaH 124 cetanAsvabhAvatvAdvikalpalakSago jIva. 1 / 4 / 4 taviparyayalakSaNo'jIvaH 14 tadviparItatvAdajIvastadabhAvalakSaNaH 124115 zubhAzubhakarmAgamadvAra rUpa AsravaH 134 puNyapApAgamadvAralakSaNaH AsravaH // 4 // 56 AtmakarmaNonyonyapradezAnupravezAtmakobandhaH 114 prAtnakarmagoranyonyapradezAnupravezalakSaNo bandha: 14117 AsravanirodhalakSaNaH savaraH 124 AsravanirodhalakSaNaH saMvaraH 124 / 18 ekadezakarmasakSayalakSaNAnirjarA 114 ekadezakarmasaMkSayalakSaNA nirjarA 1 / 4 / 16 vRtsnakarmaviyogalakSaNo mokSa: 114 kRtsnakamaviyogalakSaNo mAkSaH 1 / 4 / 20 sarvArthasiddhi me jahAM bAta saMkSepa me kahI gaI ', bahA dArzanika aura vyAkaraNika prasaGgo para bhI sarvArthatattvArthavAnika me vistAra pAyA jAtA hai| vistAra me middhi kI apekSA vArtikakAra ne vistRta UhApoha kiyA hai| pahaMcane para akaladeva kI praur3ha zailI ke darzana hote hai| AptamImAMsA-tattvArthavAttika ke dUsare adhyAya meM sarvArthasiddhi kI eka eka paMkti ke hArda ko kholane meM audArika zarIra rUpa kArya kI upalabdhi hone se kAmaNa tattvArthavAlika kA adhyayana atyAvazyaka hai| udAharaNArtha zarIra kA anumAna lagAyA gayA hai / hetu ke rUpa meM Aptauparyukta nijarA ke lakSaNa ko samajhAte hue ve kahate hai- mImAmA kI 68vI kArikA ke aza 'kAryaliGga hi kArapUrva sacita karmoM kA tapovizeSa kA sannidhAna hone para Nama' ko uddhRta kiyA hai| pUrI kArikA isa prakAra haiekadeza kSaya honA nirjarA hai| jaise mantra yA auSadhi Adi kAryabhrAnte raNabhrAnti: kArya liGaga hi kAraNam / se niHzakti kiyA huA viSa doSa utpanna nahIM kara sakatA, ubhayAbhotaratastha guNa jAtItaraca na // 6 // vaise hI sarvavipAka aura avipAka nirjarA ke kAraNabhUta chaThe adhyAya ke prathama sUtra kI vyAkhyA meM tattvArthatapovizeSa ke dvArA nirasta kie gae va ni:zakti hue karma vArtika me karma zabda ke akalaGkadeva ne aneka artha sapramANa sasAra cakra ko nahI calA skte| batalAe haiM / kahIM para kartA ko iSTa ho vA kartA jisako
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthavAtika meM prayukta pantha karatA ho, use karma kahate hai| jaise- 'ghaTa karoti' ghaTa SaTkhaNDAgama-tattvAryavAtika ke prathama adhyAya ke ko karatA hai, yahAM karma zabda kA artha karmakAraka hai| kahI 30ve sUtra ko vyAkhyA me SaTkhaNDAgama ko nimnalikhita puNya-pApa artha me karma zabda kA prayoga hotA hai| jaise-- pakti uddhRta hai'kuzalAkuzalaM karma' yahA karma zabda kA artha puNya eva pApa 'paJcendriya asajipaJcendriyAdArabhya A ayogakevalinaH' hai| kahIM kriyA artha me karma zabda kA prayoga hotA hai| arthAt asajI pacendriya se lekara ayogakevalI paryanta jaise-utkSepaNa, avakSeNa, AkuJcana, prasAraNa, gamana ye pacendriya hai| karma haiN| yahAM karma zabda kA kiyA artha vivakSita hai| tattvArthavArtika ke dUsare adhyAya ke 46ve mUtra kI uparyukta kuzalAkuzala karma kA udAharaNa pAcArya pAkhyA meM zaGkAkAra ne zaGkA uThAyI hai ki SaTakhaNDAgama samantabhadra kI AptamImAmA kI vI kArikA meM diyA hai| jIvasthAna ke yogabhaga prakaraNa me sAta prakAra ke kAyayoga pUrI kArikA isa prakAra hai-- svAmI prarUpaNa meM audArika kAyayoga aura audArika kuzalA'kuzalaM karma paralokazca na kvacit / mizra kAyayoga tirya aura manuSyo ke hotA hai / vaikriyika ekAnta-graha rakteSu nAya sva-para vairiSa // 8 // kAyayoga vakriyika mizravAyayoga deva, nArakiyo ke hotA yuktyanazAsana-saMbedanadina ke khana ma amalaGka- hai, aigA kahA hai| parantu yahAM to niyaMca aura manuSyo ke deva ne samantabhadra ke yuktyanuzAsaga ko nilikhita kArikA bhI vaikiyika zarIra kA vidhAna kiyA hai-isase ArSakA sahArA liyA hai granthoM meM paraspara virodha AtA hai|| pratyakSabuddhi kramata na patra tallidgagamya na gdrth'lnggm| iga zanA ke samAdhAna meM kahA gayA hai ki yaha virodha baco na dhA tadviSayeNa yogaH vAtadgata kAramazRNaNvatAM te / / nahI hai kyoki anya grantho me isakA upadeza pAyA jAtA yuktyanuzAsana - 22 hai| jaise- vyAkhyAprajJapti baMDaka ke zarIra maMga meM vAyujahAM pratyakSabuddhi kA praveNa nahI hai arthAt jo gavedana- kApiva ke prodArika, vaikriyika, tejasa aura kArmaNa ye 4 dvata pratyakSabuddhi (jJAna) kA viSaya nahI / , nara janumAna- zarIrahe hai / manuSyo ke pAMca zarIra batalAe. haigamya aura artharUpa, liGgarUpa, yavanagamya bhI nahIM ho "disa jAva avarAivimANa gasiyadevANamaMtara sakatA aura jisake svarUpa ko siddhi vacano ke DAga kecara kAlado hodi ? jahaNNeNa vaaspuctt| ukkasseNa nahIM hai, usa savedanAvata kI kyA gati hogI? vaha kASTa be sAgarovamANisAdireyANi // " se bhI bavaNagocara nahI hai, ataH tyAjya hai| . ekhaNDAgama-khuddAbandha 2 / 3 / 30-32 ratnakaraNDa zrAvakAcAra AcArya mamantabhadra ne 'dhikAdiguNAnA tu' sUtra kI vyAkhyA meM ukta ca rasnakaraNDa zrAvakAcAra ke 26 noka meM kahA hai . kahakara paTkhaNTAgama kI nimnalikhita mAyA dI gaI hai yadaniSTa tavatayabaccAnupasetyagata:pi jahyAt / Nimsa gideNa duhieNa lukkharasa lukkheNa durAhieNa / - abhisandhikRtAnirativiSayAdyogAd vrata bhavAna // 86 // ddhimma lumeNa havedi baMdho jahaNNavajje vimameM same vaa| jo aniSTa hai, vaha chor3a aura jo uttama phula kasana arthAt sneha kA do guNa adhika vAle sneha se yA rUma yogya nahIM, vaha bhI chor3e, kyoki yAgya viSaya se abhi- sa, 1 kA sodhika guNa vAle rUkSa yA snigdha me bandha prAyapUrvaka kI huI viraktatA hI vrata hai| honA hai| jaghanya guNa vAle kA kisI bhI taraha bandha nahI akaladeva ne vrata kI paribhASA upayukta abhiprAya ho sktaa| do guNa adhika vAle sama (do, cAra, cAra, se prabhAvita haikara kI hai| unaka anusAra--'vratamabhi- chaha nAdi kA) aura viSama guNa vAle (tIna, pAca, sAta sandhikRto niyamaH" arthAt abhisandhikRta niyama bana kaha- Adi) kA bandha honA hai| lAsA hai| buddhipUrvaka pariNAma yA buddhipUrvaka pApA kA 'bandha samAdhiko pAriNAmiko pAThako ArSavirodhI spAma abhisandhi hai| , dikhalAta hue tattvArthavArtika meM kahA hai-paNA me bandha,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4, varSa 44, ki.3 anekAnta vidhAna ke no Agama bandha vikalpasAdi vaisasika bandha arthAt eka nigoda ke zarIra meM dravyapramANa se jIvoM nirdeza meM kahA hai ki viSama snigdhatA aura viSama rUkSatA kI saMkhyA siddhoM kI saMkhyA se aura pratItakAla ke sarva meM bandha aura samasnigdhatA aura samarUkSatA me bheda hotA samayoM kI saMkhyA se anantaguNI hai| hai| isake anusAra hI 'guNasAmye savRzAnAm' yaha sUtra sanmati tarka-AcArya siddhasena ke sanmati tarka kI kahA gayA hai| isa sUtra meM jaba sama guNa vAloM ke bandha nimnalikhita gAthA tattvArthavAtika ke prathama adhyAya ke kA pratiSedha kara diyA hai, taba bandha meM sama bhI pAriNA __26veM sUtra meM prApta hotI hai -- mika hotA hai, yaha kathana pArSavirodhI hone se vidvAnoM ko paNNavayijjA bhAvA aNaMtabhAgodu abhabhilappANaM / grAhya nahIM hai| paNNavaNijjANaM puNa aNaMta bhAgo sudaNibadoza16 bhagavatI ArAdhanA-tattvArthavArtika ke chaThe adhyAya ke 13veM sUtra kI vyAkhyA meM kahA gayA hai ki yadyapi saMgha zabdoM ke dvArA prajJApanIya padArtho se vacanAtIta padArtha samUhavAcI hai, phira bhI eka vyakti bhI aneka guNa kA anantagune haiM arthAt anantave bhAga padArtha prajJApanIya hai dhAraka hone se eka ke bhI saghatva kI siddhi hotI hai| aura jitane prajJApanIya haiM aura jitane prajJApanIya padArtha isakI siddhi me bhagavatI ArAdhanA kI nimnalikhita haiM, ugaka anantavaM bhAga padArtha zruta meM nibaddha hota gAthA uddhRta ko hai jambUdvIpa paNNattI-tattvArthavArtika me 'uktaM ca' sagho saghaguNAdo kammANa vimoyado hadi sgho| karake eka gAthA uddhRta kI gaI hai, jo jambUdvIpa paNNattI basaNaNANacaritte saMghAditto havadi sgho|| bha. A. 714 me milatI hai- ____ arthAt guNasadhAta ko saMgha kahate hai| karmoM kA nAza NabaduttarasattasayA dasasIdiccadutigaM ca dugacavakaM / karane aura darzana, jJAna evaM cAritra kA saMghaTana karane se tArAravisasirikkhA budhabhaggavaguru aMgirA rasaNI // sagha kahA jAtA hai| ja. pa. 12263 mUlAcAra-tattvArthavAtika ke sAtaveM adhyAya ke / arthAt isa bhUtala se sAta so navve yojana para tArA, usase dasa yojana para sUrya, usase assI yojana Upara bhyArahaveM sUtra kI vyAkhyA me kahA gaNa hai ki sattvAdi meM candramA, usase tIna yojana para nakSatra, unase tIna yojana maMtrI Adi bhAvanA yathAkrama AnI cAhie / jaisesamayAmi sarvajIvAn kSAmyAmi sarvajIvebhyaH / Upara budha, usase tIna yojana Upara zukra, usase tIna yojana prIti sarvasa svaH vairaM me na kenacit // Upara bRhaspati, usase cAra yojana Upara magala aura usase uparyukta padya mUlAcAra kI nimnalikhita gAthA kA . cAra yojana Upara zanaizcara bhramaNa karatA hai| yaha gAthA sarvArthasiddhi meM bhI udhRta kI gaI hai| saMskRta rUpAntara haikhammAmi samvajIvANaM sabve jIvA khamatu me| sondarananda-tattvArthavArtika meM prazna kiyA gayA hai mittI me savvadesu vairaM manaMNa keNa vi / / mUlA. gA.43 ki jaise tela, battI aura agni mAdi sAmagrI se nirantara arthAt maiM saba jIvoM ke prati kSamAbhAva rakhatA hUM, saba jalane vAlA dIpaka sAmagrI ke prabhAva me kisI dizAbha jIva mujhe amA kreN| merI saba jIvoM se prIti hai, kisI vidizA meM na jAkara vahA~ atyanta vinAza ko prApta ho ke sAtha vairabhAva nahIM hai| jAtA hai| usI prakAra kAraNavaza skandhasantati rUpa se tattvArthavArtika ke 8veM adhyAya ke sAtaveM sUtra kI pravartamAna skandhasamUha jIva vyapadezabhAgI hotA hai arthAt vyAkhyA meM mUlAcAra kI nimnalikhina gAthA udhata kI jise jIva kahate haiM, vaha rAga dveSAdi klezabhAvoM ke kSaya ho gaI hai jAne se vizA aura vidizA me na jAkara vahI para atyanta eriNagovasarIre jIvA dambappamANado diTThA / pralaya ko prApta ho jAtA hai| isake uttara meM prakaladeva siDehi bhaNaMtaguNA sabveNa vitiiykaalenn'| mUlA.gA. 1204 ne kahA hai ki pradIpa kA niranvaya nAza bhI pasiba hai, kyoMki
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAvAtika meM prayukta prampa pradIpa pudgala hai / vaha pudgala jAti ko na chor3akara pari- yoniprAbhata (joNipAhuDa) tattvArthavArtika meM kisI NAmavaza (pariNamana ke kAraNa) maSi (rAkha) bhAva ko ne prazna kiyA hai ki kyA sAdhu pAtra meM lAe hue bhojana prApta hotA hai / ata: dIpaka kI pudgala jAti banI rahatI kI parIkSA kara khA sakate hai| isake uttara meM kahA gayA hai, atyanta vinAza nahI hotA hai| usI prakAra muktAtmA hai ki pAtra me lAkara parIkSA karake bhojana karane meM bhI kA bhI vinAza nahIM hotaa| yoniprAmatajJa sAdhu ko saMyoga-vibhAga Adi se hone vAle uparyukta prazna bIsa mahAkavi azvaghoSa ke saundarAnanda guNa-doSa vicAra kI usI samaya utpatti hotI hai| lAne ke nimnalikhita padya ke abhiprAyasvarUpa grahaNa kiyA hai- meM bhI doSa dekhe jAte hai, phira visarjana me aneka doSa hote haiN| dIpo yathA nirvRtimabhyupeto snehakSayAt kevalamati yahAM yoniprAbhUta se tAtparya nimittazAstra sambandhI zAntim / diza na kAciTThidizaM na kAvid vaivAnati usa patha se hai, jisake kartA AcArya dharasena (IsavI san gacchati nAntarikSam / evaM kRtI nirvatimabhyupetaH sneha- ko prathama aura dvitIya zatAbdI kA madhya) hai| ve prajJAbhayAt kevalametizAntim // saundaranagada 16 / 28 / 26 zramaNa kahalAte the| vi0 saM0 1556 me likhI huI bahaTTi pravacanasAra--tattvArthavAtika ma AcArya kundakunda ke pariNakA nAma kI grathasUcI ke anusAra vIra nirvANa ke pravacanasAra kI nimnalikhita gAthA " uddhRta kI gaI hai- 60 varSa pazcAt dharasena ne isa gratha kI racanA kI thii| marada va jiyadu va jIvo apadAcA rassa picchidA hiNs|| atha ko kamANDinI devo se prApta kara dharasana ne puSpadanta payadassa patthi badho hiMsAmattaNa sabhidassa // prava. 3117 aura bhatabali nAmaka apane ziSyo ke lie likhA thaa| jIva mareM yA na mare, parantu sAvadhAnI ko kriyA nahIM zvetAmbA sampradAya meM bhI isa pratha kA utanA ho Adara karane vAle pramAdo ke hiMsA avazya hotI hai aura jo apanI thA, jitanA digambara sampradAya meN| dhavalA TIkA ke anukiyA sAvadhAnIpUrvaka karatA hai, jIvoM kI rakSA karane meM sAra imama yantra mantra kI zakti kA varNana hai aura isake prayatnazIla hai, pramAda nahI karatA hai| usake dvArA hiMsA dvArA pudgalAnubhAga jAnA jA sakatA hai"| nizIthacUzi ho jAne para bhI use bandha nahI hotA, pApa nahIM lgtaa| ke kathanAnusAra AcArya siddhasana na joNipAhuDa ke AdhAra sirasena dvAtrizikA-rAjavAtika me eka pakti sa azva banAe the| agrAyaNIya pUrva kA kucha aza lekara udhata" ko yaI hai| yaha pakti siddhasena dvAtriMzikA meM gharasena ne isa pratha kA uddhAra kiyA hai| itama pahale 28 prApta hotI hai hajAra gAthAe~ thI, unhI kA sakSipta kara ke yoniprAbhUta viyojayati cAsubhirna ca vadhena sayujyate // siddha. dvA. 3 / 16 me kahI hai"| sandarbha sUcI 1. tatrAnAdirUpiSu dharmAdharmAkAzajIvezvati rUpAdiSvA- 6. paTavaNDAgama ---vargaNAkhaNDa 5 / 6 / 26 dimAn (5-43) rUpiSu tu dravyeSu AdimAn pariNA- 7. vemAdANiddhadA vebhAdA lhukkhadA baMdho // 32 // samaNimo'nekavidhaH sparzapariNAmAdiH / yogopayogI jIveSu dvadA sameMlukkhadA bhedA // 33 // (5-45) jIveSvarUpiSvapi satsu yogopayogI pariNAmI SaTkhaDAgama vargaNAkhaDa pR030 Adimantau bhvtH| -tattvArthAdhigama bhA. 8. gommaTasAra jovakAMDa gA. 194, pacasagraha 1184 2. nyAyakumudacandra pra. bhAga--prastAvanA pR0 71 / 6. tattvArthavArtika 4 / 12 / 10 4. vahI 713 10. sarvArthasiddhi 4 // 12, 3. tattvArthavAtika 11416, 11. tattvArtha0 10 / 4 / 17 12. vahI 7 / 13 / 12, 13. vahI 7 / 13312 5. audArika kaayyog| audArikamizrakAyayogazca tirya 14. DA. jagadIzacandra jaina : prAkRta sAhitya kA itihAsa manuSyANAm vaikriyika kAyayogo vaikriyikamizrakAya pR0 673 / yogazca devaSarakANAM // SaTkhaNDAgama 15. vahA pR0 674 /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ karnATaka meM jaina dharma // zrI rAjamala jaina, janakapurI karnATaka tathA dakSiNa bhArata me jainadharma ke prasAra "Jainism emboies deep investigations into aura prabhAva para pugatattvavido, itihApajo aura jijJAsu the nature of reality. It has given us the manISiyoM ne bhI gambhIra adhyagana aura vicAra kiyA message of non-violence. It was born in the tathA usake prabhAva ko dharma, kalA aura paskRti kI dRSTi heart-land of India but its influence pervaded se vyApaka aura mahattvapUrNa mAnA hai| karnATaka meM jainadharma all parts of the country. Some of the earliest ke inigama para vicAra karane meM pahana / cha mahattvANaM literature of the Tamil region is of Jain origin. manoSiyo ke vicAro ko jAna lenA hogA : The great Jain Temples and sculptured monuzrI 'ma. esa. rAmAsvAmI ayyagara ne liyA ments of Karnataka, Maharashtra, Gujarat "No topic of ancient Soth Indian History and Rajasthan are world-renowned." is more interesting than the origin and deve- "Some lustorians tend to classify the cul. lopinent of Jains, who in times past, profou tual anb political development of India into ndly mfluenced the political, religious and water-tiglit religious groupings. But a little literary institutions of South India"? analysis will show that the evolution of Indian rthAta dakSiNa bhAga ke prAcIna inigama kA koI culture was by the union of many streams bhI viSaya itanA adhika macikara nahI he jitana! ! jainA which make up the mighty river which it has kI utpatti aura vikAma me gambandhita vissy| kof become"' prAcIna kAla meM jainoM ne dakSiNa bhArata kI rAjanItika, ati "jainadharma ma sat kI prakRti kA gambhIra anveSaNa dhArmika aura sAhityika saMsthAnoM ko bahuta adhika prabhA- nihita hai| usane hame ahisA kA sandeza diyA hai / usakA vita kiyA thaa|" udaya bhArata ke hRdaya pradeza me hA thA kintu usakA prabhAva isI prakAra supasiddha purAtatvavid zrI sI zivarAma deza ke samasta bhAgoM meM phaila gyaa| tamila pradeza ke bahuta mUrti ne likhA hai - prAcIna sAhitya ka bahuta kucha aza kA mUla jaina hai| "South India has been a great seat of the kITaka, mahArASTra, gujarAta aura rAjasthAna ke sundara Digambara Jain futh' arthAt dakSiNa bhArata digava. jaina mandira aura niyA sambandhI smAraka to vizvaprasiddha jainadharma kA eka baDA kendra rahA hai| zrI zivarAmamUrti kA pustaka kI bhUmikA meM sva0 "kucha itihAsakArArata kagArakRtika tathA rAjapradhAnamantrI zrImatI inirA gAMdhI ne likhA thA . nItika vikAsa kA sakoNaM dhAmika samUho meM vargIkRta 1. M.S. RamaswamiAyyangar : Studies in South Indian Jainisni, Part 1. p.3, Second Edition, 1982 (First Edition 1922, Delhi, Sri Satguru Publications). 2. C. Shivaramamurtti-Panorama of Jain Ait, p. 15, Times of India, Oew Delhi, 1983. 3. Ibid, forword.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ karnATaka meM jainadharma karane kI pravRtti rakhate haiN| kintu yadi thor3A-sA bhI vata purANa bhI isa bAta kA samarthana karatA hai ki unake vizleSaNa kiyA jAe to yaha bAta mAmane pAegI ki dharma kA pracAra karNATaka deza meM adhika huA thA (dekhie bhAratIya saMskRti kA uttarottara vikAsa aba ane bhArAo bhagabelagona' prakaraNa meM 'Rssbhdev')| ke saMgama se huA hai jisane ki eka piNAna mahAnada kA cakravartI bharata-RSabhadeva ke putra ke nAma para yaha deza rUpa le liyA hai|" bhArata kahalAtA hai| jaina purANo ke pratinidhi rA ina uddharaNoM se yaha spaSTa hai ki karnATaka me jainadharma ke caudaha purANa isa tathya kA samarthana karate hai| vaidikakI sthiti para vicAra ke lie mabame panI aavshyk| jana Aja bhI 'jambUdvIpe bharatakhaNDe ..' kA nitya pATha hai niSpakSa dRSTi aura gahare adhyayana-manana kii| karate haiN| bhArata ne cha: khaNDoM kI digvijaya kI thii| dUsarI AvazyakatA isa bAta kI bhI hai ki karnATaka unake samaya meM bhI karnATa deza meM jainadharma kA pracAra thaa| me jainadharma ke astitva kA nirNaya kevala zilAlekho yA gyAraha aura cakravatI-jaina paramparA anusAra sAhityika sandoM ke AdhAra para hI nahI kiyA jAe aura bharata ke bAda gyAraha cakravartI aura h|| hai| ye jaina dharmA valambI the aura unakI sms| bhArata para zAsana thaa| na hI yaha dRSTi apanAI jA ki zilAlekha Adi likhita bala pramANo ke abhAva me janadharma kA astitva svIkAra nahI kiSkindhA ke jaina dharmAnuyAyo vidyAdhara- bIsave kiyA jA sktaa| vAsa va me hamAre deza meM maukhika paraMparA tIrthakara munisuvrata ke tIrthakAla meM rAmAyaNa kI ghaTanAeM bahuta prAcIna kAla se surakSita rahI AI hai| jo kucha ghaTI haiN| rAma-cArata se sambandhita jaina purANo meM ullekha prAcIna itihAsa hameM jJAta hotA hai, vaha yA to maukhika hai ki hanumAna vidyAdhara jAti ke vAnaravaMzI the| ve bAnara paramparA se yA phira purANoM ke 1 me rahA hai| ye pugaNa gahI the, unake vaMza kA nAma vAnara gA aura unake dhvaja jaina bhI haiM aura vaidika dhAga ke bhii| iname kahI to mahA- para vAnara kA cihna hotA thaa| hanumAna kiSkindhA ke the| puruSoM kI mahattvapUrNa ghaTanAo ke vivaraNa hai to hI maketa yaha kSetra Ajakala ke karnATaka meM hampI (vijayanagara) kahamAtra / ye bhI sune jAkara hI likhe gae hai / yadi inhe matya lAtA hai| jaina sAhitya meM hanumAna ke carita para AdhAnahI mAnA jAe to gamAyaNa yA mahAbhArata agavA gama rita aMjanA-pavanaMjaya nATaka bahuta lokapriya hai| yA kRSNa mabakA astitva avIkAra karanA hogA aura taba neminAtha kA dakSiNa kSetra para vizeSa prabhAva-- to kimI tIrthakara kA astitva bhI siddha nahIM ho skegaa| bAIsave nIrthakara neminAtha kA janma zauripura meM havA thA mata. Aiye, hama bhI paramparAta yA paurANika itihAsa kintu apane pitA samudravijaya ke sAtha ve dvArakA cale para eka dRSTi ddaale| gaye the| zrIkRSNa ke pitA vamadeva mama vijaya ke choTe paramparAgata itihAsa bhAI the| zrIkRSNa ne pravRttimArga kA upadeza diyA aura prathama tIrthaMkara RSabhadeva ne karmayuga kI saSTi kI thI neminAtha ne nivRttimArga kaa| neminAtha ne giranAra aura isa deza kI janatA ko kRSi karanA sikhAyA thaa| (maurASTra para tapasyA kI thI aura, DaoN. jyotiprasAda ve prathama sabhrATa bhI the| jaba unhone rAjya kI nIva DAlI jaina ke anusAra, "tIrthakara neminAtha kA prabhAva vizeSakara taba unhoMne hI isa deza ko maNDalo, poM Adi me viga- pazcimI va dakSiNI bhArata para huaa| dakSiNa bhArata ke jita kiyA thaa| isa deza-vimAna meM karNATaka deza bhI vibhinna bhAgo se prApta jaina tIrthakara mUrtiyoM meM neminAtha thaa| RSabhadeva ne apanI putrI brAhmI ko lipi (brAhmI) pratimAoM kA bAhulya hai jo akAraNa nahI hai / isake atikA jJAna diyA thaa| usI lipi se kannaDa nivi ke kucha rikta karnATaka pradeza meM neminAtha ko yakSI kuNANDinIdevI bakSara nikale hai| jaba ve muni ho gaye to unhoMne sAre dega kI Aja bhI vyApaka mAnyatA isa tathya kI puSTi karatI meM vihAra kiyA aura logoM ko dharma kI zikSA dI / bhAga- hai| zravaNabelagola meM gomaTezvara mUrti kI pratiSThA ke
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84403 mA sAtha isa devI ke patkAra kI kathA bahuta prasiddha hai / aitihAsika yuga pArzvanAtha aura nAga-pUjA: teIsave tIrthaMkara pArzvanAtha the / unako aitihAsikatA to siddha hI hai| unhoMne apane jIvana me 70 varSo taka vihAra kara dharma kA pracAra kiyA thA / una para kamaTha nAmaka berI ne ghora upamarga kiyA thA / sambhavataH yaha Azcaryajanaka hI hai ki karnATaka me kamaThAna (maTha sthAna ? ) kamaThagI jaise sthAna haiM aura kamatha yA kamaTha upanAma Aja bhI pracalita haiN| vaise ye upasarga uttara bhArata meM hue banAe jAte haiM kintu sthAna- bhrama kI sambhAvanA se bhI inakAra nahI kiyA jA sakatA / tIrthaMkara pArzvanAtha nAgajAti kI eka zAkhA uragabaza ke the ( uragasa) / unakI mUrti para sarpaphaNoM kI chAyA hotI hai / kucha vidvAnoM kA mata hai ki pArzvanAtha ke samaya meM nAga-jAti ke rAjatantroM yA gaNatantroM kA udaya dakSiNa meM bhI ho cukA thA aura unake iSTa devatA pArzvanAtha the / karnATaka meM yadi jaina basadiyAM (mandiroM) kA vargI karaNa kiyA jAe to pArzvanAtha mandiro ko hI saMkhyA sabase adhika aaegii| isI prakAra pArzva-pratimA sthApita kie jAne ke zilAlekha adhika sakhyA meM hai| eka tathya yaha bhI hai ki karnATaka meM pArzvanAtha ke vakSa dharaNendra yakSI padmAvatI kI mAnyatA bahuta hI adhika hai / kucha kSetro me padmAvatI kI camatkArapUrNa pratimAeM hai / karnATaka ke samAna hI kerala me nAga-pUjA sabase adhika hai / kucha vidvAnoM kA anumAna hai ki kerala meM yaha pUjA bauddho ke kAraNa pracalita huI / anya vidvAn imakA khaNDana kara kathana karate hai ki yaha tulu pradeza (mUDabidI ke Asa-pAsa ke kSetra) se kerala meM AI aura vahA to jainadharma aura pArzvanAtha kI hI mAnyatA adhika thii| karnATaka ke dakSiNI bhAga me nAga-pUjA bhI pArzvanAtha ke prabhAva ko pramANita karatI hai| mahAvIra aura hemAMgada zAsaka jIvaMdhara : caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra, jinakA nirvANa bhAja (1980 I0) se 2514 varSa pUrva huA thA, ke dharma kA pracAra azmaka deza (godAvarI ke taTa kA pradeza), suzmaka deza (podanapura) tathA hemAMgada deza (karnATaka) meM bhI thA hemAMgana deza kI sthiti karnATaka meM batAyI jAtI hai| yahAM ke rAjA jIvaMdhara ne bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa meM pahuMcakara dIkSA ne lI thii| saMkSepa meM, jIvaMdhara kI kathA isa prakAra hai- jIvaMdhara ke pitA satyaMdhara apanI rAnI meM bahuta Asakta ho ge| isalie mantrI kANThAgAra ne unake rAjya para adhikAra kara liyA / satyaMdhara buddha me mAre gaye kintu unhoMne apanI garbhavatI rAtI ko kekayantra me bAhara bheja diyA thA zizu ne bar3A hone para AcArya Aryanandi se zikSA lI aura apane rAjya ko punaH prApta kiyaa| kAphI varSa rAjya karane ke bAda unheM vairAgya huA aura he bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM jAkara dIkSita ho gae / san 1902 I0 meM prakAzita 'Karnataka State Gazeteer Vol-1 meM likhA hai -- "Jainism in Karnataka is believed to go back to the days of Bhagawan Mahavir. Jivandhara, a prince from Karnataka is described as having been initiated by Mahavir himself." arthAt vizvAsa kiyA jAtA hai ki karnATaka me jainadharma kA itihAsa bhagavAna mahAvIra ke yuga taka jAtA hai / karnATaka ke eka rAjA jIvaMdhara ko svayaM mahAvIra ne dIkSA dI thI aisA varNana AtA hai / saMskRta, prAkRta tathA apabhraMza me to lagabhaga eka hajAra varSoM taka jIvaMdharacarita para bAdhArita racanAe~ nikhI jAtI rhiiN| tamila aura kannar3a meM bhI unake jIvana se sambandhita racanAe~ hai| jIva cintAmaNi (tamila), / kannar3a meM jIvaMdha parite (bhAskara 2424 I.), jIvaMdharasAMgatya (bommarasa, 1485 I0) jIvaMdhara- SaTpadI (koTIsvara 140060) tathA jIvaMcaracarite (bommarasa) / --- uparyukta tathyoM ke AdhAra para yaha niSkarSa suvicArita eva suparIkSita nahI lagatA ki karnATaka meM jainadharma kA pracAra hI usa samaya prArambha huA jaba candragupta maurya aura
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ karnATaka meM jaina dharma zrutakevalI bhadrabAha zravaNabelagola Ae / kama-se-kama bhaga- mandira banavAyA thA aura (nApada) nagara bagAyA thaa| isa vAna mahAvIra ke samaya meM bhI jainadharma karnATaka meM vidyamAna bAta ke pramANa tana deza nanda rAjAoM kI sImA yA yaha tathya hemAMgada nareza jIvaMdhara ke caritra meM svata me thaa| zrI esa. rAmAmAmI ayyaMgara 'kaMtala' deza sisa hai| ko roughly Karnataka (goTe taura para karnATaka) bauDagrantha 'mahAvaMza' kA sAkSya : mAnate hai| isake a-1 ta kucha mina granpo me antima zrIlaMkA ke rAjA pANDakAbhaya (IsApUrva 377 se 307) nanda rAjA nanada ke pAra bajAne, usake gagA me gar3e aura usakI rAjadhAnI anurAdhApura ke sambandha me cautho hAne yA baha jAna kA sake lAlaca kA ullekha karate haiN| zatAbdI ke bauddhagraMtha 'mahAvaMza' meM kahA gayA hai ki zrIlakA Azaya yaha ki kAna tamila deza bhI nandoM ke adhIna ke isa rAjA nigaMtha jotiya (nigatha-nirgrantha-jainoM ke lie thA aura i.7 141 ke gAva meM yahAM ke logoM prayukta nAma jo ki digambara kA sUcaka hai) ke nivAsa ke lekhakoM meM agara hAtI rahatI thii| lie eka bhavana banavAyA thaa| vahAM aura bhI nirgrantha sAdhu prAcIna mAnIya : nahAma ke vizeSajJa zrI hemacandra rAya nivAsa karate the| pANDakAbhaya ne eka nirgrantha kuMbhaNDa ke caudharI ne ina : yaoNpha nandAja' nAmaka adhyAya lie eka mandira bhI banavA diyA thaa| isa ullekha se yaha me ligayA hai siddha hotA hai ki IsA se lagabhaga cAra so varSa pUrva zrI "Jain winters refer to the subjugation by laMkA me jainadharma kA pracAra ho cukA thA aura vahAM digabara Nanda's minister of the whole country down jaina sAdhu vidyamAna the| isase yaha bhI niSkarSa nikalatA hai to tne seas '' ki vahAM jainadharma dakSiNa meM paryApta pracAra ke bAda hI yA arthAt "jai lakhaka ima nAta kA ulleDa karate haiM ki to karnATaka-tamilanADu hote hue yA karnATaka kerala hote nanda ke bhanna : samudra paryanta gAre deza ko adhIna kara liyA hue eka pramukha dharma ke rUpa meM pratiSThita huA hogaa| thaa|" yadi jaina lekhakoM ke pathana mekacha bhI saccAI mahAvaMza meM ullikhita jainadharma sambandhI tathya ko honI, no zrI gaNa caudharI ugakA ullekha nahIM krte| prasiddha itihAsakAra zrI nIlakaMTha zAstrI ne bhI svIkAra karate hue 'dI eka oNpha nandAjaeNDa mauryAja' meM likhA hai dugare / . f. ye hai unage yaha mina hotA hai ki rAjA pAMDakAbhaya ne nigraMthoM ko bhI dAna diyA thaa| ki karnATaka me dharma kA 'pamAra candragupta maurya aura nanda-vaMza: AcArya bhadravAha ke zravaNabelagola Ane me Ane se pUrva hI __ mahAvIra svAmI ke bAda pATalipu me nandavaza prati- ho cukA thA. pATA na.meM hotA to candragupta maurya SThita huaa| yaha vaMza jaina dharmAnuyAyI thaa| yaha nA bAraha hajAra kimI (nake mA" eka lAkha jaina zrAvaka samrAT khAravela ke lagabhaga 2200 varSa purAne uma zilA bhI rahe hoge) ' mAne nAtha nAra pharnATaka nIM aate| lekha se spaSTa hai jisame usane kahA hai ki kaliMgajina kI yaha tathya inAna na kI gADa- ratA hai fr candragupta jo mUrti nanda rAjA uThA le gayA thA, use vaha vApasa maurya ne dakSiNa para bhI ji kI thii| lAyA hai| isa vaza kA rAjya pUre bhArata para thaa| karnATaka cndrgup| pu bandupAra aura pote samrATa ke vIdara ko mahArASTra se jor3ane vAlI sar3aka nadeiDa jAtI amAna ne bhI dhana ve ko yAtrA kI thii| karnATaka hai| vidvAnoM ke anusAra nava (go) 'nanda deharA' usa sthAna me kucha sthAno (. 'cara ji|| para azoka ke lekha bhI kA prAcIna nAma hai jo ghisakara nAndeDa ho gayA hai| pAye jAte hai / azoka ko boddha bAyA jAtA hai kintu yaha 'deharA' jaina mandira ke lie Aja bhI rAjasthAna-gujarAna pUrI taraha satya nahIM hai| i. tathya ke samarthana meM zrI ema. meM prayukta hotA hai| nAMdeDa vaha sthAna thA jahAM nando ne jaina esa. rAmAsvAmI agaMgara ne likhA hai--
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ to, ant vv, fore 44,03 anekAnta tathApi kucha rAjA jaina dharma ke prati atyanta udAra yA jaina dharmAvalambI the| isa vaMza kA dUsarA rAjA zivakoTi prasiddha jainAcArya samantabhadra svAmI se jaina dharma meM dIkSita ho gayA thaa| kadambavaMzI rAjA kAkutsthavarman kA lagabhaga 400 I0 kA eka tAmralekha halasI (karnATaka) se prApta huA hai, jisake anusAra usane apanI rAjadhAnI palAsikA (karnATaka) ke jinAlaya ko eka gA~va dAna meM diyA thA / lekha meM usane 'jinendra kI jaya' kI hai aura RSabhadeva ko namaskAra kiyA hai / "Prof. Kera, the great authority on Bud dhist scriptures, has to admit that nothing of a Buddhist can be discovered in the state policy of Ashoka. His ordinance concerning the sparing of life agree much more closely withe the ideas of the heretical Jains than those of the Buddhists. arthAt boddha dharmagranthoM ke mahAn adhikArI vidvAn pro0 karma ko yaha svIkAra karanA par3A hai ki azoka kI rAjya-nIti meM boddha jaisI koI bAta nahI pAI jaatii| jIvoM kI rakSA sambandhI usake Adeza bauddhoM kI apekSA vidharmI jainoM se bahuta adhika mela khAte haiN| azoka ke uttarAdhikArI sabhI morya rAjA jaina the| ataH maurya rAjAo ke zAsanakAla meM karnATaka me jaMga dharma kA pracAra-prasAra candragupta-bhadrabAhu paramparA ke kAraNa bhI kA kI rahA / sAtavAhana vaMza: maurya vaMza kA zAsana samApta hone ke bAda, karnATaka meM peMThana (prAcIna nAma pratiSThAnapura, mahArASTra) ke sAta bAhuna rAjAcoM kA zAsana rahA isa vaza ne IsA pUrva ThosarI sadI se IsA kI tIsarI zatAbdI arthAt lagabhaga 600 varSoM taka rAjya kiyaa| the to va brAhmaNa kintu isa vaMza ke bhI kucha rAjA jaina hue haiN| una gaba meM zAlina yA 'hAla' kA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai isa rAjA dvArA rci| prAkRta grantha 'gAthA saptazatI' para jaina vicAroM kA prabhAva hai| isa vaMza se sambandhita cha sthAno kA patA gulabargA jile meM calA hai| svayaM hAla kA dAvA yA ki vaha 'kuntalajanapadezvara' hai| isake samaya meM prAkRta bhASA kI bhI unnati huii| karnATaka meM prAkRta ke prasAra kA zreya maurya aura sAtavAhana vaMzakA hai| kadamba-vaMza: sAtavAhana vaMza ke bAda karnATaka me do naye rAjAoM kA udaya huaa| eka to thA kadamba vaMza ( 300 I0 sa 500 I0) jisakI rAjadhAnI kramazaH karahada (karahATaka ) vaijayantI (vanavAsI) rhii| itihAsa meM vaijayantI ke kadaMba nAma se prasiddha haiN| yaha vaMza bhI brAhmaNa dharmAnuyAyI thA kAya ke putra zAntivarmA ne bhI arhantadeva ke abhiSeka Adi ke lie dAna diyA thA aura eka jinAlaya bhI palAsiyA me banavAkara zrutakIrti ko dAna kara diyA yA usake putra mRgezavarman (450-478 I0) ne bhI kAlavaga nAmaka eka gAMva ke tIna bhAga kara eka bhAga mahAjanendra ke lie, dUsarA zvetAmbara mahA saMgha ke lie ora tIsarA bhAga digambara bhramaNa (nirgrantha) ke upayoga ke lie dAna me diyA thA / usane arhantadeva ke abhibeka Adi ke lie bhUmi Adi dAna kI thii| mRgezavarman ke bAda ravivarman (478-520 I0) ne jaina dharma ke lie bahuta kucha kiyA apane pUrvajo ke dAna kI usane puSTi kI aSTAhikA me prati varSa pUjana ke lie purakheTaka gAMva dAna kiyA, rAjadhAnI meM nitya pUjA kI vyavasthA kI tathA jaina guruoM kA sammAna kiyA / usane aisI bhI vyavasthA kI ki cAturmAsa me muniyo ke AhAra meM bAdhA na Aye tathA kArtikI me nandIzvara vidhAna ho / harivarman kadamba (520-540 I.) ne bhI praSTAkA tathA sagha ko bhojana Adi ke lie kUcaka saMgha ke vAriyeNAcArya ko eka gAya dAna meM diyA thaa| usane ariSTa nAmaka zramaraNa - sagha ko marade nAmaka gAMva kA dAna bhI kiyA thA / kadamboM ke dAna Adi para vicAra kara purAtatvavid zrI TI ena. rAmacandran ne likhA hai, 'karnATaka meM vanavAsi ke kadamba ke zAsaka 'yadyapi hindU the tathApi unakI bahuta sI prajA ke jaina hone ke kAraNa ve bhI yathAkrama jainadharma ke anukUla the / " ( anekAnta se )
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ karnATaka meM jaina dharma gaMga-vaMza: gagavaza kA prathama nareza mAdhava thA jo ki koMguNivarma karnATaka meM jainadharma ke itihAsa me isa vaza kA sthAna prathama ke nAma se prasiddha hai| usane maNDali nAmaka sthAna sabase UMcA hai| isa vaMza kI sthApanA hI jainAcArya saha- para kASTha kA eka jaina mandira banavAyA thA aura eka jana nandI ne kI thii| eka zilAlekha me ina AcArya ko 'naga- pITha kI bhI sthApanA kI thii| isI vaMza ke avinIta gaMga rAjya-samukharaNa' kahA gayA hai| zilAlekhAnusAra ujjayinI ke viSaya meM yaha kahA jAtA hai ki tIrthakara pratimA sira ke rAjA ne jaba ahicchatra ke rAjA padmanAbha para AkramaNa para rakhakara usane bADha se uphanatI huI kAverI nadI ko kiyA to rAjA ne apane do putro baDDhaga aura mAdhava ko pAra kiyA thaa| usane apane putra duvinIta gaMga kI zikSA dakSiNa kI ora bheja diyA / ve karnATaka ke perUra nAmaka AcArya devanandi pUjyapAda ke sAnnidhya me dilAI thI tapA sthAna meM phuNce| usa samaya vahAM vidyamAna siMhanandI ne lAlavana nagara kI jaina basadi ke lie tathA anya basadiyoM unameM rAjapuruSocita guNa dekhe / bala-parIkSA ke samaya Adi ke lie vividha dAna die the| mAdhava ne talavAra se eka pASANa-stambha ke Tukar3e kara duvinIta kA kAla 481 I. se 522 I. ke lagabhaga die| AcArya ne unheM zikSA dI, mukuTa pahanAyA aura mAnA jAtA hai| yaha parAkramI hone ke sAtha hI sApa parama apanI picchI kA cihna unheM diyaa| unhe jinadharma se jinabhakta aura vidyArasika bhI thaa| usane kogali vimukha nahI hone tathA kucha durguNoM se bacane para hI kula (karnATaka) me canna pArzvanAtha nAmaka basadi kA nirmANa calegA' yaha cetAvanI bhI dii| batAyA jAtA hai ki ghaTanA karAyA thaa| devanandi pUjyapAda usake guru the| prasiddha 188 I0 athavA tIsarI sadI kii| isa vaza ne kanATaka saskRta kavi bhAravi bhI usake darabAra meM rhe| usane meM lagabhaga eka hajAra varSoM taka zAsana kiyaa| usakI pUjyapAda dvArA racita pANinivyAkaraNa ko TokA kA pahalI rAjadhAnI kuvalAla (Adhunika kolAra), talakADa kannaDa meM anuvAda bhI kiyA thaa| unake samaya meM tasakAra (kAverI nadI ke kinAre) tathA mAnyapura (maNNa) rhii| eka pramukha jaina-vidyA kendra thaa| itihAsa meM yaha talakADa (tAlavanapura) kA gagavaza nAma se zrI rAmAsvAmI ayyaMgara kA mata hai ki duvinIta ke hI adhika prasiddha hai| inake dvArA zAsita pradeza gagavAhI' uttarAdhikArI mukAra ke samaya meM "jainadharma gaMgavArI kA kahalAtA thA aura usameM maisUra ka AsapAsa kA bhu| baDA gaSTrayama thaa|" usane vallArI ke samIpa eka jinAlaya bhAma zAmila thaa| karnATaka kA yahI rAjanaza aisA hai kA bhI nirmAgA karAyA thaa| isa vaza ko amalI kar3I jisane karnATaka ke sabase lambI avadhi -IsA ko cautho me zivamAra payama nAmaka rAjA (550 I0 meM) hayA hai sadI se gyArahavI sadI taka- rAjya kiyA hai| jo jinendra bhagavAna kA parama bhakta thaa| usake guru candragaMgavaza ke samaya meM jaina dharma kI sthiti kA Akalana senAcArya the aura usane aneka jaina mandiroM kA nirmANa karate hue zrI TI. ena. rAmacandrana ne likhA hai, jaina dharma karAyA thA tathA dAna diyA thaa| kA svarNayuga sAdhAraNatayA "dakSiNa bhArata meM aura vizeSa- zrIpuruSa mRttaraga (726-776 I0) nAmaka gaMganareza kara karnATaka me gagavaza ke zAsakA ke samaya meM thA, ne aneka jaina mandiroM kA jIrNoddhAra karAyA thaa| usane jinhoMne jainadharma kI rASTradharma ke rUpa meM svIkAra yA tAlla vipa (jinnA) jinAlaya, zrIpura ke pAvaM jinaathaa| unake isa kathana me atizayAka nahI jAna pdd'taa| aura usake pAsa ke lokatilaka jinamandirako dAna kintu yaha ucita isa vaza ke janadharma ka prakAra sambandhI diyA thaa| AcArya vidyAnanda ne 'zrIpura-pArzvanAtha-stotra' prayatnoM kA sArAza hI hai| kucha pramukha gaMgavaza) rAjAo kI racanA kI racanA bhI zrIpura me isI nareza ke sAmane kA sakSipta paricaya yahA~ jainadharma ke prasaga me diyA jA kI thI eso anuzruti hai| (kramazaH)
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kendrIya saMgrahAlaya gujarImahala gvAliyara meM surakSita sahasra jinabiMba pratimAe~ madhyapradeza ke purAtatva saMgrahAlayoM meM kendrIya saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara kA mahatvapUrNa sthAna hai, isa saMgra hAlaya jaina pratimAnoM kA vizAla saMgraha hai| prastuta lekha me saMgrahAlaya kI sahasra jina bimba pratimAo kA vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai| yaha stambha AkR i1, zilpakhaMDa jaina grantho meM varNita mAna stambha sahasrakUTa va jina caityAlaya kA pratIka saMgrahAlaya meM baluA patthara para nirmita gvAhI svI kI kamI pratima surakSita hai, jinakA vivaraNa nimnAnusAra hai layara durga meM prApta eka go kAra stambha ko pUrva meM jaina stambha khaDina likhA gayA hai| jabaki yaha mahasra jina bimba stambha hai, isa para dama patiyo 4 jina pratimAe~ ati hai| pa0 *0 260) pathama pAkta meM prathama mUrti tIrthaMkara AdinAtha kI hai, zeSa bhArata padmAsana jina mUrti dUsarI pakti meM sAta jina mUrti tIsarI paMkti ma pandraha jina mUrti, cauthI paMkti meM jina mRrti, 5vI pakti meM ATha jina mUrti, chaThI pani" manamUrti sAtavI pakti meM teraha jina mUrti, ATha pati meM nau jina mUrti nauvI mI paMkti ma bIsa jina mUrti, gyArahavI pakti solaha jina mUrtiyAM makina hai| sabhI mUrti padmAsana mudrA meM aMkita hai| pratimA kA AkAra 185 27575 saM0 0 hai / bAlacandra jaina ne ise mAna stambha mAnA hai, jisameM padmAsana meM tIrthakara pratimA ati hai| so paitAlIsa tIrthakara pratimAeM baiThI eka bhI unatAlIsa janaki isameM eka hai| prAisa mUrti ko suhoniyA jilA murainA ma0 pra0 pUrva meM paTTa jisa para aThAraha tIrthaka pratimA banI hai, likhA gayA hai| jabaki yaha sahasra jina bimba hai| * 1. zarmA rAjakumAra "madhyapradeza ke purAtatva kA sandarbha grantha morAna 1274 10 475 / * 2. ghASa amalAnanda jaina kalA evaM sthApatya" naI dillI 105 10 608 2. zarmA rAjakumAra pUrvokta pR0 476 mA 206 zilpakRti meM tIna paktiyoM meM padmAsana kI dhyAnastha mudrA meM jina pratimAoM kA aMkana hai| (saM0 0 3101) pratyeka paMkti me 66 pratimAe~ aMkita kI gaI hai| bAyIM aura alaMkRta ghaTa palayoM se yukta stambha kA Alekhana hai| pratimA kA AkAra 3650x12 se0 mI0 hai / bAlacandra jaina ne icchA kAla pandrahavIM zatAbdI mAnA hai / jo ucita pratIta nahI hotA hai / yaha pratimA 11vI zatI I0 kI hai / 2-2=8 1-14. 11 39 dvitIya tIsarI pratyeka jina (tIrthaMkara) pratimA ke noce dharmacakra viparIta dizA meM mukha kiye siMha akita haiN| nIce kI pati meM AdinAtha eva pArzvanAtha kI pratimA spaSTa hai| do khaMDita pratimA neminAtha evaM mahAvIra kI rahI hogI / isake nIce aMjanI hasta mudrA meM sevaka baiThe hue hai| pArzva meM cAmaradhArI aMkita hai / sampUrNa stambha amRta kalaza vidyAdhara, puSpa evaM bhavAnchoM se alaMkRta hai| pratimA kA AkAra 14860 x 60 se0mI0 hai / bAsacandra jaina ne ise mAna stambha mAnA hai evaM deva koSThoM ke andara isa nIzaMkara kI laghu pratimAe~ baiThe hue darzAyA gayA hai| samvartha-sUcI paDhAvalI jilA murainA ma0 pra0 se prApta pratimA ko stambha para utkIrNa caubIsa tIrthakara likhA hai| jabaki yaha mahala jina vimba hai| isa zilpa khaMDa ke cAroM ora jina pratimAeM banAI gaI hai, jo sabhI padmAsana meM hai| (sa0 0 343) aura mahasra jina pratimAoM kA saMketa karatI hai| prastuta stambhAkRti me tIna paktiyA~ hai| pratyeka pati banI pratimAnoM kI sakhyA isa prakAra hai:nIce kI pahalI paMkti pratyeka 3-312 o C nareza kumAra pAThaka 5. 6. " 7. "} 4. ghoSa pramalAnanda pUrvokta pR0 603 / "1 zarmA rAjakumAra pUrvokta pR0 477 kramAMka 118 | gardai ema. bI. "e gAiDa TU bI Aphai~lAjIkala myUjiyama eTa vyAnara 1928 meTa 1 ghoSa amavAnanya pUrvoka pR0 601 /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ acacita bhakta kavi 'hitakara' aura aura 'bAlakRSNa' : DA0 gaMgArAma garga vibhAsa, Imana, dhanAzrI, sAraMga, AsAvarI tathA bhairu Adi katipaya rAgoM meM likhita 'hitakara' ke pada choTe dhaura bhAvapUrNa haiN| dAsya bhakta ke anurUpa prabhu ke guNagAna kI apekSA 'dinakara' ne Atmanivedana ko adhika pramukhatA dI hai| ajJAnAndhakAra meM bhaTake hue 'hitakara' apane uddhAra ke lie adhika Atura rahe hai- bhaTTAraka sakalakIti, brahma jinadAsa, brahma yazodhara devasena ke do-do pada tathA apabhraMza kavi bUcarAja ke ATha pada prApta ho jAne se jaina pada paramparA kI purAtanatA to avazya siddha hotI hai kintu isake vartana ke zreya ke adhikArI 60 padoM ke racayitA gaMgAdAsa hI kahe jA sakate haiN| paMcAyatI digambara jaina mandira bharatapura me prApta eka guTake meM inake vibhinna rAga bhairava, Imana, paraja, sohanI, vilAvala rekhatA, carcarI, jaijaivantI, vibhAsa, kAnhar3o, ravamAyaca me likhita ukta pada sagrahIta hai| gaMgAdAsa dvArA ASAr3ha sudi 15 savat 1615 ko likhI gaI ravivAra vrata kathA ke AdhAra para unakI prAcInatA asaMdigdha hai| DA0 kastUracanda kAsalIvAla ne kavi kI racanA 'AdinAtha kI vinatI' ko prazasti ke AdhAra para use narasiMhapurA jAti vAle tathA sUrata nivAsI parvata kA putra batalAyA hai / jaina bhakta gaMgAdAsa dvArA pravartita yaha pada paramparA ghora zrRMgArika kAla rItikAla me adhika vikasita huii| pracura padoM ke racayitA dyAnatarAya, bhUdharadAsa, budhajana, nabalazAha, pArzvadAsa isI kAla me AvirbhUta hue / abhI taka avacita bhakta kavi 'hitakara' aura 'bAlakRSNa' kA pada sAhitya kramazaH agravAla jaina mandira dIga (bharatapura) koTaDiyAna mandira hUgarapura (rAja0 ) me prApta havA hai| hitakara agravAla jaina mandira dIga (bharatapura) meM prApta 'hetarAma' ke nAma se likhI 'cobIsa mahArAjana kI badhAI prApta huI hai eka guTake ke pR0 98-103 para aMkita isa racanA meM tIrthakaroM ke janmotsava ke rUpa me janma sarakAra, 'bAla-snAna', dAna, nRtya, vAdyavAdana kA varNana huA hai / sambhavataH inhIM hetarAma 'hitakari' ke upanAma se pada likhe / kiMkara parata karata jina sAhaba mero prora nihAro / patita upArana dIna dayAnidhi, subhyoM to upagAro / mere dhona pe mati jAvo, apano sujasa vicAro / ajJAnI vIsata hai jaga meM, pakSapAta ura bhArI / nAhIM milata mahAvata pArI, phaMse niravArI haM chavi rAvarI nainana nirakhI, zrAgama sunyau tihArI / jAta nahIM bhrama ko tama mero, yA bukkhana ko TArau / 'ghana' aura 'cakora' ke pratikSaNa yAda karate rahane meM samta 'mora' aura 'bora' ke samAna ho 'hitakara' kA svabhAva bhI bana gayA hai| sote-jAgate, rAta-dina meM kisI bhI kSaNa 'jina pratimA ko vaha apanI Akho se omala nahI kara pAte- pyArI lAge bhI jI maiMnU vAda lihArI pyArI / cora cakora mora dhana jaise tese meM nahi surati bisArI / nisi bAsara sobata praru jAgata, ika china palaka Tarata na TArI / 'seva' Upara 'hitakari' svAmI, tuma karo kachu cAha hamArI // 'mhe thAkA the mahAMkA' (maiM terA aura tU merA) kahakara 'hitakara' vaiSNava bhakto ke samAna apane ArAdhya se pragAr3ha sambandha prasthApita kiyA hai tathA janma-maraNa se chuTakArA dilavAne ke lie sainya bhI prakaTa kiyA haimhe to cAka sUM yAhI gharaja karoM chAM ho jI janarAma jAmana marana mahA dukha saMkaTa, meTa garIba navAja | .
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 varSa 44 0 3 mhe bAMkA me mahAMkA sAhaba, pAMke mahAMkI lAja / jA vidhi sauM bhava udadhi pAra ho, 'hitakari' karisyo kAja / zreSTha mAM ke samAna 'dinakara' bhI apane bhakti phala ke rUpa meM koI laukika kAmanA nahIM rkhte| vaha cAhate haiM kevala prabhu bhakti ke bhAva dhAraNa kI nirantaratA / isase ho AtmAnubhava kI preraNA aura mokSa mila sakegIdharaja kara do jinarAja jI / tAraNa tiraNa sunyau mohi tAryo, thAMnaM mhAMkI lAja jI / bhava bhava bhakti milo prabhu yAMkI, yAhI baMdhyA dhAna jI nija Atama dhyAMUM ziva pAMu 'hitakari' kAja jI // tIrthaMkara neminAtha ke janmotsava aura rAjula ke pada likhakara likara' ne 'nArasasya' aura madhura bhAva kI bhI anubhUti kI hai| janmotsava kA eka choTA-sa pada hai ha erI zrAnanda hai ghara ghara dvAra / samuda vija rAjA gharAM rI helI putra bhayau sukumAra / jAke janama uchAha ko rI erI, prAyo indra sahita privaar| jAvika jana ko moda sau se erI helI donoM dravya apAra / nema kavara sabane ko se erI helI hitakara' sukhakAra / / niminAtha ke viraha meM satana rAjula ATho prahara priya dhyAna meM hI nimagna rahatI hai| usakI yaha sthiti nirguNa saMto ke virabhAva, mIrA Adi madhura upAsako kI manaH sthiti kA pratibimba hI pradarzita karatA haitana ko tapati artha miTi hai merI, nema piyA ke dRSTi bhara dekhUMgI // Teka // jaba darasana pAU~gI maiM unako, janama suphala kari lekhUMgI / jAma me dhyAna unako rahata hai, nA jAnU kaba bheMgI / 'hitakari' jo koI pani milAve, jinake pAMyana sIsa TekUMgI // 'bAlakRSNa 50 pado ke racayitA azAta kavi seMDU ne dIga nivAsI tathA narapatyelA gotriya khaMDelavAla jaina abhayarAma aura cetanarAma do bhAiyo kI sampannatA aura dAnazIlatA kI prazasA do phuTakara chaMdoM meM kI hai| ina do bhAIyoM ke pitA kA nAma unhoMne bAlakRSNa batalAyA hai uttra jaina kula janma khaMDelavAla nirapatelA, dIga sahara nAMmI jAsa ghara hai / pitA bAlakirana jAko dharma ho sau rAma prati zraura vikalpa jo mana maiM na dhari hai / dhana so mAtA jina jAye ye bhrAta, kula ke prAbhUSaNa vita sArU para dukha hari hai| pramezama cetana nAma karAyo zrI jI ko dhAma, yA taM bar3AI 'sedU' jyoM kI tyo kari hai // sehUM ne bAlakRSNa ko dharmAnurAgI batalAyA hai ataH inake dvArA pada likhe jAne kI sambhAvanA svAbhAvika hai / abhI bAlakRSNa ke kevala dasa pada dUgarapura ke koTaDiyAna jaina mandira ke eka guTake meM prApta hue haiM / samavazaraNa meM vidyamAna jinendra kI chavi para bAlakRSNa kI apAra zraddhA hai mUrati kaMsI rAjaM mere prabhu kii| adbhuta rUpa anupama mahimA, tIna loka meN| zrI jinanAya ju dhyAna dharatu haiM, paramAratha para kArja / nAsA agra dRSTi ko dhAraM mukhavAna dhuna gAje / anubho rasa pulakata hai mana meM, zrAsana suddha birAjaM / jAkavi dekha indrAdika, candra sUraja gana lA dhanu anurAga vilokati jAko prazubha karama gati bhAgaM / 'bAlakurA' jAke sumarana se, anahada bAje bAje | jaina darzana ke anusAra pratyeka AtmA hI paramAtmA kA svarUpa sannihita hone kI dhAraNA ke kAraNa jaina bhakti kAvya meM tIrthakara bhakti ke atirikta adhyAtmaupAsanA ko vaDA bala milaa| bAlakRSNa 'cetana' ko hI sAhiba mAnate hue pake lie kRtasaMkalpa haitU hai sAhiba merA cetana jo / pralaya atisiddha svarUpI, aisA pada hai terA kii| viSaya kavAya maganatA mAnI kiyA hai jagata meM pherA / para ke heta karama te konaM ajahU~ samajha saberA / apuna para apu nahi bisaro, moha mahAnada paMrA / darasana zuddha mAna tUM mana maiM bhavi taM hoya niveza / prabho zakti saMbhAra apanI kevala jJAna ujerA / 'bAlakRSNa' ke nAtha niraMjana pAyo zivapura DerA // (zeSa pR0 17 para) *
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrtharAja sammeda zikhara-itihAsa ke Aloka meM DA0 kastUracanda kAsalIvAla tIrtharAja sammedazikhara jaina dharma kA prANa hai| bhagavAna sakA / vaise do hajAra varSa pUrva AcArya kundakunda ne nirvANa bAdinAtha, vAmapUjya, neminAtha eva mahAvIra ko chor3akara bhakti meM sammedazikhara ke bAre me .sabhI zeSa 20 tIrthakaroM evaM agaNita sAdhuo ne yahA~ me bIsa tu jiraNavaridA amarAsura vaMdiyA dhuda kilesA / nirvANa prApta kiyA hai / isalie isa pahADa kA kaNa kaNa sammede girasihare NigvANa gayA gamo tesi // vaMdanIya hai| yahAM kI pUjA, arcanA eva vadanA karane kA yaha bhI Azcarya kI bAta hai ki hamAre AcAryoM meM se vizeSa mahatva hai / eka kavi ne isakI pavitratA se prabhAvita adhikAza AcAryoM ne sammedazikhara kI vaMdanA avazya ko hokara nimna paktiyoM me apane bhAva pragaTa kiye haiM--- "eka hogii| AcArya samantabhadra jaise vAdavivAda pAragata AcArya bAra bandai jo koI tAhi naraka pazu gati nahIM" kitanA jaba vAda ke lie deza ke eka kone se dUsare kone taka baDA atizaya hai sammedazikhara vadanA kaa| kitanA pAvana hai zAstrArtha ke lie vihAra kiyA to ve bhI sammeda zikhara yaha kSetra jisakI vadanA karanA mAno cintAmaNi ratna pAnA to avazya Aye hoMge phira patA nahI unhoMne sammeda zikhara hai / jaba yAtrI pahADa kI vaMdanA karane lagatA hai yA usake ke mAhAtmya kA varNana kyoM nahI kiyaa| isalie maiM to pAMva pahAr3a kI prathama sIDhI para par3ate haiM to usake mana ke isa avasara para vartamAna AcAryoM, muniyoM, vidvAna lekhakoM bhAva hI badala jAte hai / jaba vaha pahADa caDhakara prathama Toka se yahI nivedana karanA cAhUMgA ki ve apanI kisI eka ke darzana karatA hai to usakA mana gadagada ho jAtA hai aura racanA meM isa tIrtharAja ke mahAtmya eva yahAM kI sthiti jaba sabhI ToMko kI vadanA karatA aMtima TIka pArzvanAtha kA avazya varNana kareM jimase yahAM kA itihAsa banatA rhe| para pahuca jAtA hai to usakA mana prasannatA meM bhara jAtA vartamAna meM sammedazikhara ke itihAsa kI khoja va godha hai aura use aisA lagane lagatA hai ki mAno usakA mAnava Avazyaka hai / itihAsa lekhana ke jitane prayAsa Aja taka jIvana saphala ho gayA aura usakA mana nimna padya kaha hone cAhiye the ve nahIM ho ske| mahAmanISI pa0 sumeracada uThatA hai : jI divAkara ne sammedazikhara ke itihAsa ko lipibaddha NamokAra samo maMtro, sammevAcala samo giri| karane kA avazya prazaMsanIya kArya kiyA lekina usa pustaka pItarAgAtparo devo, na bhUto na bhaviSyati // meM kevala Tokaho kA hI varNana hai| yahAM ke pichale ititIrtharAja sammeda zikhara kA itihAsa bhI utanA hI hAsa kI ora usame varNana nahI ho skaa| purAnA hai jitanA jaina dharma kA itihAsa purAnA hai| donoM yAtrA saMghoM kA varNana : eka dUsare se jur3e hue hai / isalie hamAre itihAga lekhako yAtrA saMghoM kA itihAsa hI zikhara jI ke itihAsa ne sammedazikhara ke itihAsa likhane kI kabhI AvazyakatA kI eka kar3I hai| yahAM ke itihAsa kI khulI pustaka hai / hI nahIM smjhii| jahAM prativarSa hajAroM varSoM se lAkhoM yAtrI isa saMbaMdha meM mujhe saMvat 1384 ke yAtrA saMgha kA ullekha darzanArtha Ate rahate hai usakA yaha itihAsa to gatizIla milA hai jisameM cAkasU (rAja.) ke saghapati tIko eka hai| pravAhamAna hai / yahA~ saghoM ke sagha varzanArtha evaM vadanArtha usake parivAra ne zikhara jI kI vaMdanA kI thii| bAte jAte rahe isase yahAM itihAsa to banatA rahA lekina sammeda zikhara ke itihAsa para prakAza DAlane vAlA usakA maulika svarUpa adhika rahA aura lipibaddha nahIM ho eka aura mahatvapUrNa ullekha milatA hai vaha hai saMvata 1656
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16, 4,ki.3 anekAnta meM racita bhadrAraka vAdi bhUSaNa ke ziSya AcArya jJAnakIrti subhaumacakricaritra kI racanA karane kA Agraha kiyA thaa| dvArA racita yazodhara carita kI prazasti meM jisameM likhA unhone saMvata 1653 meM ukta caritra kI racanA vivaSa hai baMgAla deza ke akabara nagara ke rAAdhirAja mAnasiha tejapAla kI sahAyatA se kI thii| ke pradhAna sAha nAna godhA ne sammeda zikhara kI vavanA kii| jayapura ke dIvAna rAyacanda chAbar3A bare prasiddha dIvAna digambara jaina mandira banavAye evaM bIsa tIrthakaro ke caraNa the| saMvata 1861 me unhone bahuta bar3A paMcakalyANaka sthApita kiye| pratiSThA samAroha kA Ayojana kiyA thaa| dIvAna rAyatasyaiva rAjosti mahAnamAtyo nAnU sunAyA vivito dhariNyAM canda chAbar3A ne saMvata 1563 meM sammedazikhara jI kI samevazrRMge jinendra gehamaNTApade bAdi macakradhArI // 8 // yAtrA ke lie eka vizAla yAtrA saMgha kA netRtva kiyA thaa| yo kArayacchatra ca tIrthanAyAH siddhi gatA vizatimAna yuktH| saMvata pATha vaza saikar3A, pravara taresaTha jaan| yaH kArayennityamaneka saMdhyA yAtrA dhanAcaH paramAM ca tasya / calyo saMgha jaya nagarate, mahAvIra bhagavAna I16 isI taraha mahAkavi banArasIdAsa ke ardha kathAnaka me isa yAtrA saMgha meM prayAga Ate pAte pAMca hajAra yAtrI zikhara jI kI yAtrA kA eka aura varNana milatA hai jaba ho gaye the| ina yAtriyoM ko le jAne ke lie 400 ratha bAdazAha salIma kA munIma hIrAnaMda munIma prayAga se| aura bhaila, 400 ghor3e tathA 200 U~Ta the| zikhara jI kA yAtrA saMgha calAyA-- adhika cyArasa raca ara bhaila, azva cArasau tinakI gail| tini prayAgapura nagara so, kono uddhama sAra / satara boyaso tina paribhAra, nara nArI gini pA~ca hajAra // 4 saMgha calAyoM sikhira koM, utaro gagA pAra // 22 // ____ yAtrA varNana meM madhubana kI vRkSAvali kA bahuta sundara Thaura-Thaura patrI baI, bhaI khabara jita titta / varNana kiyA hai| yaha bhI likhA hai ki sabhI yAtriyoM ne ghIThI mAI sena ko, bhAvaha jAta nimitta / 26 // sItA nAlA para jAkara snAna kiyA tathA vahIM pUjA kI kharaga se na taba uThi cale, have turaMga prasavAra / sAmagrI taiyArakI aura phira girirAja kI vadanA saMpanna kii| jAi naMba jI ko mile, taji kuTuMba gharabAra / 227 // mAgha kRSNa saptamI, sukravAra sumavAra / saMvata solahasa unasaThe, pAya loga sNghsauntthe| gira sammeva pUjana kiyo, upajyo puNya apAra // keI ubare keI muNa, keI mahA jahamatI huye // 23 // isa saMgha ke sAtha Amera ke bhaTTAraka sukhendra kIrti evaM savata 1732 me Amera nivAsI saMgha hI naraharadAsa / AcArya mahIcanda the| sabhI yAtrI madhubana meM utare jahAM sukhAnanda sAha ghAsIrAma aura unake dono putroM ne sammeda eka vizAla mandira thaa| yahAM ke nivAsiyoM ke bAre meM zikhara para pacakalyANaka pratiSThA sampanna kraayii| isI nimna paMktiyAM likhI haiM:samaya pratiSThita hIMkAra yaMtra jayapura ke khindUko ke mandira madhubana ke vAsI nara nAri, sarala garIba suddha citdhaarii| meM virAjamAna hai| tama Upara prati vocho caura, laMbI coTI syAma sriir| sammedazikhara musalima kAla me bhaTTArakoM kA bhI ke hI mAMgata Dhola bajAya,ke hI kalasa baMdhAbata maar| AvAgamana kA kendra rhaa| saMvata 1571 me bhaTTAraka prabhA- basatara viye bahuta harasAya, tinakU vAna biye bahu bhaay| candra kA paTTAbhiSeka zikhara jI me hI huA thaa| isI mAgha sukala eka sabhavAra, saMgapati dInI jimanAra // 22 taraha saMvata 1622 meM bhaTTAraka candrakIti kA paTTAbhiSeka isa yAtrA saMgha ne eka kArya melaNI kA bhI liyA saMpanna huaa| aura sabane milakara eka hajAra 70 rupayA mandira ko bheMTa hemarAja pATanI bAgara pradeza ke sAgapattana (sAgavADA) kiyaa| isake pUrva mAlAboM kI bolI huI thI aura vaha bhI ke nivAsI the| unhoMne saMghapati banakara sammedazikhara kI Aya mandira ko hI gii| usa samaya sone kI moharoM meM yAtrA kara sabako sAtha liyA thaa| isI hemarAja ne apanI mAlA hotI thii| mAlA eka dina pAMca mohara evaM eka yAtrA ko cirasthAyI banAne ke lie madAraka ralavanA se dina 21 moharoM meM huI thii| isa prakAra maha zikhara
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrAja sammedazikhara- itihAsa ke pAloka meM ziravinA mahApUjA, sammedazikhara yAtrA darzana, sadaNisara vilAsa, sammeda vilAsa vyAdi vibhinna nAmoTo pApiyAM milatI hai| ye pANDulipi bahamapUrNa yA prakAzana yogya haiM / jina kaviyo pUjA vikAsa ko racanAye likho unameM kavi dyAntarAga bubhana bhAgIratha, javAharalAla, bha0 surendrakorti, gaMgAdAsa ge| rAma, hajArI malla, jJAnacandra, lAlacandra, motIrAma, manasukhasAgara, dIkSita devadatta, satadAma, rAmananda, kehi devAbrahma, giradhArIlAla, bhAgacanda ke nAma ullekhanIya hai| ina sabhI kaviyo kI pUjAyeM, vinAsa gAvAna zikhara jI ke itihAsa ke lie bahuta uttama sAmagrI yukta hai / inakA prakAzana yadi dono hI koThiyo kI ora se athavA terahapaMthI koThI kI ora se ho jAve to parama pUjya upAdhyAya jJAnasAgara jI mahArAja kA zikhara jI kI yAtrA aitihAsika yAtrA bana jAyegI / AzA hai tIrtharAja kameTI kA isa ora avazya dhyAna jAvegA / " vilAma itihAsa kI dRSTi se bahuta hI acchI racanA hai| jisame 150 chaMda hai| saMvata 1866 meM pratApagar3ha (rAja) ke Tekacanda ne sammeda zikhara jI kI yAtrA kI thI taba rAmapAla ne zikhara jI kI likhI thii| pUjana zikhara jI ke itihAsa ke stotra aura bhI hai| bhaTTAraka vidyAnaMda (1414-1536) ne bhI zikhara jI kI vaMdanA kI thI tathA bha0 somasena ke ziSya jinasena ne bhI zaka saMvata 1607 meM zikhara jI kI vaMdanA karane kA yazasvI kArya kiyA thA / 12vIM zatAbdI meM hone vAle brahmajinadAsa ne bhI apane jambUsvAmI rAsa evaM rAmarAsa meM sammeda zikhara jI kA nimna prakAra varNana kiyA hai :--- sammeva giri dINe vali caMga, jinavara bIsa pUjyA manaraMga / / pUjA vilAsa kI racanAyeM : sammeda zikhara hamArA pAvana tIrtha hai| mandiroM meM rAjasthAna ke jaina zAstra sammedAcala pUjA, mammeda usakI pUjA hotI rahatI hai bhAroM meM sammeda zikhara pUjA, ( pR0 18 kA zeSANa) neminAtha- rAjula prasaMga para jaina kaviyoM ne paryApa likhe haiM / neminAtha ke zakti parIkSaNa, dayA, virakti au tapa Adi guNoM para bAlakRSNa kI rAjamatI ne bhI apanI zraddhA vyakta kI hai chavi nemi piyA kI lakhi kaM musakAnI / bhAvata suMdara mUrata dekhata, rAjamatI sakucAnI / nAma seja para nAka car3hAvata, dekha sabai manamAnI / jori jaoNna byAhana ko Aye, kahi na sake koI pyAnI toro hAra basana saba bhUSana, jIva dayA manamAnI / graha taji ke giri Upara pahuMce, merI bAta na maanii| 00 17 tapa kara karma sabai jina nAsaM, bhaye niraMjana jJAnI / prabhu ke guna saba tIna loka meM, sunata pApa nasAMnI / 'bAlakRSNa' kI vInatI sunIye, vIjaM bhakti nizAMnI // ukta vivacana ke AdhAra pUrNa ajJAta kavi hitakara aura bAlakRSNa jaina bhakti paramparA ke zreSTha bhakta jJAta hote haiN| adhika pada hone kI sambhAvanA se iMkAra nahI kiyA jA sakatA / esosieTa prophesara rAjakIya svAyattazAsI jayA vidyAlaya bharatapura (rAja0 )
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ devagar3ha purAtattva ko sa~bhAla meM aucitya 1 kundana lAla jaina riTAyarDa prinsipala abhI 15 julAI 1 ko devagar3ha jaisI pAvana puNya- stambha gola aura caukora donoM hI taraha ke haiM una para sthakhI ke darzanoM kA saubhAgya prApta huA, vahAM ke jaina ukerI gaI kalA tathA nAnA taraha ke belabUTe evaM citra zilpa ko dekhakara hRdaya gadgada ho utthaa| devagar3ha madhya vicitratA atyadhika darzanIya evaM manorama haiN| yahAM ke relave ke mAMsI vInA seksana ke bIca lalitapura nAmaka mandiroM kI sthApatya kalA khajurAho sthApatya se milatI relave sTezana se uttara pazcima kI ora lagabhaga 32 ki0 julatI hai| kahA jAtA hai ki yahAM cAlIsa mandiroM kA mI. dUra hai / lalitapura se baseM jAtI rahatI haiM / jaina mUrti parisara thA jo navamI sadI se bArahavI sadI ke bIca kalA kA anupama kendra yaha devagar3ha kSetra eka muramya, suMdara nirmita hue the| vartamAna meM kula ikatIsa mandira hI haiM para evaM madhya pahAr3I para avasthita hai jisakI talahaTI meM vetra- jIrNoddhAra ke phalasvarUpa inakI saMkhyA bar3hatI jA rahI hai| vatI (vetavA) kI kalakama dhArA avAdha gati se bahatI yahA kA pramukha mandira bha. zAntinAtha kA hai jo sarvAdhika rahatI hai, ise bundelakhaMDa kI gaMgA bhI kahate haiN| prAcIna aura prasiddha hai| isake sAmane candela nareza kIrtibacapana meM sunA thA ki devagar3ha meM itanI mUrtiyAM hai ki varmana ke lekha yukta eka vizAla stambha khar3A hamA hai jisa eka-eka cAvala prati mUrti para car3hAyA jAve to eka borI se jJAta hotA hai ki isa kSetra kA nAma kIrtinagara bhI rakhA cAvala aparyApta rhegaa| taba yaha saba atizayokti sA gayA thaa| lagatA thA para aba isa kSetra ke darzana se vaha bAta yathArtha jahAM naI dharmazAlA aura myUjiyama banA hai vahAM ke ho gyii| isa kSetra para asaMkhya jaina mUrtiyAM hai jiname bahuta pArka meM sthita mAnastambha meM tInoM dizAo meM tIna sI khaNita hai cha dIvAroM meM cinI huI hai, kucha parakoTe tIrthakaro kI pratimAeM virAjamAna hai para cauthI ora koI para paDI hai, kucha jamIna ke andara gar3I par3I hai aura kacha AcArya eka coTIdhArI zrAvaka yA gRhastha ko upadeza detI yatra-tatra lukI-chuI par3I huI haiN| huI mudrA meM virAjamAna hai jo eka adbhuta mAnastambha sA vahAM ke pratibhAzAlI zramajIvI zilpiyoM ne yuga yugo lagatA hai| yahA ekAkI pratimAoM ke atirikta dvitIrthI, taka apane chanI hathor3e kI kalA se jaina mUrtiyo kA sarjana kitIrthI, caturmukhI (sarvatobhadra) pratimAeM evaM caubIsIpaTTa kiyA ve Aja pugAva, itihAsa evaM zilpakalA kI bahu- bahulatA me prApta hote haiM / vitIrthI pratimAnoM meM do namUne mUlya dharohara bana gaI haiN| ina mUrtiyoM ke darzana kara una bar3e mahatvapUrNa evaM itihAsa tathA purAtAtvika dRSTi se zilpiyoM ke prati zradA evaM kRtajJatA se mastaka jhuka jAtA upayogI aura kalApUrNa lge| prathama to bAhubalI, RSabhahai aura unakA puNya smaraNa kie binA nahI rahA jaataa| deva evaM bharata kI tritIrthI hai jo kAyotsarga mudrA meM hai devagar3ha kI martiyAM padamAsana aura khaDgAsana (kAyo. bAhubalI ke cAroM ora mAdhavI latAoM evaM vamIThoM kA smarga mudrA) donoM hI mudrAoM kI upalabdha haiN| yahA~ tIrthakara citraNa kalApUrNa hai tathA bhArata ke pAdapITha meM bhArata kI pratimAoM ke atirikta unake zAsana devatA, yakSa yakSaNiyo mAna citra aMkita hai| yaha mAnacitra avibhAjya hai jisameM aSTaprAtihAyo, kubera, sarasvatI ambikA, mayUravAhinI zyAma, varmA prAdi sammilita haiM para nIce zrI laMkA kA Adi kI bhI pratimAeM upalabdha hai| yahAM kucha jaina RSi koI nAmonizAna nahI hai| bIca meM bha. bAdinAtha kI muniyoM kI caraNa pAdukAe~ bhI prApta hai| pahA ke mAna kAyotsarga pratimA utkIrNa hai| isa tritIrthI pratimA se
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ devagar3ha purAtattva ko saMbhAla jJAta hotA hai ki taba taka arthAt 10vI-11vI sadI taka surakSA hetu prayatna kyiA, phala svarUpa isa kSetrakA kAphI yaha dhAraNA prAmANika thI ki bhAratavarSa 10 RSabhadeva ke vikAsa aura sudhAra huaa| paramapUjya zradeya prAcArya vidyApuSa bharata ke nAma para hI vikhyAta thA, na ki duSyanta sAgara jI mahArAja ne yahAM turmAsa kI sthApanA kara sone zakuntalA ke putra bharata pr| yaha tritIrthI pratimA caukora me suhAge kA kArya kiyA phalata: yahAM jIrNoddhAra kA kArya hai aura lagabhaga do mITara labI caur3I hogii| dekheM mAruti- drutagati se calA aura Aja yaha kSetra pUrNatayA darzanIya evaM naMdana tivArI kRta "jaina pratimA vijJAna" nAmaka gratha kA pUjanIya bana gayA hai phira bhI aura bahuta sA kArya bAkI hai, 70vAM citra jisameM bAhuvalI aura RSabhadeva kA citra abhI jagaha jagaha mUrtiyAM par3I hai, kucha khaNDita haiM una saba mandira meM sthAnAbhAva ke kAraNa nahI A skaa| ko yathAvat pratiSThita karanA hai| phira bhI aba taka jo dUsarI tritIrtha hai bha0 neminAtha kI jisake Asa pAsa kucha ho gayA hai use dekhakara bar3A santoSa aura prasannatA donoM ora kRSNa aura balarAma kI mUrtiyA akita hai dekho huii| DA. bAhubalI jI isa dizA meM atyadhika prayatnauparyukta graMtha kA 27vAM citra / yahAM ke mandiro ke toraNa- zIla hai| dvAra jisa taraha vibhinna latAoM, phUloM, belabUTo eva para yahA pugatasva aura itihAsa ke sAtha jo khila. ghaMTA ghaDipAnoM meM kahe va dekhate hI banata hai / mAna. vAha aura cher3achAr3a ho rahI hai use dekhakara bar3I pIr3A huii| staMbhoM ko kina kalAtmaka Dhago se sajAyA savArA hai ki kucha vidvAno yA munijanoM ke bAdeza upadeza se yahAM kI dekhate hI Akhe azrupUrita ho pulakita ho uThatI hai| mana mUtiyoM meM phera badala aura herA pherI ho rahI hai| jaise ki me aisI bhAvanA utpanna hotI hai ki kAza ve zilpI Aja kundakunda kI gAthAo ko loga manamAne DhaMga se tor3a maror3a mila jAveM to unake hAtha aura chanI hathaur3e cama liye jA rahe hai usI taraha yahAM prAcIna mUrtiyoM meM bihna ukere jA jinhoMne devagaDha ko aisA garimAmaya eva saundaryapUrNa zilpa rahe hai jaba ki mUla rUpa se aisA kucha nahIM hai| isase bhAvI pradAna kiyA hai / kAla ke prabhAva se tathA hajAroM varSoM kI pugata vanido ko anekoM prAntiyoM kA sAmanA karanA sardI, garmI, barasAta ne evaM AtatAyiyoM ke krUra AkramaNo pdd'egaa| kucha mUrtiyoM ko ekatrita kara bIbIsa kI saMkhyA ke kAraNa devagar3ha kA kalA vaibhava dhvasta evaM naSTa-bhraSTa ho me sthApita kara una bhUtakAla kI caubIsI kA mandira banA gayA thA jisase pichalI kaI sadiyo taka devagaDha upekSita diyA gayA hai hara vedI para bhUtakAla ke pratyeka tIrthakara kA par3A rahA kisI ko svapna meM bhI khabara na thI ki yaha pradeNa nAma bhI likha diyA hai yahAM taka to ThIka hai para una kabhI kalA kI dRSTi se itanA vaibhava sampanna rahA hogaa| matiyoM para bhI una tIrthaMkaroM ke nAma ukera diye haiM jo bhAratIya purAtatva ke pitAmaha janarala kaniMghama ne sarvathA anucita hai, aisA hI sthiti bhaviSyat kAla kI unnIsavI sadI ke uttarArdha meM anya sthAno kI khoja kI caubIsI ke mandira kI kara DAlI hai| jabaki ina bhUta bhAMti jaba devagar3ha ko khoja nikAlA to isake kalA vaibhava bhaviSyat cobIsiyo me eka rUpatA yA samAnatA nahIM hai ko dekhakara unakI bAche khila uThI aura isake mahatva ko aura nA hI inakA koI purAtAtvika yA aitihAsika unhoMne apanI sarve riporTa me ullekha kiyA phira bhI jaina astistra upalabdha hotA hai| isa taraha kI purAtAtvika samAja kumbhakarNI nidrA meM sotA rahA / abhI vigata tIsa dhokhAdhar3I aura herA pherI kAlAntara meM jaina purAtatva ko sAloM me sva0 sAhU zAntiprasAda jI kA dhyAna isa ora bahata dhAtaka siddha hogI aura hamArI etihAsika pramAgayA aura unhoMne devagar3ha ke jaina zilpa se prabhAvita ho NikatA para prazna cihna laga jAveMge ataH ima duSpravRti ko isake jIrNoddhAra hetu svopArjita vipula dhanarAzi dAna me turanta hI rokA jAya / dI, yahA~ eka myUjiyama sthApita karAyA tathA kendriya devagar3ha kA prAcInatama nAma itihAsa aura purAtAtvika zAsana kA isa kSetra ko paryaTana sthala banAne hetu dhyAna luacchagiri ke nAma se vikhyAta thaa| jaba11vI sadI meM bhASita kiyA tathA bhAratIya purAtatva vibhAga se isako candela nareza zrI kIrtivarmA kA zAmana bAyA to devagar3ha
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20, varSa 44, ki0 3 anekAnta kotinagara nAma se vikhyAta huA jisakA ullakha bha0 ki yahA ko purAtAtvika saMpadA meM kisI bhI taraha kI zAntinAtha ke mandira ke sAmane sthita vizAla zilA cher3achAr3a yA phera badala na kareM jo jisa sthiti meM hai usI stambha para utkIrNa hai| isake bAda isakA nAma devagar3ha sthiti meM rahane deN|" hA, jo khaNDita mUrtiyAM haiM aura unake kaba aura kaisa par3A isa viSaya meM itihAsa aura purAtatva nAka kAna hAtha para Adi kA jIrNodhAra karanA hai to vaha sarvathA mona hai| lagatA hai deva pratimAo ko bahulatA ke kisI vikhyAta purAtatvavid ke nirdezana me hI kiyA jAya, hI kAraNa isakA nAma devagar3ha par3a gayA ho jo aba taka pAgama graMthoM meM phera badala ko bhAti inameM manamAne DhaMga se taka calA A rahA hai| yahAM sa. 1481 ma virUpAta dhana- alA jJAnavaza kisI taraha kA khilavAr3a na kiyA jaave| zreSThI mighaI holIcandra nAma se eka pramita dharmaniSTha zraddheya AcArya vidyAsAgara jI mahArAja se nivedana karugA zrAvaka hue the jinhone apane guru A vAyaM padamanadI ora ki jisa vaTa vRkSa kA unhoMne puSpita eva pallavita kiyA unako guru paramparA ke prathama saMsthApaka AcArya vasantakIrti hai aura aisA sundara salonA svarUpa pradAna karAyA hai use kI pratimAeM sthApita karAI thI jo kAla prabhAva ke kAraNa Antarika rUpa se dUSita eva viSAkta aura apramANita hone Aja anupalabdha hai, para ina sabakA dyotaka eka vizAla se bacAne meM apane prAzAva canA kA prayoga kara jaMna purAzilAlekha kalakattA myUjiyama meM vidyamAna hai, isame tatva kI rakSA kreN| samAja ke vikhyAta pugatatvavid bhI saskRta ka 75 zloka hai| siMghaI hAlIcandra ka salAha. isa ora dhyAna de aura aise apramANika kAryo ko na hone kAra eva parama vidvAna mitra zrI zubhasoma, dhI guNakIti / disabara janavarI meM zAyada vahAM pacakalyANaka pratiSThA zrI varlamAna aura zrI parapati nAma ke cAra sahAyaka the yA gajaratha cala dasa avasara para yahAM huI isa purAtatva jinake satparAmarza para hI savAcita holIcandra ne para sabadhI cheDachADa kI samIkSA ho tathA usakA nirAkaraNa punIta kArya kiyA thaa| yaha vistRta zilAlekha eka 6 phUTa kiyA kiyA laav| lambe 3 phuTa caur3e tathA 1-1/2 phuTa moTe vizAla zilA zruta-kuTIra, 68 vizvAsa mArga, khara para utkIrNa hai| vizvAsa nagara, zAhadarA dillI "aMta me devagar3ha kI prabaMdha samiti se nivedana karUgA zrI nanheM dAsa ke do AdhyAtmika pada (1. rAga rAmakalI) (2. rAga gaurI) cali piya vAhi sarovara jAhi / mana pachI uDi jaiheM / jAhi sarovara kamala, kamala ravi vina vigsaahiN| jA dina mana paMchI uDi jaihe, ati ho magana madhukara rasa piya ragAha mAhi samAhicala. tA dina tere tana taruvara ko nAma na koka leheM mana pahupa vAsa sugadha sItala leta pApa nasAhiM // cala. phuTI pAra nIra ke nikasata, sUkha kamala murjhN| mana eka praphullita sada dalani mukha nahiM mhilAhiM / / cala. kita gaI pUraina kita maI sobhA jita tita dhuri uheM mana, guMjavArI baiThi tina eva bhamara huI virmaai|| cala. jo jo prItama prIti kara hai soU dekha DaraihaiM / / mana hasa pachI sadA ujhula teu malimali hA / / cala. jA madara so preta bhaye te saba uThi uThi khehe // mana0 anaginai muktAphala motI teU cuni cuni khAI , caba. loga kuTama saba lakar3o kA sAthI Aga kou na jaiheN|| mana aciraja ekaju chala chala samujhi leU mana mAhi / / cala0 daharI lo meharI ko nAto hasa akalo ur3i heM / / mana aba bini ur3a udAsa 'nanheM bahuri uDivo nAhi / / cala. jA saMsAra rana kA sapanA kou kAU na patiyaheM // mana. 'nanheM dAsa' vAsa jagala kA hasa payAno laiheM / mana paMchI. -bI kumbana lAlana ke saujanya se
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAkSI bhAva 0 zrI bAbUlAla jaina, naI dillI mana se mukta hone kA mAtra eka hI upAya hai vaha hai vikAra rahA na Age kI, bhaviSya kI AkulatA rahI, sAkSI bhAva / sAkSIbhAva kA artha hotA hai pratirodha na kre| bIte kI yAda rahI, mAtra sAkSIpana banA huA hai| kyoMki jaise hI pratirodha kiyA, kartAbhAva A jAtA hai| agara hama nadI yA nAlAba me utareMge to pAnI mainA hamAre mana meM hara samaya vicAgekA kalpanAo kA ho jAyegA parantu yadi kinAre baiThakara dekhate raheM to kucha tAMtA lagA huA hai, rAta sapane dekhate haiM, dina vicAra mamA bAda mailA nIce baiTha jAvegA / kinAre baiThakara dekhate calate haiM hama ina vicAroM aura vikalpoM ke sAtha eka ho rahanA hai| agara hamane yaha kyo huA, aisA nahIM honA jAte haiN| kisI vicAra ko burA mAna lete haiN| jisako cAhie thA naba mAkSIbhAva nahI bnegaa| parantu yaha mAma burA mAnate haiM usako bhagAnA cAhate haiN| jitanA bhagAne kara caleM ki jo vicAra uTha rahe haiM vahI uThane ke hai umame kA upAya karate haiM utanA hI vaha gAr3hA hotA jAtA hai| kucha acchA burA nahIM hai / yaha to karma kA malA hai usake jaise geMda ko dIvAla para jitane jora se mAro vaha utane anamAra ho rahA hai aura maiM jAna rahA hU~ maiM jAnane vAlA hI jora se vApisa AtI hai / agara dIvAla para na mAre to hUM inako badalI karane vAlA athavA rokane vAlA nahI hUM vApisa hI nahI aatii| jitane hama vicAro aura kalAnAo taba yaha sAkSIbhAva banegA / jahA~ gAkSIbhAva banA, vikalpa kA virodha karate haiM utanA hI unakA ghirAva bar3hatA hai| kA kArya khatama hone lgegaa| jaba mana kA kAma nahI rahA dina kI jagaha rAta ko sapanaM me ghirAva ho jAtA hai| naba saMsAra hI nahI rahA / aba usako kimI nAma se kaheM ata: unakA virodha mata karo, unase lar3eM nahIM, unako kucha dera ke lie zAMta hokara baiTha jaavo| zarIra ko niDhAla dabAye nhiiN| nahIM to dabAne dabAne me jiMdagI naSTa ho choDa do phira mana kI dhArA ko dekhate raho, aura kucha bhI jAyegI / taba yaha savAla paidA hotA hai agara vicAro ko na karo, na maMtra, na bhagavAna kA nAma / yaha to mana ke khela nahIM dabAve to anAcAra phaila jAvegA, AcaraNa bigar3a haiN| tuma apane jIvana ke hI dRSTA bno| khuda kA jIvana jAvegA / dabAve nahI taba kyA kare ? isakA uttara hai ki bhI aise dekho jaise vaha bhI eka abhinaya hai| yaha patnI, vicAroM kA sAkSI bane agara dabAte haiM to kartA bana bacce, parivAra, dhana-daulana maba abhinaya ke aMga haiN| hame jAte haiM jaba kartA na bane to jJAtA raha jAte hai| yaha abhinaya karanA par3a rahA hai / yaha pRthvI kI bar3I maca darpaNa ke samAna mAtra jJAtA raha jaave| na una vicAro kI hai| jisane apane ko kartA samajhA vahI caka gayA, jisane prazaMsA karanI hai, na pazcAtApa karanA hai mAtra sAkSIbhAva apane ko abhinetA jAnA usane pA liyaa| jisako pAnA dekhate rhnaa| jaba hama usako dekhate haiM to vaha dRzya bana hai vaha dUra nahI hai / milA hI huA hai sirpha usakI rapha jAtA hai aura dekhane vAlA dRzya se alaga ho jAtA hai taba hama pITha kiye hue haiN| muMha udhara kara lenA hai| yaha sAkSIhamArI zakti usame nahI lagatI, dekhane me lagane lagatI hai| bhAva hI sAdhana hai aura yahI sAha hai| vAsa cale aura jaise jaise dekhane para jora AtA jAtA hai vaise vaise dRzya dUra sAkSI rhe| zvAsa bhItara AI hamane dekhI, zvAsa bAhara hotA jAtA hai| phira eka samaya AtA hai taba dRzya nahIM gayo hamane dekhI, basa mAtra zvAsa ke dRSTA rahanA hai / usane rahatA mAtra dRSTA raha jAtA hai| yahI samAdhi hai| jo ho apane jIvana me vyartha ko chor3a diyA aura sArthaka ko pakar3a rahA hai, uTha rahA hai usako dabAne kI ceSTA na re, usameM liyaa| jaba zvAMsa kA dRSTA bananA hai taba na bhaviSya kA bhalA burA na mAne, mAtra jo ho rahA hai usako jAnane ko vikalpa banatA hai na bhUtakAla kI yAda / mAtra zvAMsa ko peSTA kare aura pUrNa tAkata lagAkara mAtra usako jaane| Ate jAte dekhatA hai| jora zvAsa lene para nahIM rahakara zvAsa agara aisA huA to hama pAyeMge kina vicAra rahA, na (zeSa pR0 22 para)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jinasena kI kAvya kalA _) ema. ela. jaina, naI dillI jina mahAnubhAvoM ne jinasena kA svAdhyAya kiyA hai mAtA marudevI ke garbhAdhAna ke pazcAta kA prasaMga hai| ve jAnate haiM ki mahAkavi eka ora darzana zAstra ke adhi- mAtA kA manoraMjana karane ke lie deThiyA AI haiM aura kArI the to dUsarI ora apratima pratibhA ve sAhityakAra nAca gAna ke sAtha-mAtha kApa goSThI bhI karatI haiM jisameM bhii| jahAM apane guru vIrasena kI adhUrI dhavalA TIkA ko vyAnastuni Adi alakAro ke sAtha-sAtha paheliyAM, ekApUrNa kara jinavANI kA akSaya-koSa bharA vahAM mahApurANa lapaka, kriyA gupta, gUDakriyA, spaSTAndhaka, samAnopamA, kA lekhana bhI kiyaa| isake prathama bhAga Adi purANa ko gala caturthaka, nirIga, bindupAna, binducyuta, mAtrAcyutavaha pUrA nahIM kara pAye kintu jitanA kucha likhA urAse praznotara, vyajanacyuta, akSaracyutapraznottara, yakSaracyuta, umako vyAkaraNa, koSa, chanda alaMkAra va sAhitya ke vividha ekAkSaracyuta, ninhuvai kAlApaka, bahiApikA, antalApikA, AyAmoM kI va dizAo kI jAnakArI pada pada para akita Adi viSama manarAlApaka, praznottara, gomUtrikA, ardhaghrama hai| dekhA jAe to prAdipurANa kI zailo saskRta-kAvya jaise chando kA manohArI sarasa prayoga hai| kucha namane peza haiMsAhitya kI nigalI zailI hai| vizAla vidvattA ke kAraNa pahelI nAbhabhimato gAstvayi rakto na kAmukaH, yaha zailI eka aura vyAsa, kAlidAma, mAgha Adi kaviyo na kumo pyadhara kAntyA yaH sahojodhara sa kaH / se mubalA karatI hai to dUsarI ora bANa, harSa Adi isa pahelo kA javAba pahelI pahI rakhA hai| devI pUchatI haisAhityakArokI barAbarI karatI hai| navI zatAbdI taka prApta Apa meM rakta (Asakta) hote hue bhI jo nAbhirAjA ko saMskRta kAdhya kalA kI sArI takanIka isa akele mahAkAvya abhimata (priya) hai, kAmuka bhI nahIM hai, adhara (nIce) bhI me sardAzata hai| Aie isakA thoDA-sA Anada bAMTA jaae| nahI hai, kAnni ke kAraNa vaha madA ojadhara (bhojasvI) - rahatA hai, vaha kona hai ? (1021 kA zeSAMza) dekhane para, dekhane vAle para rahanA cAhie / jaba yaha abhyAsa __ mAtA marudevI kA uttara hai-adhara kyoki adhara na gaharA hogA taba anya kArya karate hue bhI jJAtA para jora __ svaya kAmuka hai, zarIra ke nIce bhAga meM sthita nahIM hai, sadA A jAyegA aura tatkAla aisA lagegA vaha kAma to ho rahA kAntimAna hai aura pati nAbhirAya ko priya hai hii| hai parantu meM jAna rahA hUM, isI rAste se Age bar3hane kA kiyAgupta : nayanAnandinI rUpasaMpada glAnimambike, upAya hotA hai| usa samaya bhUta, bhaviSyat kI buddhipUrvaka AhAraratimutsRjya nAnAzAnAmRtaM sati / vAlI cintAoM ke rukane se jo zAMti kA AbhAsa hogA vaha isa paca me 'naya' aura 'azAna' kriyAeM gapta haiN| paramazAMta avasthA kA namUnA hai| paM. prAra ToDara mala jI he sati, he mAtA Apa AnadadAyinI rUpa saMpatti ko sAkSIbhAva ke lie yaha likhAhai-"sAkSI mata to vAkA glAni meM na lAeM (naya na) AhAra se prema chor3akara'nAnA nAma hai jo svayameva jaise hoya tase dekhyA jAnyA karai / jo prakAra ke amRta kA bhojana kIjie (bhshaam)| iSTa aniSTa mAni rAga-dveSa upajAva tAko sAnIbhUta kaise spaSTAndhaka: kahie jAtai sAkSIbhUta rahanA bara kartA hattA honA ye doU vaTavRkSa. puro'ya te ghanacchAya: sthito mahAna, paraspara virodhI haiN| eka ke dou sambhava naahiiN|" ma ityukto'pi na ta dharmazrita ko'pi vadAvabhUtam /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya birasena kI kAvya kalA 27 devI kA savAla hai-yaha gaharI chAyA vAlA bar3A bar3a isa padya meM toyaM va jala ganda pAnI ke lie do bAra kA per3a pApake sAmane khar3A hai aisA kahane para bhI dhUpa meM prayoga hone se jalaM kA bindu lopa karake jala makaradAruNam bar3A koI vyakti vahAM nahI gayA-batAie yaha kaisA pATha kiyA jAtA hai| isI prakAra prAraMbha ke makaradAruNam mAzcarya hai? bindu lopa karake makaradAruNam tathA aMta ke makaradAruNam javAba meM mAtA kahatI hai ki isameM koI Azcarya nahIM meM bindu jor3akara makaraMdAruNam pATha prAmAnI me karake bhI kyoMki dara asala isakA artha isa prakAra hai vahI artha sAre padya kA nikAlA jA sakatA hai| vaTavRkSa (vaTa+vRkSa arthAt he vaT, yaha rIcha) tere AdivyaJjana pRthaka sAmane ghanazchAyaH (bAdala ke samAna kAlA) bar3A bhArI barAzaneSu ko kacya: ko gambhIro jalAzayaH, khar3A hai aisA kahane para bhalA kauna vahAM jAtA cAhe dhUpa kA kAntastava tanvAgI vadAdivyajanaiH pRthak / meM hI kyoM na khar3A ho| he tamvAMgi uttama bhojanoM meM ruci bar3hAne vAlA kyA niroSThaya: hai ? gaharA jalAzaya kyA hai aura zrApakA pati kauna hai? jagajayI jitAnaGgaH satA gatiranamtadaka, tInoM praznoM ke javAba me Adi gyajana pRthak ho ? zloka tIrthakRtkRta kRtyazca jayatAttanayaH sa te / meM javAba nahIM hai kintu kavi ne likhA hai ki mAtA mA. isa padya kA artha sarala hai kintu isame ukAra pavarga devI kA javAba thA-'sUpa', 'kUpa' aura 'bhapa' / aura upadhmAnIya akSara nahI hai| gomUvika: ekAkSara cyutaH go mUtra ke samAna U~ce nIce vAle chanda kA nAma kA-kaH zrayate nityaM kA-kI suratapriyAm, gomatrikA hotA hai-devI kahatI hai-- kA-nane dedAnI ca-rakSaravicyutam / tvamamba recitaM pakSya nATake surasAnvitam, devI pUchatI hai-he mAtA, kisI vana meM eka kauA svamambare citaM vaizyapeTakaM surasAritam / sambhogapriya kAMgalI kA nirantara sevana karatA hai parantu he mAtA nATaka meM hone vAle rasIle natya ko dekhie, isameM cAra akSara kama hai| tathA devoM dvArA lAyA huA aura AkAza me eka jagaha marudevI ne pUrti kI ikaTThA huA yaha apsarAoM kA samUha bhI dekhie| kAmukaH zrayate nitya kAmuko suratapriyAm , isa gomUtrikA ko samajhane ke lie nimna citra kAntAnane vadedAnI caturakSara vicyutam / dekhiehe sundaramukhI, kAmI puruSa sambhoga priya kAminI kA tva va ci pa nA ke ravi sadA sevana karatA hai| isa prakAra cAro ekAkSara kI pUrti ma re ta zya Ta su sA taM kara dii| bindu dhyutaH bIMdha kI paMkti ke akSara donoM zlokAdhoM meM hai inhIM makarandAruNaM toya dhatte tatpurakhAtikA, kI vajaha sa gomUtra sama paMkti nirmita ho sakI hai| bIca sAmbujaM kvacidubindu calat makaradAruNam / kI paMkti ke akSaroM ko donoM hI prathama va tRtIya pakti devI varNana karatI hai - usake nagara kI parikhA aisA par3ane meM sAtha meM par3hanA hogaa| jala dhAraNa kara rahI hai jo lAla kamaloM ke parAga sa lAla isa viziSTa kavi goSThI ke atirikta sarga 19 aisI ho rahA hai, kahIM kamaloM se sahita hai, kahIM ur3atI huI jala vizeSatAoM se bharA par3A hai| dekhiekI choTI-choTI bUMdo se zobhAyamAna hai aura kahI jala meM sAnUnasya dutamupayAntI dhanasArAt cale rahe magaramaccha bAdi se bhayaMkara hai| sArAsArA jaladaghaTeya samasArAna
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24, barSa 4, ki. 3 anekAnta tArAtArA paraNidharasya svarasArA idhara devoM se zobhita (surakAnte) dhana ke bIca meM sArAd vyakti muharupayAtistanitena // 17 // (vAnte) tAlAba meM yaha Ane jAne vAlI (sArAsArA) sArAsArA sArasamAlA sarasIyaM sAraM sArasa paMkti (sArasamAlA) jora se (sAraM) kUjana kara kUjatyatra banAnte surakAnte / rahI haiM // 176 // sArAsArA nIradamAlA nabhasIyaM tAraM AkAza me jora se barasatI (sArAsArA) aura zabda madra nizvanatItaH svnsaaraa| karatI huI yaha meghamAlA ucca aura gambhIra svara se garaja dhitvAsgAdreH sAramaNIddha taTabhAga sAraM tAraM cArutarAgaM ramaNIyam / ___saMbhoga bAda isa adri ke zreSTha mariNayoM se dedIpyamAna sambhogAnte gAti kAnta ramayantI (sAramaNIDa) atizaya sundara taTa bhAga para Azraya lekara sA rantAraM cArutarAgaM ramaNIyam // 176-177 / / usa pati ko jo ramaNa karane ke yogya hai (raMtAraM) zreSTha va vijayA parvata kA varNana kiyA jA rahA hai- nirmala va sundara zarIra vAlA hai prasanna karane ke lie yaha utkRSTa vega se barasane vAlI (mArAsArA) tArA (ramayantI) koI strI ucca svara se manohArI gAyana kara ke samAna atizaya nirmala (tArA tArA) yaha jalada ghaTA rahI hai / isa dharaNIdhara kI ekasI U~cAI (samasArAn) vAle zikharo isa kAvyAnada ke lie paM. pannAlAla jI dvArA (sAnana) ke pAsa pAra bAra (muha.) jaldI me (hutaM) jora sapAdita anUdita AdipurANa prathama bhAga kA mahArA liyA se (ghanasArAta) AtI hai kintu jaba garajatI hai (stanitena) gayA hai / rasAsvAdana ke aririkta prastuta lekhaka kA koI taba hI vyakta hotI hai (varnA patA hI nahI calatA) // 175 // yogadAna nahI hai| 10 sahI kyA hai ? eka prazna jinasena prathama ke harivaMzapurANa (753 I.) ke sarga 8, zloka 176-177 me bhagavAna AdinAtha ke kAna kuNDaloM kI zobhA kA varNana isa prakAra kiyA hai karNAvakSatakAyasya kathaMcid vajrapANinA, viddhau vajraghanau tasya vajrasUcImukhena to| kRtAbhyAM kaNayorIzaH kuNDalAbhyAmabhAttataH, jambUdvIpaH subhAnubhyAM sevakAbhyAmivAnvitaH / / aise akSatakAya jina bAlaka ke vajra ke samAna majabUta kAnoM ko indra vajJamayI sUcI kI noka se kisI taraha vedha sakA thaa| tadanaMtara kAnoM me pahanAe hue do kuNDaloM se bhagavAn ima taraha zobhita ho rahe the jisa taraha ki sadA sevA karane vAle do sUryoM se jambUdvIpa suzobhita hotA hai| jinasena dvitIya ne AdipurANa (848 I.) ke caturdaza parva noka 10 meM batAyA hai ___ karNAvaviddha sacchidro kuNDalAbhyAM virejatuH / kAntidIptI mukhe drssttumindraabhyiaamivaabhito|| bhagagana ke dono kAna binA bhedana kie hI chidra mahita the| indrANI ne uname maNimaya kuNDala pahanAe the, jimame ve aise jAna par3ate the mAnoM bhagavAn ke mukha kI kAnti aura dIpti ko rakhane ke lie sUrya aura candramA hI unake pAsa pahuce hoN| zaMkA yaha hai ki kyA tIrthaMkaroM ke kAna binA bhedana ke janmajAta sachidra hote the athavA indra vaja sUcI se unakA karNabhedana saMskAra karatA thA? kyA tIrtha karoM kI mUrtiyoM meM kAna sani dikhAye jAte haiM ? pAThaka zaMkA samAdhAna sampAdaka anekAnta ko likhakara karane kI kRpA kreN| -mAMgIlAla baina, naI dillI
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda kI prAcIna pANDulipiyoM kI khoja / DaoN. RSabhacandra jaina phaujadAra prAcIna prAkRta Agama paramparA meM kundakunda kA pANDulipiyo kI khoja kA kArya prArambha kiyaa| isa sAtizaya mahatva hai| isIlie bhagavAna mahAvIra ke pramukha mandarbha meM veza-viza ke zodha saMsthAnoM, pANDulipi saMgrahAziSya gautama gaNadhara ke sAtha unakA smaraNa kiyA jAtA layoM, mandiroM ke zAstra bhaNDAroM, nijI saMgrahoM ke svAmiyoM hai| unake granthoM meM zramaNa paramparA kA sAMskRtika iti- vidvAnoM ge patrAcAra dvArA niyamasAra kI pANDulipiyoM kI hAsa surakSita hai| bhASA kI dRSTi se bhI unake grantha jAnakArI hetu nivedana kiyA hai| rAjasthAna, dillI evaM vizeSa mahatvapUrNa haiN| kundakunda ke prathoM meM aise viSaya madhyapradeza ke katipaya prAcIna zAstra bhaMDAroM meM svayaM surakSita haiM, jo anya AgamoM meM upalabdha nahIM haiN| abhI jAkara sarvekSaNa kiyaa| sarvekSaNa se prApta katipaya mahatvabhI bhArata tathA videzoM meM kundakunda ke graMthoM kI zatAdhika pUrNa sUcanAo kA ullekha maiMne apane vigata lekhoM me pANDulipiyA~ surakSita haiM / Aja taka unakA pUrA sarvekSaNa kiyA hai| nahIM humaa| sarvekSaNa ke abhAva meM unake jJAta sabhI grantha niyamasAra ke prakAzita saMskaraNoM kI prastAvanAoM upalabdha nahIM ho paaye| sabhI zAstra bhaMDAroM kA sarvekSaNa me cAra pAlipiyoM kI sUcanA prApta huii| kintu unameM hone para unake anya grantha bhI milanA sambhA hai, jo Aja se eka pAMDulipi upalabdha nahIM huii| prathama saMskaraNa taka mAtra sUcanAo meM hai| unake upalabdha granthoM kI pADa. upayoga kI gaI pAMDulipi bhI zAstrabhaMDAra meM upalabdha lipiyoM kI sUcI bhI prakAzita nahIM huI, isase yaha nahIM hai / anya tIna se pUre samparkasUtra prApta nahI ho paaye| nizcita rUpa se kaha pAnA sambhava nahIM hai ki kisa grantha niyamanAra kI pApalipiyoM kI khoja ke dAma meM maiMne kI kitanI pANDulipiyAM kahAM surakSita hai| deza-vadeza ke gabhaga pacAsa pAMDulipi saMgrahAlayoM kI kundakunda ke pratyeka grantha ke aneka saMskaraNa nikle| granthasUciyoM (kaiTa lAgma) kA sarvekSaNa kiyaa| isa sarvekSaNa haiN| unameM prAya eka-do prAcIna pANDulipiyoM kA upayoga se lagabhaga tIsa pAMDulipiyoM kI sUcanA milI hai| una haA hai / sampAdana aura pAThAlocana ke abhAva meM adhyayana sabakI phoTo yA jIrAksa prApta karane hetu samparka kiyA anusandhAna bhI galata dizA meM jA rahA hai / ataH mampAdana jA rahA hai| niyamasAra kI eka pAMDulipi sTrAsavarga lAyapAThAlocana ke mAnya siddhAntoM ke AdhAra para kundakunda brerI jarmanI meM bhI surakSita hai| use prApta karane hetu prayatna ho rahe hai| ke pranthoM ke prAmANika saMskaraNa atyanta Avazyaka haiN| gajasthAna kI marvekSaNa yAtrA meM cAra nayI pAMDulipiyoM kundakunda ke do hajAraveM varSa meM sampUrNAnanda saMskRta vizva kI jAnakArI milii| uname do mahApUta caityAlaya, ajamera vidyAlaya ke prAkRta evaM jainAgama vibhAga meM ukta kArya tathA do middhakUTa caityAlaya ajamera kI hai| inameM se do prAkRta evaM jainavidyA ke mAnya vidvAn prophesara gokulacandra pAMDupiyA muu| gAthAoM kI haiN| eka hindI TIkA tathA baina ke nirdezana meM Arambha huA hai| maiM ukta vibhAga me eka samkata TIkA gahita hai| madhyapradeza ke sarvekSaNa meM ya0 jI0 sI0 projekTa ke antargata niyamasAra kA pAThA gaurAbAI di0 jaina mandira, kaTarA bAjAra, sAgara ke maMdira locana pUrvaka sampAdana kara rahA huuN| anya granthoM para dUsare meM eka pAMDulini kI sUcanA milI, kintu pAMDulipi vahAM vidvAn kArya kara rahe hai| upalabdha nahI hai| ina do sarvekSaNa yAtrAmo meM pAMca naI sampAdana yojanA ke antargata maiMne niyamasAra kI pAMDulipiyoM kI sUcanAyeM prApta huI haiN|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26, varSa ,ki.. anekAnta niyamasAra kI aba taka prApta pAMDulipiyoM kA saMkSipta 6. vi. jaina mandira pArzvanAtha caugAna, do vivaraNa nimnalikhita haiM: isameM mUla prAkRta gAthAeM tathA hindI bhASA TIkA hai| 1. Amera zAstramaMDagara, jayapura (saMkhyA 586) isakI patra saMkhyA 153, paMktiyAM prati pRSTha 12 tathA prati isameM malaprAkRta gAthAyeM, saMskRta chAyA tAtparyavatti paMkti akSara saMkhyA 38.40 hai / saMvat 1976 meM prati saMskRta TIkA hai| isakI pasaMkhyA 126 hai| pratyeka pRSTha taiyAra kI gaI hai / hindI TIkA pra0 zItalaprasAda kata hai| para paMktiyA hai| pratyeka paMkti meM akSaroM kI saMkhyA 3:. aisA niyamasAra ke prathama saMskaraNa kI bhUmikA se spaSTa 16 taka hai| isakI mUla pAMDulipi sAha rAjArAma ke hai, jo svayaM bra. zItalaprasAda dvArA sampAdita evaM hindI par3hane ke lie mahAtmA gobarddhana ne pATasanagara meM saMvata grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI se prakAzita hai| DA. 1769 meM likhI thii| usI se saMvata 1824 meM yaha prati- kastUracandra kAsalIvAla ne rAjasthAna ke zAstra bhaMDAroM kI lipi kI gaI hai| sUcI bhAga 5, pR0 70 para bhASA TIkAkAra jayacanda 2. Amera zAstra bhaMDAra, jayapura (588) chAbar3A ko likhA hai| prati ke lekhanakAla meM bhI 12 varSa yaha mUlaprAkRta, saMskRta chAyA evaM tAtparyavRtti saMskRta kA antara hai| isakI eka prati jaina siddhAnta bhavana ArA TokA sahita hai| isakI patrasaMkhyA 84 hai| paMktiyAM prati ke saMgraha meM hai| patra saMkhyA 120 hai| lipikAra saMvat pRSTha 11 haiN| yaha saMvat 1937 kI pAMDulipi se saM0 1915 1977 hai| meM pratilipi kI gaI hai| isakI eka anya prati mahApUta caMtyAlaya, sarAvagI muhallA, ajamera meM bhI hai / yaha saMvat 1986 meM likhI 3. sarasvatI bhavana, maMdirajI TholiyAna, jayapura (saMkhyA 317) 7. senagaNa di. jaina mandira, kAraMjA yaha prati mUlaprAkRta, saMskRtachAyA, tAtparya vRtti saMskRta prati meM malaprAkRta, saMskRta chAyA, tAtparyavRtti saMskRta TIkA sahita hai| patra saMkhyA 127 tathA pratipRSTha pakti TIkA hai| patra saMkhyA 156 hai| pratyeka pRSTha para paMktiyA~ saMkhyA hai| isameM do prakAra kI lipi hai| antima haiM tathA prati paMkti akSara saMkhyA 26-30 hai| prati meM prazasti me lipikAla sUcaka zloka isa prakAra hai-- lipikAla kA ullekha nahIM hai|| "sayata rupAnAyagASicandre mAse site tini maargshiirsse| nAyagajASacandra mAsa sita vAtAna mAgazASA . 8 siddhakaTa caityAlaya, ajamera SaSThayAM titho saMlikhito mayaSa graMtho vigAryo viduSAdareNa // " isame mUla pAkRta gAthAeM haiN| patra saMkhyA 11 tathA prati 4.vi. jaina sarasvatI bhaMDAra laNakaraNa pAMDyA jayapura pRSTha paMkti saMkhyA hai| lipikAla kA ullekha nahIM hai| isameM mUla prAkRta, saMskRta chAyA, tAtparyavRtti saMskRta 6. ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, vyAvara TIkA sakalita hai / patrasaMkhyA 53 tathA pakti saMkhyA prati- mAtra mUla prAkRta gAthAeM haiN| patra saMkhyA 10 tathA pRSTha 12 hai / isakA lekhanakAla saMvat 1764 hai| pavita saMkhyA prati pRSTha 14 hai| lipikAla kA ullekha 5. vi0 jaina sarasvatI bhaMDAra, nayA mandira, dharmapurA, nahIM hai| dillI (saMkhyA I-13(ka)) 10. mahApUta caityAlaya, ajamera mUla prAkRta gAthAe~ mAtra haiN| patra saMkhyA 13 hai| prati mUla prAkRta, saMskRta chAyA evaM tAtparyavatti " pratyeka pRSTha para 8 paMktiyA~ haiN| lekhanakAla kA ullekha saMskRta TIkA sahita hai| patra saMkhyA 77 tathA pratipRSTha nahIM hai| paMktiyA~ 12 hai| prati paMkti akSara 42-46 haiN| saMvat krama saMkhyA 8, 6, 1.kI tInoM mUla gApAgoM kI 1861 meM mahAtmA gumAnIrAma ke putra ne ise lipibaddha pAMDalipiyA~ saMskRta TIkA kI prati se taiyAra huI hai| kiyaa| (sa. 2. para)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatAMza se Age aparigrahI ho Atmadarzana kA adhikArI 0 padmacandra zAstrI saMpAdaka banekAnta' jaina kA mUla aparigraha hai aura ahiMsA Adi sabhI samyagdarzana samyagjJAna aura sabhyacAritra tonoM kI isI kI santAna haiM / isI hetu hamAre pUrva mahApuruSoM va ekarUpatAhonA mokSa kA mArga hai| nirmohI-mUrchA rahita AcAryoM ne apanA lakSya aparigraha ko bnaayaa| aura ve aparigrahI gRhastha mokSamArga-sthita hai aura mohI grahatyAgI. pUrNa aparigrahI hone se pUrva mokSa na pA sake / gata aMkoM meM muni nAma dhAraka vyakti se nirmohI gRhastha zreSTha hai / 'jIva hama isI viSaya ko prAdhAra banAkara jana ke mahatva ko vastu cetanA lakSaNa to sahaja hI hai parantu mithyAtva pari. darzAte rahe haiN| hamArA uddezya hai ki Aja kA jaina, jo NAma ke kAraNa bhramita huA apane svarUpa ko nahIM jAnatA isa mUlamArga se bhaTaka gayA hai aura kahI-kahIM parigraha ise ajJAnI hI kahanA / ataeva aisA kahA ki mithyA sameTe hI AtmA ko dekhane-dikhAne kI bAteM karane lagA hai pariNAma ke jAne se yahI jIva apane svarUpa kA anubhava. prakArAntara se tIrthaMkaroM ke prAcArayukta va vairAgyabhAva ke zIlo hoto| kyA karake ? 'imAM navatatva santati muktvA' mArga se muMha mor3ane lagA hai, vaha su-mArga para aae| nava tattvoM kI anAdi santati ko chor3akara / bhAvArtha isa Azcarya nahI ki kucha parigraha-premI loga aparigraha jaise prakAra hai- saMsAra avasthA me jIvadravya nI tasvarUpa parimala jaina siddhAnta se mukara rahe hoN| abhI hamane likhA NamA hai, vaha to vibhAva pariNati hai, isalie nau tasvarUpa thA-'aparigrahI hI Atma-darzana kA adhikaarii|' isa para vastu kA anubhava mithyAtva hai| isa mithyAtvarUpI parigraha hame eka vicAra milA ki ko chor3akara zuddhanaya se apane ekatva meM AnA samyaktva hai|' cauthe guNa sthAna meM nAma mAtra ko cAritra-parigraha- isI prakAra Atmadarzana ke lie bhI sarva prakArake usa parigraha tyAga va saMyama nahIM hotA, para vahAM para samyagdarzana ke (jo vibhAva rUpa hai) ko chor3anA jarUrI hai aura isI parigraha kAraNa AtmAnubhava ho jAtA hai| so kyA yaha parigraha ke chor3ane para hama jora de rahe hai aura yahI parigraha-tyAga avasthA meM AsmAnubhava kI bAta ThIka nahI? isa guNa- jaina kA mUla hai| sthAna meM to jIva parigrahI hI hotA hai-aadi| isame matabheda nahI ki samyagdarzana kI apUrva mahimA hamArI samajha se prAgama ke vibhinna uddharaNo se to hai aura guNasthAno kI carcA bhI upayogI hai| para hamAre aparigraha meM hI AtmAnubhava kI puSTi hotI hai| adhika anubhava meM aisA Ane lagA hai ki Aja kucha logoM ko kyA, samyagdarzana bhI aparigrahI bhAva meM utpanna hotA hai| pahicAna se bAhya hone jaise samyagdarzana aura guNasthAnoM kI yahI siddha hotA hai| yathA carcA parigraha-sacaya kA bahAnA jaisI bana baiThI hai aura aise 1. samyagdarzana zAna cAritrANi mokssmaargH| loga caturtha guNasthAna se Age-pIche nahIM haTanA cAhate2. gRhastho mokSamArgastho nimoMho naiva mohavAna / Age bar3he to tyAga, vratAdi meM praveza kA sakaTa aura pIche anagAro gRhI zreyAn, nirmoho mohine muneH // cale to mamyagdarzana me mithyAtva aura anaMtAnubaMdhIrUpa 3. ekAnte niyatasya zuddhanayato vyaapturydsyaatmnH| bhUta kI bAdhA / aise jisa vyakti se bAta karo vaha Atma pUrNazAnaghanasya darzanamiha dravyAMtarebhyaH pRthak / darzana ko samyagdarzana se jor3ane lagatA hai| kahatA haisamyagdarzanametadevaniyamAdAtmA ca taavaanym,| jisako samyagdarNana hogA use hI Atmadarzana hogA yA sammuktvA navatatvasaMtatimimA AtmAyameko'stunaH / Atmadarzana vAle ko niyama se samyagdarzana hogA, mAdi /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28, varSa 44; ki03 anekAnta so hama bhI isakA niSedha nahIM karate / hAM, hama kucha aura phalata:-yadi maccha (para meM apanatvabuddhi) ke tyAgarUpa gaharAI meM jAkara samyagdarzana kI utpatti meM bhI mUla aparigraha ke sAtha samyagdarzana aura Atmadarzana kI vyApti kAraNa mithyAtva va anaMtAnubaMdhI parigraho ke abhAva para kI jAya to isame gaharAI hI hai / pAkhira, hamane aisA to bhI lakSya dilAte hai| kyoki inake ArihAra meM mamyaga- kahA nahIM ki 'pUrNa aparigrahI hI samyagdarzana kA adhikArI darzana durlabha hai| aura isa parigraha ke tyAga binA Age ke hai| hamane to parigraha ke ekAMza aura mithyAtvarUpI jaDa guNasthAna aura antata: mokSa bhI durlabha hai| isalie hama ko bhI pakar3A hai jise AcAryoM ne parigraha mAnA hai| aparigraha se Atmadarzana kI vyApti biThAte hai mAtra bAhya jIva ko samyagdarzana ke lie jina tattvo kA pradhAna veSa se nhiiN| honA batalAyA hai ve tattva bhI vibhAva bhAvarUpa-karmarUpa cauthe guNasthAnavI jIva ke lie chahaDhAsA me spaSTa parigraha ke jJAna karAne aura tyAga bhAva meM hI hai aura tattvoM kA krama bhI karma-parigraha ko darzAne ke bhAva meM hI kahA gayA hai'gehI pagaha me na ruce jyo jala me HiI Fmala hai| hai aura mokSa mArgarUpa ratnatraya bhI aparigraha se hI phalita nagara nAri kA pyAra yathA, kAdema hema amala hai|| hotA hai / phira bhI hama 'samyagdRSTi ko Atmadarzana hotA hai' isakA niSedha nahIM karate, hama to aura gaharAI me ukta bhAva aparigraharUpa hI hai| AcAryoM na mA jAkara una parigrahoM (mithyAtva Adi va bAhyaparigraha) ke mamatvabhAva ko antaraMga parigraha me liyA hai aura isaka abhAva para hI jora dete haiM jo ki mamyagdarzana ke hone meM binA hI bahiraMga kA tyAga sambhava hai| yAda bAhya ma tyAga aura Age bar3hane meM bhI bAdhaka hai| hai aura antaraga me mUrchA hai to vaha aparigraha bhI mAtra __kahA jAtA hai ki samyagdaSTi jIva bhI, jaba taka korA dikhAvA-chalAvA hai| hama mAtra bAhyaveza kA hI cAra cAritramohanIya kA prabala udaya hai, cAritra dhAraNa nahIM aparigraha me nahI maante| 'samyagdarzana jJAnaramANi kara sktaa| so hame yaha svIkAra karane meM bhI koI mokSamArgaH', 'nirmohI naiva mohavAn' aura 'navatattva sAMta Apatti nahI-yadi yaha nizcaya ho jAya ki amuka jIva ke vikalpa ko chor3anA' va 'dravyAntarebhya: pRthaka' bhI tA samyagdRSTi hai yA amuka ke amuka guNasthAna hai| varanA aparigraha kI zreNI me ho hai| prAya: jo ho rahA hai, vahI aura vaisA hI hotA rhegaa| hama to spaSTa kahege ki samasta jaina, arigraha se samyagdarzana aura Atmopalabdhi karAne ke bahAne parigrahasarAbora hai aura jaina kI jar3a me bhI Arigraha samAyA saMcaya calatA rhegaa| Aja isI Atmadarzana prApti kI huA hai| aise meM kaise sambhava hai ki murchA-bAra graha sajote raTa me cAritra bhI svAhA ho rahA hai| yadi kisI para hue Atmadarzana ho jAya yA samyagdAna bhI ho jAya? koI paimAnA samyagdarzana aura guNasthAnoM kI pahicAna kA caturtha guNasthAna kA nAma avirata samyagdRSTi hai| ho to dekheN| kheda yaha hai ki Aja isa pahicAna kA koI isa guNasthAna ke viSaya me kahA gayA hai ki paimAnA nahI taba loga samyagdarzana prApti ke lie Dhola 'No idiesu virado No jIve thAvare tase vApi / poTe jA rahe hai ora pahicAna kA jo paimAnA (antaraMgajo saddAdajiNutta, sammAiTTho aviradA so||' bahiraMga) parigraha mUcrchA ke tyAga jaisA hai usakI upekSA jo indriya-viSayo se virata nahIM hai, basa-sthAvara rakSA kara rahe haiM-vAhya parigraha meM bhI lipaTa rahe haiM jaba ki me sannada nahIM hai, para jina-vacanoM, sapta tattvo meM zraddhA tIrthaka ro ne use bhI sarvathA niSiddha kahA hai| mAtra rakhatA hai vaha avirata samyagdRSTi jIva hotA hai| nAgama me paccIsa doSoM kA varNana AtA hai aura sabhI para isa guNasthAna ke lie mithyAsva (jo ghora parigraha hai) doSa karma (parigraha) janya hote haiM tathA jaba taka ina doSoM aura anatAnuvadhI caukar3I rUpa parigraha kA na honA ani- kA parihAra nahI hotA taba taka samyagdarzana nirdoSa nahI vArya hai| mora unake abhAva ma hI samyagdarzana hotA hai| khlaataa| isake sivAya Agama meM samyagdarzana kA mukhya
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparipahI hI mAramavarzana kA adhikArI (antaraMga) hetu darzana mohanIya rUpa parigraha (jo mithyAtva hI asambhava-sI hai| hI hai) ke kSaya Adi ko hI kahA hai eka bAta aur| jaina, nivRttipradhAna dharma hai aura 'aMtara heU bhariNadA daMsaNa mohassa khyphuvii|' isa tasvArthasUtra ke prathama sUtra meM bhI nivRtti kI hI bAta kahI bhAMti samyagdarzana kA mUla aparigraha hI ThaharatA hai| phira gaI hai-mokSamArga ko pradhAna rakhA gayA hai| samyagdarzajAzcarya hai ki aparigraha ke sAyAtmopalabdhi ko vyApti nAdi usI ke sAdhana haiM aura ina sAdhanoM kA sAdhana bhI para logoM ko Apatti ho aura ve mAtra pahicAna se bAhya parigraha se nivRtti-aparigraha-ekAkIpana hI hai| phira samyagdarzana ke guNagAna meM lage hoM aura Atmadarzana ko aise me kase sambhava hai ki hama ekAkI hone kI bAta kareM utpatti meM vAdhaka maccha aura bAhya parigraha se bhI nAtA aura para-parigraha se jur3e raheM ? phalataH-na to samyagdaSTi joI-AtmA ko dikhA rahe hoM ? vicAranA yaha bhI hogA antara parigrahoM me rata hotA hai aura nA hI koI mAramajisa samyagdarzana ko pAcAryoM ne sarAga aura vItarAga ke dRSTA aisA kara sakatA hai| tathA nA hI parigrahI-bhAva bhedoM meM vibhakta kiyA hai unameM cauthe gaNasthAna meM sarAga kSaNa meM Atmadarzana hotA hai| adhika kyA khalAsA kareM? samyagdarzana hotA hai yA vItarAga? yadi sarAga hotA hai to hamArA abhiprAya nizcaya AtmadarzI se hai-banAvaTo yA rAga meM Atmadarzana kaise? yadi vItarAga samyagdarzana hotA bAjArU prAtmadaziyoM se nhii| hai to zreNI mArane para kaunasA samyagdarzana hotA hai ? aadi| hama kaI bAra spaSTa kara cuke haiM ki hama jo bhI likhate pAThaka isa para vicAra kreN| hama isa para Age kucha haiM--'svAntaH sukhAya' likhate haiM aura Agama ke Aloka meM likheMge / yaha to hama pahile hI likha pAe haiM ki arUpI likhate haiN| kisI ko rAsa na Ae to ise chor3a deN| AtmA kA zuddha-svarUpa mohI chadamastha kI pakar3a se bAhya sacamuca Aja ke samAra meM virale haiM jo jaina ke malahai aura parigraha-sacaya karate kSaNa to usakI pakar3a sarvathA apAra graha para dRSTi da / (kramaza:) (pR0 26 kA zeSAMza) saMskRta TIkA ke anusAra iname mUla kA vibhAjana 12 sarvekSaNa kAryakrama banAyA jA rahA hai samaya eka sAdhano kI adhikAroM meM kiyA gayA hai| sImA hone para bhI maiMne kucha sarvekSaNa kArya juna 91 meM ukta sabhI pANDulipiyAM kAgaja para devanAgarI lipi kiyA hai| aba patrAcAra evaM anya mAdhyamo se samparka meM likhI huI hai| paricaya se yaha bhI spaSTa hai ki prAyaH kiyA jA rahA hai| sabhI pratiyAM uttara bhArata kI hai| mAtra eka prati mahA- niyamasAra kI prAcIna pANDulipiyo kI khoja kA rASTra ke kAraMjA bhaMDAra kI hai| kArya nirantara cala rahA hai / isa sandarbha meM deza ke vibhinna kannara lipi meM tADapatra para likhI pratiyoM meM abhI rAjyo ke zodha sasthAnoM, pAilipi saMgrahAlayo, mandiroM taka jinakI sUcanA milI haiM, unameM jaina maTha zravaNabelagolA ke zAstra bhaMDAroM, nijI saMgrahoM ke mAlikoM se samparka jaina maTha mUrabidrI, ailaka pannAlAla sarasvatI, bhavana ujjaina kiyA jA rahA hai / khoja ke krama meM madhyapradeza tathA dakSiNa ko pratiyAM haiM / kundakunda bhAratI dillI meM bhI kucha pratiyA~ bhArata kI yAtrA kA kAryakrama bhI banAyA jA rahA hai| surakSita haiN| inakI phoTo yA jIrAksa hetu sasthAoM ke sambaddha vyaktiyoM, vidvAnoM evaM kundakunda premI janoM se merA sambara adhikAriyoM se nivedana kiyA hai| vinamra nivedana hai ki unakI jAnakArI me kahIM bhI niyamauttara se dakSiNa aura dakSiNa se uttara meM vibhinna sAra kI prAcIna pAMDulipi ho to usakI sUcanA mujhe je kAloM meM dhArmika sAMskRtika AdAna-pradAna hote rahe haiN| kI kapA kareM tathA usakI jIrAksa yA phoTo yA mAikoisameM madhyapradeza kI ahaM bhUmikA honA svAbhAvika hai| philma upalabdha karAne meM sahayoga kreN| batA kundakunda ke granthoM kI prAcIna pANDulipiyAM madhya AvAsa-26, vijayAnagaram kAlonI, pradeza meM bhI surakSita honI caahie| isake lie vistRta bhelUpura, vArANasI-121.1.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekho, kahIM zraddhA DagamagA na jAe papacana zAstrI saMpAdaka 'anekAnta' jaise hinduoM ke mUla grantha veda haiM aura unheM IzvarakRta sudRSTi aura dravyaliMgI-mithyAdaSTi hone taka ke dona mAnane jaisA vizvAsa hai| yaha vizvAsa korA ora vyaya bhAMti ke kathana haiM, aura usake upadezoM se anekoM jIvoM ke nahIM hai-inameM bar3A kA bala hindU ke hindutva ko kAyama uddhAra hone kI bAta bhI hai| taba kyA gAraNTI hai ki rakhane meM kAragara hai| vaise hI jaina Agama sarvajJa-vANI haiM hamAre kAhi mAnattru nare aura aisI adA hI jainiyo ke jaMnatva ko kAyama rakhe hue aadi|' to aise vacanoM se samAja kI zraddhA DagamagA hai| ukta prakAra kI zraddhA jisa dina kSINa ho jAyagI- jAyagI aura jaina kI hAni hI hogii| tathA prazna yaha bhI janatva bhI lupta ho jaaygaa| jinavANI kI paramparita bar3A hogA ki jo pUrvAcAryoM ko samyag yA mithyAvRSTi pUrvAcArya hI kAyama rakhe rahe-ve lagAva rahita-apari hone jaisI sandehAspada lAina meM khar3A karane kI bAta kara grahI hone ke kAraNa hI jinavANI ke rahasyo kA udghATana rahA ho, usake vacanoM ko bhI prAmANikatA kahA~ rhegii| karane meM samartha hue / una pUrvAcAryoM meM hamArI utkaTa zraddhA kyoki vaha bhI to unhI AcAryoM ke vacanoM ko AdhAra hai| yaha kArya rAgI-dvaSo jano ke vaza kA nahIM thaa| banA apanI sacAI ghoSita kara rahA hai, jinheM usane svayaM jaba mUla vedo kI vividha vyAkhyAe~ sva-mantavyAnusAra sAdehAspada sthiti me lA khar3A kiyA ho| so hameM paramahuI to hindU loga kahIM sAyaNAcArya, kahIM mahIdharAcArya parita AcAryoM ko sandehAspada na mAnakara unheM sAvara, aura kahIM maharSi dayAnanda ke mata ko mAnane vAle jaise sarvathA samyagdRSTi hI mAnanA cAhie-aisA hamArA vividha bhAgoM meM baMTa gae / vaise hI jainiyo meM bhI mUla kI nivadana hai| vividha vyAkhyAo ko lekara aneko mAnyatAeM cala par3I yataH zuddha AtmA samyagjJAna svabhAvI hai aura samyag - aura vivAda panapane lge| jaise kahI sonagar3hI, kahI jayapurI jJAna meM mukhya kAraNa samyaktva hai| loka meM bhI jise hama aura kahIM sthitipAlaka kI mAnyatAeM Adi / phira bhI sarala AtmA kI AvAja ke nAma se kaha diyA karate haiM Azcarya yaha ki sabhI apane ko mUlAmnAyI kahate rhe| usase bhI antaraMga-bhAva kA bodha hotA hai aura samyagjJAnI hinduo meM vivAda hone para bhI kisI ne vedakartA aura ke antaraga bhAvoM se prasUta vAkya ko pramANatA hotI hai| RcAvAhakako lAMchita nahI kiyA-sabako zraddhA una para ora aisI pramANatA samyagdaSTi meM hI hotI hai| dravyaligI TikI rhii| aise hI jainiyo me bhI AgamavAhaka AcAyA to mithyAiSTi hotA hai aura usakA jJAna bhI sambasva aura mala meM zraddhA jamI rahI aura jamI bhI rahanI caahie| binA mithyA hotA hai pora vacana bhI usase prabhAvita hote kadAcit yadi koI tarkavAdI vyakti (parigrahI ko hai| kadAcit usake upadeza se kaiyo ko lAma bhI mila Atmadarzana honA mAnane jasI parigraha-premiyo ko mAnyatA- jAya; para usakA jJAna samyagjJAna nahI kahanA sakatA aura nurUpa-bhrAnta paripATI kI bhAti) apane tarkoM ke bala para na usame (samyaktva ke binA) vaise kathana kI zakti hotI AcAryoM ko samdehAspada sthiti me lA khar3A karane kI hai jo 'AptopazamanulaMdhyamadRSTeSTa virodhakam, tatvopadezakoziza kare aura kahe ki jaba 'samyagdRSTi ko pahivAna kata' ko samatA ko dhAraNa kara ske| hamAre paramparita durlabha hai.aura mAgama meM gyAraha aMga no pUrva ke zAtA ko nAcArya kundakundAdi jaisA vastutasya kA vivecana kara
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekho, kahIM patA ugamagAna gAe hogaa| sake vaha unake samyaktva kA hI prabhAva pA-jisake kAraNa jinavANI kI rakSA ke lie prAcIna AcArya aura unakA mAna nirmala huA aura ve jinavANI ke rahasya ko una dvArA saMkalita mAgama ke mUla kA saMrakSaNa Avazyaka vahana kara ske| dravyaliMgI mithyAvRSTi kI zravA to 'jina' hai aura vaha mUla-pAThI taiyAra karane se hI hogaa| jaba taka se bhI DagamagAI rahatI hai; taba vaha jina kI vANI kA naI vANI likhI jAtI rahegI taba taka mUla pIche chuTatA yathArtha kathana kaise kara sakatA hai ? prataH nizcaya hI hamAre calA jAyagA aura eka dina aisA AyagA ki jinavANI paramparita AcArya samyagdaSTi hI the jo 'ahamikako khalu- nAma zeSa bhI lupta ho jAyagA tathA usakA sthAna alpA sukho' jaise vAkya aura vastu ke guNa-paryAya Adi kA kathana vANI le legii| phira isakI bhI kyA gAraNTI hai ki Aja karane meM samartha he| aisI sthiti meM paramparita kinhIM bhI jo likhA jA rahA hai vaha mUla kA sahI mantavya hI ho, AcArya meM apane mithyA tarka ke bala para 've samyagdRSTi the kyoMki-"muNDe-muNDe matibhinnA"-vartamAna panyavAda bhI yA mithyAdRSTi' jaisA bhrama phailAnA Agama kA ghAta karanA isI kA jItA jAgatA udAharaNa hai| Agama ke viSaya me 'anAtmArtha vinaaraag|' aura prazna yaha bhI uThegA ki Aja jo navIna-navIna vyA- 'yAptopazamanalaMyama 'AptopazamanullaMghyamavRSTeSTavirodhakam / tatvopadeza kat' vyAyeM kI jA rahI hai aura choTe-moTe aneka lekhaka aneka Adi kathana Ae hai| so Aja ke kitane nae lekhaka sva grantha likhakara apane nAmoM se prakAzita karAne kI dhuna vItarAgI hai, kitane paramArtha cAhane vAle haiM, tathA uname me hai jinheM nAma yA artha saMgraha kA bhUta savAra hai / kyA, kitane niSpakSa haiM, kitanoM ke grantha sarvathA anullaMghya hai, una para samyagdRSTi hone kI koI muhara lagI hai ? yA kahI kitanoM ke kathana meM pratyakSa-parokSa pramANoM se dUSaNa nahIM ve bhI vibhinna veSoM meM dravyaliMgIvat bAhyAcAra-kriyA to hai, aura kitane sarva hitakArI haiM? isa para vicAra kiyA nahIM kara rahe ? yA ve nizcaya samyagdaSTi jina bhagavAna kI jaay| para yaha nirNaya karanA bhI sarala nahIM- isameM bhI jinavANI ko na kaha apanI vANI kaha rahe hai to unake pakSapAta rahane kI sambhAvanA hai| phalataH-mUla Agama kathanAnusAra kadAcit mithyAvRSTiyoM (?) dvArA vahana kI aura paramparita AcArya-nAmoM ko sthAyI rakhane ke lie gaI jinavANI aura ve svayaM bhI prAmANika kaise hai? Avazyaka hai ki malapAThI taiyAra kie jAya-andhAdhundha kyoMki jainiyoM meM dravyaliMgI ko prAmANikatA nahIM dI nae lekhano para roka ho| kyoMki jinavANI hI hamArA gaI-use midhyAvRSTi kahA gayA hai aura mithyAvRSTi kA saMbala hai| usakI vyAkhyAe~ maukhika vAcano taka hI vacana madyapAyI ke vacanoM sadaza bAvalA jaisA vacana hotA sImita hoM-tAki galata rikArDa se bacA jA ske| hai| ataH usakI bAta sahI kase mAnI jAya ? di0 jainoM meM stuti bolI jAtI rahI hai-'jinavAraNI eka prasaMga meM hama pahile bhI likha cuke haiM ki Adhu- mAtA darzana kI balihAripA' aura sunA bhI gayA hai ki nika lekhakoM kI pustakoM se alpajJa bhale hI dharma-pracAra kisI jamAne meM loga dakSiNa meM jAkara mahAn zAstroM ke honA mAna leM para, dUragAmI pariNAma to jinavANI kA darzana mAtra se apanA janma saphala mAna liyA karate the| lopahI hai| Azcarya nahIM ki aise lekhana, vyavahAra se vartamAna vAtAvaraNa ke pariprekSya meM kahIM bhaviSya meM ukta mUla AgamoM ke paThana-pAThana aura paramparita AcAryoM ke tathya bhI na suMThalA jAya aura loga paramparita AcAryoM nAmoM ke smaraNa bhI lupta ho jAye aura vartamAna lekhana va dvArA saMkalita paramparita jinavANI ke darzano taka ko bhI lekhakoM kA nAma ubhara kara sAmane raha jaayeN| yadi vartamAna na tarasa jAe~ aura unheM sthAna-sthAna para jinavANI ke silasilA calatA rahA to nizcaya hI jinavANI kA lopa sthAna para navIna lekhakoM kI vANI jinavANI ke rUpa meM smlie| darzana dene lge| hama nahIM samajha pA rahe ki vartamAna ke
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. 44,ki.3 kitane lekhaka paramparita AcAryoM se mahAn aura samyaga- samyagdRSTivat Agama kI rakSA meM sannaddha hotA, to hamameM jAnI haiM, jo unakI mUla racanAoM se logoM ko vacita Agama ke prati prAnta-vividha matabheda na hote aura hameM kara svayaM ko Age lAne meM tatpara hone jaisA kara rahe hai Agama ke surakSita rahane kA spaSTa saMketa miltaa| aura logo ko jinavANI kA sahI tattva de pA rahe hai ? anta meM nivedana hai ki yaza athavA artha saMgraha se kabhI-kabhI hama socate haiM ki kyA hama una jaise zraddhAnI tatpara kaI lekhaka gaNa hamAre kathana ko unake prati bagAvata bhI nahI jinhoMne kurAna ke bhAvo ko tor3a-maroDa kara na samajheM aura nA hoM ekAkI yA saMgaThina ho, hamAre prati likhane jaise duHsAhasa ko bardAzta nahIM kiyA thaa| kAza, vidroha kI sannaddha ho-kyoMki hama to 'kahIM hamArI bharA hamame eka bhI aisA kaTTara zraddhAlu nikalA honA jo na ugamagA jAe' isI bhAva meM kucha likha sakate haiN| (pR0 3 kavara kA zeSAMza) ki maiM ghaTa banAU~, usake anantara usake Atmapradeza caJcala hote haiM jinase hastAdi vyApAra hotA hai| hasta ke vyApAra dvArA mattikA ko Ardra karatA hai pazcAt donoM hAtho me use khUba gIlI karatA hai, pazcAta miTTI ko cAka ke Upara rakhatA hai, pazcAt daNDAdi dvArA cakra ko ghumAtA hai| isI bhramaNa me hasta ke dvArA miTTI ko ghaTAkAra banAtA hai| pazcAt jaba ghaTa bana jAtA hai taba use sUta ke dvArA pRthaka kara pazcAt agni meM pakA letA hai| yahAM para jitane vyApAra haiM saba jude jude hai phira bhI eka dUsare me sahakArI kAraNa hai kintu jaba ghaTa niSpanna ho jAtA hai taba kevala miTTI hI upAdAna kAraNa raha jAtI hai| anantara jaba ghaTa phUTa jAtA hai taba bhI miTTI hI rahatI hai| isI Azaya ko lekara aSTAvakra gItA me likhA hai "matto vinirgataM vizvaM, mayyeva ca prshaamyti| muvi kummo jale bociH, kaTakaM kaTake yathA // " jo padArtha jahA~ udaya hotA hai vahI usakA laya hotA hai| yahI kAraNa hai ki vedAntI jagata kA mUla kAraNa brahma mAnate haiM / paramArtha se dekhA jAye to AtmA kI vibhAvapariNati hI kA nAma saMsAra hai kintu kevala AtmA me hI yaha saMsAra nahIM ho sakatA hai| ataeva unhoMne mAyA ko svIkAra kiyA hai / isakA yaha bhAva hai ki kevala brahma jagata kA racayitA nhiiN| jaba use mAyA kA saMsarga mile tabhI yaha saMsAra bana sakatA hai / aba kalpanA karo ki yadi brahma sarvathA zuddha thA taba mAyA kA sasarga kaise huA? zuddha vikAra hotA nahI ataeva mAnanA par3egA ki yaha mAyA kA sambandha anAdi se hai / yahA~ para yaha zaGkA ho sakatI hai ki anAdi se sambandha hai to chuTe kaise? usakA uttara sarala hai ki bIja se akura hotA hai| yadi bIja dagdha ho jAve to aMkurotpatti nahI ho sktii| yahI mAyA bhava kA bIja hai| jaba vAstava tattvajJAna ho jAtA hai taba vaha sasAra kA kAraNa jo bhramajJAna hai vaha Apa se Apa paryAyantara ho jAtA hai / (9, 10 / 16 / 51) 7. bahuta se manuSyoM kI yaha dhAraNA ho gaI hai ki nimitta kAraNa itanA prabala nahI jitanA upAdAna hotA hai| yaha mahatI bhrAnti hai| kArya kI utpatti na to kevala upAdAna se hotI hai aura na kevala nimitta se kintu upAdAna aura sahakArI kAraNa ke yoga se kArya utpanna hotA hai| yadyapi kArya upAdAna meM hI hotA hai parantu nimitta kI sahakAritA binA kadApi kArya nahI hotaa| jaise kumbha miTTI se hI hotA hai parantu kulAlarUpa nimitta binA kArya nahI hotA / (28 // 12 // 51) (varNIvANI se sAbhAra)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimitta aura upAdAna 1. logoM kI bhAvanA to uttama hai kintu pariNamana padApoM ke kAraNa kUTa ke milane para hotA hai| upAdAna kAraNa meM hI kArya kI utpatti hotI hai| kintu sahakArI kAraNa ke binA upAdAna kA vikAsa asambhava hai| (338 / 47) 2. nimitta ke binA upAdAna kA vikAsa nahIM hotaa| yadyapi upAdAna kA vikAsa nimittarUpa nahIM pariNamatA parantu nimitta kI sahakAritA ke binA kevala upAdAna kArya kA utpAdaka nhiiN| (19 / 11 / 47) 3. jo kAma hote haiM vaha hote hI haiM, sAmagrI se hI hote haiN| ahambuddhi se Apa apane ko sarvathA kartA mAnate haiM yahI mahatI ajJAnatA hai| yaha kauna kahatA hai ki nimitta rUpa kArya huA parantu apane ko sarvathA kartA mAnanA nyAya siddhAnta ke pratikUla jAtA hai| ghaTa utpatti kumbhakAra Adi ke nimitta se hotI hai parantu paTa banA kahA~ ? isako mata chor3a do| taba tumhArA nimitta bhI caritArtha hai| anyathA abhAva meM saMsAra bhara ke kumbhakAra prayatna kareM kyA ghaTa bana jAvegA ? mRttikA ke upAdAna vAle yahI pATha ghoSaNA karate haiM ki miTTI hI ghaTa kI janaka hai, kumbhakAra to kumbhakAra hI hai| taba jagata bhara kI mRttikA kA sagraha kara lo kyA kumbhakAra ke binA ghaTa bana jAvegA? ataH yahI mAnanA par3egA ki ghaTa ke utpAdana meM sAmagrI kAraNa hai| kevala upAdAna aura kevala nimitta donoM hI apane astitva ko rakkhe raho kucha nahIM hogaa| yahI paddhati sarvatra jaannaa| yadi isa prakriyA ko svIkAra na karoge taba kadApi kArya kI sattA na bnegii| isa viSaya me vAda-vivAda kara mastiSka ko unmatta banAne kI paddhati hai| isI prakAra jo bhI kArya ho usake upAdAna aura nimitta ko dekho, vyartha ke vivAda meM na pddo| (23 // 6 // 51) 4. bahuta manuSyoM kI dhAraNA ho gaI hai ki jaba kArya hotA hai taba nimitta svayaM upasthita ho jAtA hai| yahAM para vicAra karanA cAhie ki yadi nimitta kucha karatA hI nahI taba usakI upasthiti kI kyA AvazyakatA hai? yadi kucha bhAvazyakatA usakI kArya meM hai taba upAdAna hI kevala kArya kA utpAdaka hai aise durAgraha se kyA prayojana ? aSTasahasrI meM zrI vidyAnanda svAmI ne likhA hai ki "sAmagrI hi kAryajanikA neka kAraNaM" kAkI utpAdaka hotI hai, eka kAraNa nhiiN| (17751) 5. padArthoM ke pariNamana upAdAna aura nimitta kI sahakAritA meM hote haiM parantu jo sahakArI kAraNa hote hai usI samaya kisI ko sukha me nimitta hote hai tathA kisI ko buHkha me nimitta hote haiN| ataH upAdAna kAraNa para loga vizeSa bala dete haiN| yaha ThIka hai ghaTa kI utpatti miTTI se hI hogI, cAhe kumbhakAra hI banAve, cAhe julAhA banAve, cAhe vaizya vanAve, kintu nimitta kAraNa avazya vAMchanIya hai| (15105) 6. yadyapi sabhI padArtha apane meM hI pariNamana karate haiM parantu kArya jaba hotA hai taba usa vikAsa pariNAma ke lie upAdAna kAraNa aura nimitta kI apekSA karatA hai| jaise jaba kumbhakAra ghaTa banAtA hai usa kAla meM miTTI, cakra, cIvara, jala, daNDa sUtra ko lekara hI ghaTa ke nirmANa kA udyama karatA hai| prathama to usake yaha vikalpa hotA hai (zeSa pR. 32 para) kAgaNa prApti :-zrImatI aMgUrI debI jaina (dhamapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI) naI dillI-2 ke saujanya se
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana samba-prazasti saMgraha, bhAga- saMskRta paura prAkRta ke 171 aprakAzita pragyoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM mora paM0 paramAmaya zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhityA paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... narAmca-prazasti saMgraha, bhAga 2: apana'zake 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha pacapana panthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM.paM. paramAnanda shaastrii| sajisva / 15... mavaNabelagola aura dakSiNa ke pramyana tI: zrI rAjakRSNa na ... jaina sAhitya aura itihAsa para vicAra prakAza pRSTha saMkhyA 74, sajilda / dhyAnAtaka (dhyAnastava sahita) / saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 1200 na lamamAvalI (tIna bhAgoM meM) / saM05. bAlacanda sidAnta zAstrI pratyeka bhAga 4.... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI pacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-0. Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of Jain References.) In two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pages, volume II contains 1045 to 1918 pages size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to *ach library, its library edition is made available only in 600/- for one set of 2 volume. 600-00 sampAvana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI pacandra zAstrI prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevAmandira ke lie mudvita, gItA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillii-5|| priTena patrikA eka-paikiTa
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandirakA traimAsika anakAnta (patra pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') vaSa 44: ki04 aktUbara-disambara 1961 isa aMka meMkama viSaya 1. jinavANI-mahimA 2. kanATaka me jainadharma-zrI rAjamala jaina, dillI 3. atizaya kSetra ahAra ke yaMtra -DA0 kastUracanda 'sumana' 4. muni zrI madanakIti dvaya ----zrI kundanalAla jaina, dillI 15 5. devIdAsa bhAya jI ke do pada 6. jaina yakSa-yakSI pratimAe~ -zrI rameza kumAra pAThaka 7. kAmA ke kavi seDhamala kA kAvya -DA0 gagArAma garga 8. parigraha pApa 6. samyagdarzana ke tIna rUpa -zrI munnAlAla jaina 'prabhAkara' 10. padmAvatI pUjana, samAdhAna kA prayatna -jasTisa zrI mAMgIlAla jaina 11. kAzI ke ArAdhya supArzvanAtha -DA. hemanta kumAra jaina 12. vartamAna ke sandarbha me vicAraNIya -zrI padmacandra zAstrI, dillI 13. Agamika jJAna-kaNa kavara pR. 2 14. hamane kyA khoyA kyA pAyA-zrI premacaMda jaina , 3 prakAzaka: vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agamika jJAna-kaNa -jJAnI kI aisI buddhi hai ki jisakA saMyoga juA usakA riyoga avazya hogA isagie vinAzIka meM prIti nahIM krnii| X -jAnane meM aura karane meM paraspara virodha hai / jJAtA rahegA to bandha na hogA yadi kartA hogA to avazya bandha hogaa| - jJAna se bAMdha nahIM hotA ajJAna me bandha hotA hai| avirata samyagdRSTi kA para kA svAmIpanA chaTa gayA hai cAritramohanIyarUpI vikAra hotA hai moI bandha bhI hotA hai magara vaha ananta sasAra kA kAraNa nahI hai koMki svAmIpanA chUTane se ananta sasAra chaTa gyaa| X -AcArya kahate haiM ki zuddha dravyAthika naya kI dRSTi to maiM zuddha catanya mAtra mati hai| parantu mI pariNati mohakama ke udaya kA nimitta pAkara mailI hai--rAga-dveSa rUpa ho rahI hai| -dravya karma bhAvakama aura nokarma Adi pudgala dravyo me apanI kalpanA karana ko makalpa aura jJako ke bheda se jJAna meM bhedoM ko pratIni kovikalpa kahate hai| X -para-dravya me AtmA kA vikalA karatA hai vaha to ajJAnI hai| aura apane AtmA kohI nA mAnatA hai vaha jJAnI hai| x -sarvajJa ne aisA dekhA hai ki jaDa aura cena dravya ye dono sarvathA pRthaka hai kadAcit kisI prakAra se bhI eka rUpa nahIM hote| X x -jaba taka para-vastu ko bhUlakara apanI jAnatA hai taba taka hI mamatva rahatA hai aura jaba yathArtha jJAna ho jAne se para ko parAI jAne, taba dUsare kI vastu se mamatva nahIM rhtaa| X X kaSAya ke udaya se hone vAlI mithyA pravRtti ko asayama kahate hai| X -samyaktva tathA cAritra ke ghAtaka kA udaya sarvathA thama jAne para jo svabhAva prakaTa hote hai, unheM opamika kahate hai| X - icchA hai vaha parigraha hai jisameM icchA nahI hai usake parigraha nahI hai| (zrI zAntilAla jaina kAgajI ke saujanya se) vidvAna lekhaka apane vicAro ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / kAgaja prApti .---zrImato aMgarI devI jaina (dharmapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI) naI dillI- ke sAjanya se
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ malurunwITATION PIRE V VA - paramAgamasya bIjaM niSibajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM nmaamynekaantm|| varSa 44 vora-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMvat 2518, vi0 saM0 2048 akTUbara-disambara . 1991 jinavANI-mahimA mita pojo dho-dhaarii| jinavAni sudhAlaya jAnake nita pIjo gho-dhaarii|| vora-mukhAravinda te pragaTI, janma jarA gava-TArI / gautamAviguru ura ghaTa vyApI, parama suruci krtaarii|| sasila samAna kalita, malagaMjana, budh-mn-rNjnhaarii| bhaMjana vibhramadhali pramaMjana, mithyA jalada nivaarii|| kalyAnakatara upavana dharano, taranI bhvjl-taarii| bandhavivArana paino chainI, mukti nasainI saarii|| svaparasvarUpa prakAzana ko yaha, mAna-kalA avikaaro| munimana-kumudini-mobana-zazimA, zama sukha sumana suvaarii|| jAko sevata, bevata nijapada, nasata avidyA saarii| tIna lokapati pUjata jAko, jAna vijaga hitkaarii|| koTi jobhi sau mahimA jAko, kahi na sake pvidhaaro| 'daula' alpamati kema kahai yaha, adhama udhArana haarii|| Wan
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ matAMka se Age: karnATaka meM jaina dharma 0 zrI rAjamala jaina, janakapurI zivakumAra dvitIya saMgota (776-815 I.) ko apane ke rUpa meM surakSita hai| mArasiMha ne apanA antima samaya jIvana meM yuddha aura bandIgRha vA du.kha bhoganA pdd'aa| phira jAnakara apane guru ajitasena bhaTTAraka ke samIpa tIna dina bhI usane jainadharma kI unnati ke lie kArya kiyaa| usane kA sallekhanA vrata dhAraNa kara baMkApura me apanA zarIra bhavaNabelagola kI candragiri pahAr3I para 'zivamAra basadi' tyAgA thA : usane aneka jaina mandiroM kA nirmANa karAyA kA nirmANa karAyA thA, aisA vahAM se prApta eka lekha se __thaa| vaha jitanA dhArmika thA utanA hI zUra-bIra bhI thaa| bAta hotA hai / AcArya vidyAnanda usake bhI guru the| usane gurjara deza, mAlavA, vidhyapradeza, vanakAsi prAdi rAcamalla satyavAkya prathama (815.853 I.) ne apanI pradezo ko jItA thA tathA 'gagasiMha', 'gagavaja' jaisI upArAjanItika sthiti ThIka kii| kintu usane dharma ke lie dhiyo ke sAtha-hI-sAtha 'dharma mahArAjAdhirAja' kI upAdhi bhI kArya kiyA thaa| usane cittara tAluka me vallamala grahaNa kI thii| vaha svaya vidvAna thA aura vidvAnoM eva parvata para eka guhA mandira bhI banavAyA thaa| sambhavataH AcAryoM kA Adara karatA thaa| usI ke AcArya guru Aryanandi ne prasiddha 'jvAlAmAlinI rAcamalla satyavAkya caturtha (974-684 I.)-isa kalpa' kI racanA kI thii| zAsaka ne apane rAjya ke prathama varSa meM hI peggUra grAma kI satyavAkya ke uttarAdhikArI ereyagaMga nItimArga basadi ke lie isI nAma kA gAMva dAna meM diyA aura (853-870 I.) ko kuDalUra ke dAnapatra me 'paramapUjya pahale ke dAnoM kI puSTi kI thii| ahaMdbhaTTAraka ke caraNa-kamaloM kA bhramara kahA gayA hai| rAcamalla kA nAma zravaNabelagola kI gommaTezvara isa rAjA ne samAdhimaraNa kiyA thaa| mahAmUrti ke kAraNa bhI itihAsa prasiddha ho gayA hai / isI rAcamalla satyavAkya dvitIya (870-607 I.) penne rAjA ke mantrI evaM senApati cAmuNDarAya ne gommaTezvara karaMga nAmaka sthAna para satyavAkya jinAlaya kA nirmANa kI mUrti kA nirmANa karAyA thaa| rAjA ne unake parAkrama karAyA thA aura viliyUra (velUra) kSetra ke bAraha gAMva aura dhArmika vRtti Adi guNoM se prasanna hokara unheM 'rAya' pAna meM diye the| (rAjA) kI upAdhi se sammAnita kiyA thaa| nItimArga dvitIya (907-617 I.) ne muDahalli aura uparyukta nareza ke bAda, yaha gaMga sAmrAjya chinna-bhinna torama ke jaina mandiroM ko dAna diyA thA / vimalacandrA- hone lgaa| kintu jo bhI uttarAdhikArI hue ve jainadharmake cArya usake guru the| anuyAyI bane rhe| rakkasagaMga ne apanI rAjadhAnI talakADa gaMganareza nItimArga ke bAda, cutuga dvitIya tathA marula- meM eka jaina mandira banavAyA thA aura vividha dAna die the| deva nAmaka do raajaahe| ye donoM bhI parama jinabhakta san 1004 I. meM coloM ne gaMga-rAjadhAnI talakAda the| zilAlekhoM meM unake dAna Adi kA ullekha hai| para AkramaNa kiyA aura usa para tathA gaMgavAr3I ke bahuta se mArasiMha (961-674 I.)nAmaka gaMganareza jainadharmakA bhAga para adhikAra kara liyaa| paravartI kAla meM bhI, kucha mahAn anuyAyI yaa| isa nareza kI smRti eka smAraka vidvAnoM ke anusAra, gaMgavaMza 16vIM zatI taka calatA rahA stambha ke rUpa me zravaNabelagola kI candragiri para ke maMdira- kintu hoyasala, cAlukya, cola, vijayanagara prAdi rAjyoM pAke parakoTe meM praveza karate hI usa stambha para Alekha ke sAmantoM ke rUpa meN|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ karnATaka meM bana dharma jainadharma-pratipAlaka gaMgavaMza karnATaka ke itihAsa meM jAtA hai (dekhie 'kalyANI' prsNg)| tailapa dvitIya kA sabase dIrghajIvI rAjavaza thaa| usakI kIti usa samaya nAma itihAsa me hI nahIM, sAhitya me bhI prasiddha hai / talapa aura bhI amara ho gaI jaba gommaTezvara mahAmUrti kI dvArA bandI banAye gaye dhArAnagarI ke rAjA muMja aura tailapa pratiSThApanA huii| kI bahina maNAlavatI kI kathA aba lokakathA-sI bana gaI cAlukya rAjavaMza: hai| tailapa prasiddha kannar3a jaina kavi ratna kA bhI AzrayadAtA karnATaka meM isa vaza kA rAjya do vibhinna avadhiyoM thA / isa nareza ne 627 I. meM rASTrakUTa zAsakoM kI rAjame rhaa| lagabhaga chaThI sadI se AThavIM sadI taka isa vaMza dhAnI mAnyakheTa para bhISaNa AkramaNa, lUTapATa karake use ne aihola aura vAdAmi (vAtApi) nAmaka do sthAno ko adhIna kara liyA thaa| koguli zilAlekha (662 I.) se kramazaH rAjadhAnI bnaayaa| dUsarI avadhi 10vIM se 11vIM pratIta hotA hai ki vaha jainadharma kA pratipAlaka thaa| eka sadI kI hai jabaki cAlukya vaMza kI rAjadhAnI kalyANI anya zilAlekha meM, umane rAjAjJA kA ullaMghana karane vAle (Adhunika bamava kalyANa) thii| jo bhI ho, itihAsa me yaha ko vasadi, kAzI eva anya devAlayoM ko kSati pahuMcAne vaza pazcimI cAlukya kahalAtA hai / / vAlA ghAtakI ghoSita kiyA hai| vasadi yA jaina mandirakA pahalI avadhi arthAt chaThI se AThavIM sadI ke bIca unlekha bhI use jaina siddha karana meM sahAyaka hai| cAlakya rAjAo kA paricaya aihola aura vAdAmI ke prasaga tailapa ke putra satyAzraya irivaveDega (967-1006 I.) meM isI pustaka me imI pustaka me diyA gayA hai| phira bhI ke guru dravir3a sagha kundakundAnvaya ke vimalacandra paNDitadeva yaha bAta pUna: ullekhanIya hai ki cAlukya nareza pulakezI the| isa rAjA ke bAda jayasiMha dvitIya jagadekamalla dvitIya ke samaya usake Azrita jaina kavi ravikoti dvArA (1014-1042 I.) isa vaMza kA rAjA huaa| yaha jaina 634 I. meM aihola meM banavAyA gayA jaina mandira (jo ki guruoM kA Adara karatA thaa| usake samaya me AcArya aba meguTI mandira kahalAtA hai) cAlukya-nareza kI smRti vAdirAja sUri ne zAstrArtha meM vijaya prApta kI thI aura apane prasiddha zilAlekha meM surakSita rakhe hue hai| yaha zilA- isa nareza ne unheM jayapatra pradAna kara 'jagadekamallavAdI' lekha purAtattvavido aura saMskRta sAhitya ke mamajJo ke bAca upAdhi se vibhUSita kiyA thaa| inhIM sUri ne 'pArvacarita' cacita hai / isI lekha se jJAta hotA hai ki pulakezI dvitIya aura 'yazodharacarita' kI racanA kI thii| ne kannauja ke samrATa harSavardhana ko prayatna karane para bhI jayasiMha ke bAda somezvara prayama (1042-68 I.) ne dakSiNa bhArata meM ghasane nahI diyA thaa| usake uttarAdhi- zAsana kiyaa| kogali se prApta eka zilAlekha meM use kArI maMgeza ne vAtApa meM rAjadhAnI sthAnAntarita kara lI syAdvAda mata kA anuyAyI batAyA gayA hai| usane isa thii| usa sthAna pahAr3I ke UparI bhAga meM banA jaina sthAna ke jinAlaya ke lie bhUmi kA dAna bhI kiyA thaa| guphA-mandira aura usameM pratiSThita bAhubalI kI sundara mUrti usakI mahArAnI keyaladevI ne bhI ponnavADa ke tribhuvanakalA kA eka uttama udAharaNa hai| Azcarya hotA hai ki tilaka jinAlaya ke lie mahAsena muni ko paryApta dAna caTTAnoM ko kATakara saikar3o choTI-bar3I mUrtiyA isa guphA- diyA thaa| eka zilAlekha se jJAta hotA hai ki somezvara ne mandira meM banAne meM kitanA koza / apekSita rahA hogA tuMgabhadrA nadI me jalamamAdhi le lI thii| aura kitanI rAzi vyaya huI hogii| ___somezvara dvitIya (1068-1076 I.) bhI jinabhakta aneka zilAlekha isa bAta ke sAkSI haiM ki cAlukya- thaa| jaba vaha baMkApura me thA taba usane apane pAdapanavopanareza prArambha se hI jainadharma ko, jaina mandiro ko sarakSaNa jIvI cAlukya udayAditya kI preraNA se vandalike kI dete rahe haiM / antima nareza vikramAditya dvitIya ne puligure zAntinAtha vasadi kA jIrNoddhAra karAke eka nayI pratimA (lakSmezvara) ke 'dhavala jinAlaya' kA jIrNoddhAra karAyA thaa| sthApita kI thii| apane antima varSa me usane guDigere ke kalyANI ko jaina rAjadhAnI ke rUpa meM smaraNa kiyA zrImada bhavana kamalla zAntinAtha deva nAmaka jaina mandira ko
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4, 4,ki. 4 banekAnta 'sarvanamasya' dAna ke rUma meM bhUmi dAnayA thaa| 763 I.) taka rAjya kiyaa| usakI paTTarAnI vegi ke vikramAditya SaSTha tribhuvanamalla sAhasatuMga (1076. cAlukya nareza kI putrI thI aura jinabhaktA thii| DaoN. 1128 I.) isa vaMza kA antima nareza thA ! kucha vidvAno jyotiprasAda jaina ke anusAra, apabhraza bhASA ke jaina mahAke anusAra, usane jainAcArya vAsavacandra ko 'bAlasarasvatI' kavi svayambha ne apane rAmAyaNa, harivaMza, nAgakumAra. kI upAdhi se sammAnita kiyA thaa| gaddI para baiThane se carita, svayambhU chanda Adi mahAna grantho kI racanA isI pahale hI usane balliyagAMva me 'cAlukya gaMgapeniDi nareza ke Azraya meM, usI kI rAjadhAnI me rahakara kI thii| jinAlaya, nAmaka eka mandira banavAyA thA aura deva pUjA kavi ne apane kAvyoM meM dhuvarAya dhavala iya nAma se isa maniyoM ke AhAra Adi ke lie eka gAMva dAna me diyA AzrayadAtA kA ullekha kiyA hai|"punnaattsNghii AcArya thaa| eka zilAlekha se jJAta hotA hai ki usane hunasi jinasena ne 753 I. meM samApta apane 'harivazapurANa' ke hadalge meM padmAvatI-pAzrvanAtha basadi kA nirmANa karAyA anta meM hama mareza kA ullekha "kRSNa napa kA putra zrI thaa| isake atirikta aneka sthAnoM para mandira banavAe vallabha jo dakSiNApatha kA svAmI thA" isa rUpa meM kiyA hai| tathA coloM dvArA naSTa kie gae mandiroM kA jIrNoddhAra rAjA dhrava ke bAda gobinda tanIya (763.814 I.) bhI karAyA thaa| usake guru AcArya arhanandi the| usakI rAjA huA thaa| unake samaya meM rAjya kA khUba vistAra rAnI jakkaladevI bhI parama jinabhaktA thii| bhI huA aura usakI gaNanA sAmrAjya ke rUpa meM hone lagI uparyukta cAlukya nareza ke uttarAdhikArI kamajora thii| usane karnATaka meM mAnyakheTa (Adhunika malageTa) meM siddha hue| antima nareza sambhavata: narmaDi pailapa (1151. naI rAjadhAnI aura prAcIra kA nirmANa karAyA thA / kucha 56 I.) thA jise parAsta kara kalyANI para kalacuri vaMza vidvAnoM ke anusAra, vaha jainadharma kA anuyAyI to nahIM thA kA zAsana sthApita ho gyaa| isa vaMza kA paricaya prAge kintu vaha usake prati udAra thaa| usane mAnyakheTa ke jaina diyA jaaegaa| mandira ke lie 802 I. me dAna diyA thaa| 812 I. meM rASTrakUTa-vaMza: usane pUnaH zilAgrAma ke jaina mandira ke lie arkakIti isa vaza kA prArambhika zAsana-kSetra mukhyataH mahArASTra nAmaka muni ko jAla gaMgala nAmaka grAma bheMTa me diyA thaa| pradeza thA kintu usake eka rAjA dativarman ne cAlukyo isake samaya meM mahAkavi svayambhU ne bhI sambhavataH muniko kamajora jAna AThavI zatI ke madhya meM (752 I.) dIkSA dhAraNa kara lI thI jo bAda meM zrIpAla muni ke nAma karnATaka pradeza para bhI adhikAra kara liyA thaa| kucha se prasiddha hue the| vidvAno kA mata hai ki usane prasiddha jainAcArya akalaka kA samrAT amoghavarSa prathama (815-877 I.)-yaha zAsaka jainadharma kA anuyAyI mahAn samrAT aura kavi thaa| apane darabAra meM sammAna kiyA thaa| isakA AdhAra vaha bAlyAvasthA me mAnyakheTa rAjadhAnI kA abhiSikta zravaNabelagola kA eka zilAlekha hai jisame kahA gayA hai rAjA humaa| usake jaina senApati kakatharasa aura abhiki akalaka ne sAha tuga ko apanI vidvattA se prabhAvita bhAvaka karkasaja ne na kevala usake sAmrAjya ko surakSita kiyA thaa| sahasatuga dantivaman kI hI eka upAdhi thii| rakhA apitu vidroha Adi kA damana karake sAmrAjya me dantivarman ke bAda kRSNa prathama akAnavarSa zubhatuMga zAnti banAe rakhI tayA vaMmava meM bhI vRddhi kii| aneka (757-773 I.) rAjA huaa| usI ke samaya me elorA araba saudAgaroM ne usake bhAsana kI prazasA ko hai| suleke suprasiddha mandiro kA nikANa huA jiname vahA ke prasiddha mAna nAmaka saudAgara ne to yahA~ taka likhA hai ki usake jana guhA mandira bhI hai| usane cAlukyo ke sAre pradezoM rAjya me corI aura ThagI kAI bhI nahI jAnatA yA, ko apane adhIna kara liyaa| usane AcArya paravAdimalla sabakA dharma aura dhArmikasampatti surakSita thI / anya-saSA ko bhI sammAnita kiyA thaa| isa pareza ko paramparA me loga apane-apane rAjya meM svatantra rahatA bhI usakI dhruva-dhArAvarSa-nirupama nAmaka zAsaka huA jisane (776- prabhutA svIkAra karate the|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ karnATakamadharma samrATa amoghavarSa ne kannar3a bhASA meM 'kavirAjamArga' jyoti prasAda jaina ne likhA hai ki "pro. rAmakRSNa bhaNDAnAmaka eka granya alakAra aura chanda ke sambandha meM likhA rakara ke matAnusAra, rASTrakUTa narezoM me amoghavarSa jainadharma hai jisakA Aja bhI karAr3a meM Adara ke sAtha adhyayana kA mahAn saMrakSaka thaa| yaha bAta satya pratIta hotI hai ki kiyA jAtA hai| usake samaya me saskRta, prAkRta, apabhraza usane svayaM jainadharma dhAraNa kiyA thaa|" aura kannar3a meM vipula sAhitya kA sRjana huaa| usake samrATa amoghavarSa ke mahAsenApati parama jinamasta bacapana ke sAthI AcArya jinasena ne jaina-jagat me suprasiddha baMkeyarasa ne karnATaka meM baMkApura nAmaka eka nagara basA 'AdipurANa' jaise vizAlakAya purANa kI racanA kii| the| jo karnATaka ke eka prasiddha jaina kendra ke rUpa me prasiddha AcArya RSabhadeva aura bharata kA jIvana-caritra likhane ka humA aura Aja bhI vidyamAna hai| bAda hI svargastha ho ge| unake ziSpa AcArya guNabhadra ne kRSNarAja dvitIya (878-614 I.) samrAT amoghavarSa uttarapurANa meM zeSa tIrthakaro kA jIvana-carita likhaa| kA uttarAdhikArI huaa| 'uttarapurANa' ke racayitA anya ke anta meM unhona likhA hai ki samrATa amoghavarSa AcArya guNabhadra usake vidyAguru the| usI zAsanakAla me jinasenAcArya kA caraNo kI canda / kara apane pApako AcArya lokasena ne 'mahApurANa' (AcArya jinasena ke dhanya mAnatA thaa| Ayurveda, vyAkaraNa grAdi se sambandhita Adipura Na aura AcArya guNabhadra ke uttarapurANa) kA aneka grantha usI ke Azraya meM race ge| usane 'praznottara pUjotsava baMkApura meM kiyA thaa| Aja isa nagarI meM eka ratnamAlikA' nAmaka pustaka svaya likhI hai jisake magasA bhI jaina parivAra nahI hai, aisI sUcanA hai| pUjotsava ke caraNa me usane mahAvIra svAmI kI vadanA kI hai| usake samaya isa nareza kA pratinidhi zAsaka lokAdisya vahAM kunnara lekha tathA sajana tAmrapatra se jJAta hotA hai ki vaha rAjya karatA thaa| isa rASTrakuTa zAsaka ne bhI mUlaguNDa, eka zrAvaka kA jIvana vyatIta karatA thA tathA jaina gurumo vadanike Adi ke aneka jaina mandiroM ke lie dAna die aura jaina mandiroM ko dAna diyA karatA thaa| ralamAlikA' / the| svayaM rAjA aura usakI paTTarAnI jainadharma ke prati se yaha bhI sUcanA milatI hai ki vaha apane anta samaya meM zraddhAlu the| usake sAmantoM, vyApAriyoM ne bhI jinAlaya rAjapATa ko tyAga kara muni ho gayA thaa| sambandhita banavAe the| zloka hai __ indra tRtIya (914.922 I.) bhI apane pUrvajoM kI vivekAtyaktarAjyena rAjJeyaM rtnmaalikaa| bhAMti jinabhakta thaa| usane candanapuripattana kI basadi racitAmoghavaraNa sudhiyAM savalakRtiH // aura bar3anagarapattana ke jaiA mandiro ke lie dAna die the arthAta viveka kA udaya hone para rAjya kA parityAga aura bhagavAna zAntinAtha kA pASANa-nimita sundara pAdakarake rAjA amoghavarSa ne sudhIjano ko vibhUSita karane pITha bhI banavAyA thaa| apane rAjyAbhiSeka ke samaya usane vAlI isa ratnamAlikA nAmaka kRti kI racanA kii| pahale se cale Ae dAno ko puSTi kI thI tathA aneka prAcIna bhAratIya itihAsajJa DaoN. ananta sadAziva dharmaguruo, devAlayoM ke lie cAra sau gAMva dAna kie the| alte kara ne apanI pustaka 'rASTrakUTa eNDa deara TAimsa' kRSNa tRtIya (939-967 I.) isa vaza kA sabase meM likhA hai ki samrAT amoghavarSa ke zAsanakAla meM jaina antima mahAn nareza thaa| vaha bhI jainadharma kA poSaka thA dharma eka rASTradharma yA rAjyadharma (State Religion) ho aura usane jainAcArya vAdiSaMgala bhaTTa kA bar3A sammAna gayA thA aura usakI do-tihAI prajA jainadharma kA pAlana kiyA thaa| ye bAcArya gaMganareza mArasiMha ke bhI guru the| karatI thii| unake bar3e-bar3e padAdhikArI bhI jaina the| isa zAsaka ne kannar3a mahAkavi pogna ko 'ubhayabhASAcakraunhoMne yaha bhI likhA hai ki jainiyoM kI ahiMsA ke kAraNa ktI' kI upAdhi se sammAnita kiyA thaa| ye vahI kavi bhArata videziyoM se hArA yaha kahanA galata hai| (samrAT ponna haiM jinhoMne kannar3a meM 'zAntipurANa' aura 'jinAkSaracandragupta maurya kA bhI udAharaNa hamAre sAmane hai / ) . mAle' kI racanA kI hai| usake mantrI bharata aura usake
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ barSa 44,ki. 4 anekAnta patra nanna ne apabhraMza bhASA me racita 'mahApurANa' ke mahA- hai ki anuzrutiyoM ke anusAra isa vaMza kA prAdipuruSa kavi puSpadanta ko Azraya diyA thaa| kavi ne likhA hai ki kIrtivIrya thA, jisane jaina muni ke rUpa ma tapasyA karake nanna jinendra kI pUjA aura muniyo ko dAna dene meM AnaMda karmoM ko naSTa kiyA thaa| 'kala' zabda kA artha karma bhI hai kA anubhava karate the| kavi puSpadanta brAhmaNa the kintu muni aura deha bhii| ataeva dehada nana dvArA karmo ko cUra karane ke upadeza se jana hA gae the| unhoMne sallekhanAvidhi se vAle vyakti ke vazaja kalacuri khtaaye| isa vaza me zarIra tyAgA thaa| jainadharma kI pravRtti bhI alpAdhi banI rhii| pro. rAmA khoTriga nityavarSa (667-672 I. ne zAntinAtha ke svAmI Ayyagara Adi aneka dakSiNa bhAratIya itihAsanitya abhiSeka ke lie pASANa kI sundara coko samarpita kAro kA mata hai ki pAMcavI chaThI zatI I. meM jina zaktikI thI aisA dAnavalapADu ke eka zilAlekha se jJAta hotA zAlI kalabhrajAti ke logo ne tamila deza para AkramaNa aura usI ke samaya me 671 I. me rAjarAnI AyikA karake coDa, ceta pAreko ko parAjita karake pamvanve ne kezaloMca kara pAyikA dIkSA lI thI aura tIsa / ukta samasta pradeza para apanA zAsana sthApita kara liyA varSa tapasyA kara samAdhimaraNa kiyA thaa| thA ve pratApI kalabhra nareza jainadharma ke pakke anuyAyI the| gommaTezvara mahAmUrti ke pratiSThApaka vIramArtaNDa yaha sambhAvanA hai ki uttara bhArata ke kAcuriyo kI hI NDarAya eva gaganareza mArasiMha jaba anya sthAnoM para eka zAkhA sudUra dakSiNa me kalabhra nAma se prasiddha huI yuddhoM me ulajhe hue the taba mAlakA ke paramAra sipaka ne aura kAlAntara meM unhI kala bhro kI santati me karnATaka ke mAnyakheTa para AkramaNa kiyA jisame khoTTiga mArA gyaa| kalacuri hue| usake putra ko bhI mArakara cAlukya tailapa ne mAnyakheTa para ___AyaMgAra ke hI anusAra, kalacuri zAsaka vijjala adhikAra kara liyaa| bhI "apane kula ko pravRtti ke anusAra jainadharma kA anukRSNa tRtIya ke pautra aura gaganareza mArasiMha ke bhAnje yAyI thaa| usakA pradhAna senApati jainavIra recimaya thaa| rASTrakUTa vaMzI indra caturtha kI mArasiMha ne sahAyatA kI, usakA eka anya jaina mantrI brahma baladeva thA jinakA usakA rAjyAbhiSeka bhI kraayaa| zravaNabelagola ke zilA jAmAtA bAmavanI jaina thaa|" isI bAmava ne jainadharma lekhAnusAra, mArasiMha ne 674 I. me bakApura meM samAdhi. aura :nya kucha dharmoM ke siddhAnto ko samamelita kara 'vIramaraNa kiyaa| indrarAja bhI sasAra se virakta ho gayA thA zaiva' yA liMgAyata' mata calAyA (isa Azaya kA eka paTTa yA ligAyata' 1 am aura usane bhI 982 I. meM samAdhimaraNa kiyaa| isa bhI kalyANI' ke moDa para lagA hai| dekhie jaina rAjadhAnI prakAra rASTrakUTa vaMza kA anta ho gyaa| isa vaMza ke samaya ___ 'kalyANI' prkrnn)| jo bhI ho, vijjala aura usake meM lagabhaga 250 varSo taka jainadharma karnATaka kA sabase vazajo ne isa mata kA virodha kiyaa| kintu vaha phailatA pramukha evaM lokapriya dharma dhaa| gayA aura jainadharma ko karnATaka meM usake kAraNa kAphI kalacuri vaMza : kSati phuNcii| kahA jAtA hai ki vijjala ne apane anta cAlakya vaza ke zAsana ko isa vaza ke vijvala kala- samaya me putra ko rAjya saupa diyA aura apanA zeSa jIvana cari nAmaka cAlukyoM ke hI mahAmaNDalezvara aura senApati dharma-dhyAna me bitaayaa| san 1183 I. meM cAlukya somene 1156 I. meM kalyANA se samApta kara diyaa| lagabhaga zvara caturtha ne kalyANI para pUnaH adhikAra kara liyA aura tIsa varSoM taka aneka kalacuri rAjAoM ne kalyANI se ho isa prakAra kalacuri zAsana kA anta ho gyaa| karnATaka para zAsana kiyaa| ___anlUra nAmaka eka sthAna ke lagabhaga 1200 I. ke kalacuriyo kA zAsana mukhya rUpa se vartamAna mahA- zilAlekha se jJAta hotA hai ki vIrazaiva AcArya ekAntada bhArata, mahA kosala evaM uttarapradeza meM tIsarI sadI se hI rAmayya ne jaino ke sAtha vivAda ki- aura unase tAr3apatra thaa| inake sambandha me DA. jyoti prasAda jI kA kathana para yaha zarta likhavA lI ki yadi ve hAra gaye to ve
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ karnATaka meM narma jinapratimA sthApita kreNge| kahA jAtA hai ki rAmayya ne hoyasala vaMza kI rAjadhAnI sabase pahale soseyUru yA apanA sira kATakara pUnaH joDa liyaa| jainoM ne jaba zarta zazakapUra (Ajakala kA nAma aMgaDi) phira belUra aura kA pAlana karane se inakAra kiyA to usane sainikoM, ghar3a- usake bAda dvArAvatI yA dvArasamudra yA dorasamudra meM rhii| savAro ke hote hue bhI haligere (Adhunika lakSmezvara) me antima sthAna Ajakala haleviDa (arthAt purAnI rAjajaina mUrti Adi ko pheMkakara jinamandira ke sthAna para ghAnI) kahalAtA hai aura nitya hI bahA saMkar3oM paryaTaka vIrasomanAtha zivAlaya banA diyaa| jaino ne rAjA vijjala mandira dekhane ke lie pAte hai| se isakI zikAyata kI to rAjA ne jaino ko phira vahI isa vaza kI sthApanA jainAcArya sudatta vardhamAna ne kI zarta likha dena aura rAmayya ko vahI karizmA dikhAne ke thii| hoyasalanareza jainadharma ke pratipAlaka the, usake prabala lie khaa| jano ne rAjA se kSatipUrti kI mAMga kI, na poSaka the| rAnI zAntalA to apanI jina bhakti ke lie ki jhagar3A bar3hAne kI / isa para rAjA ne rAmayya ko jaya- atyanta prasiddha hai| usake dvArA zravaNavelagola meM banavAyI diyaa| isa camatkAra kI kathanI ma vidvAnA kA sandaha he gayI 'satigandhavArA basadi' aura vahAM kA zilAlekha aura isakA yahI artha lagAyA jAtA hai ki vIrazaiva yA usakI amara gAthA Aja bhI kahate hai / isa vaza kA itiliMgAyata mata anuyAyiyoM na jaino para una dino atyA- hAsa bar3A rocaka aura kucha vivAdAspada (sahI dRSTi ho cAra kiya the / eka mata yaha bhI hai ki vijjala bhI vAsaya to vivAdAspada nahI) hai| vizeSakara viSNuvardhana ko lekara kI bahina bhaura apanI sundara rAnI padmAvatI ke prabhAva sa taraha-taraha kI anuzrutiyAM pracalita hai| jo bhI ho, hoyavIrazava mata kI Ara jhuka gayA thA kintu use viSAkta / salavaza kA itihAsa aura usase sambandhita tathyoM kI pAsa khilAkara mAra diyA gyaa| sakSipta parIkSA isI pustaka me halaviDa' ke paricaya ke sAtha kI gaI hai| vaha par3hane para bahuta sI bAteM spaSTa ho hoyasala rAjavaMza : jaaeNgii| yaha vaMza karnATaka ke itihAsa me sabase prasiddha rAja hoyasala kA anta 1310 I. me alAuddIna khilajI vaMza hai| isa vaza se sambandhita sabase adhika zilAlekha ke aura : 326 I. me muhammada tugalaka ke AkramaNo ke zravaNabelagola tathA anya aneka sthAnoM para pAye gaye haiN| kAraNa ho gyaa| isa vaza ke rAjA viSNuvardhana aura usakI parama jinabhakta, vijayanagara sAmrAjya (1336-1565 I.): sundarI, nRtyagAnavizAradA paTTarAnI zAmtalA to na kevala yaha hama dekha cuke hai ki hoyasala sAmrAjya kA anta karnATaka ke rAjanItika aura dhArmika itihAsa tathA jana alAuddIna khilajI aura muhammada tugalaka ke AkramaNo ke zrutiyo me amara ho gaye hai apitu upanyAsa Adi sAhityika kAraNa huaa| mantima hoyasalanareza ballAla kI mRtyu ke vidhAo ke bhI virajIvI pAtra ho gaye hai| mUDabidrI ke bAda usake eka saradAra sagamezvara yA sagama ke do beToMprAcIna jaina gratho me bhI usake citra surakSita haiN| harihara aura bukkA ne musalamAnoM kA zAsana samApta karane uparyukta vaza apanI adabhata mandira aura mUti-nirmANa kI dRSTi se sagama nAmaka eka naye rAjavaMza kI 1336 I. kalA ke lie bhI jagavikhyAta hai| belUra, halebiDa aura me nIva ddaalii| unhoMne apanI rAjadhAnI vijayanagara yA somanAthapura (sabhI karnATaka me) ke tAroM (star) kI (vidyAnagara) me banAI jo ki Ajakala hampI kahalAtI hai| AkRti ke bane, lagabhaga eka-eka iMca para sundara, AkarSaka yaha vAlmIki rAmAyaNa meM varNita kiSkindhA kSetrame sthita nakkAzI ke kAma vAle mandiroM ne unake zAsana ko hai aura prAcIna sAhitya me pampApurI kahalAtI thii| ajaina smaraNIya banA diyA hai| usake samaya kI nirmANazailI tIrthayAtrI ise pampAkSetra kahate haiM aura Aja bhI bAlIaba isa vaza ke nAma para hoyasala zailI mAnI jAtI hai| sugrIva kI guphA Adi kI yAtrA karane Ate haiM / usakI pRthaka pahicAna hai aura pRthak vizeSatA / (kramazaH)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra ahAra ke jaina yaMtra 0 DaoN0 kastUracandra 'sumana' jainadhidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI (rAja.) madhyapradeza ke TIkamagar3ha jile meM jainapurAtattva kI dRSTi bAyIM ora likhA gayA hai / zabda racanA meM varNoM kA prayoga se atizaya kSetra ahAra kA maulika mahattva hai| yahA~ candela dAyIM ora na kiyA jAkara bAyI ora kiyA gayA hai| kAlIna sthApatya evaM zilA kalA kA apAra vaibhava saMgrahIta zabda ke Adi kA varNa anta meM prayukta hapA hai| jaise hai| nizcita hI yaha sthalI atIta me jainoM kI upAsanA TIkamagar3ha nimna varNa krama meM likhA gayA hai--'Dha ga ma ka kA kendrasthala rahI hai| TI' / abhi kha nimna prakAra utkIrNa haimadhyakAla meM zrAvako ne bhinna-bhinna prakAra ke vratA saMvat 2026 zrI siddhakSetra ahAramadhye gajaratha paMcakI sAdhanAeM kI tathA una vrato se sambandhita yantra bho kalyANaka pratiSThAyAM pratiSThApya iha zrI siddhacakra yatra pratiSThApita kiye / ahAra ketra meM jina vratoM ko sAdhanAeM nityaM praNamati TIkamagaDha ma. pra. huI tathA unase sambandhita jo yantra prApta hue haiM, unakI (4) sarasvatI yantrama saMkhyA tIsa hai| ina yantroM me pItala aura tAMbA ghAta yaha yaMtra tAmra dhAtu ke eka caukora phalaka para utkIrNa vyavahRta huI hai| pItala ghAtu se nimita phalaka teraha aura hai| isa phalaka kI UcAI satraha ica aura caur3AI dasa tAMbA dhAtu ke phalaka aThAraha hai| inake AkAra do prakAra iMca hai| isake zirobhAga para cAra paMkti kA saMskRta bhASA ke gola aura caukora / pItala dhAtu ke gola AkAra aura nAgarI lipi meM nimna lekha utkIrNa haimeM bAraha aura eka caukora yatra hai| isI prakAra tAmra 1. vikrama saMvat 2004 phAlguna zuklA paMcamyAM dhAtu ke gola yaMtra dasa tathA ATha caukora yatra haiN| ina 2. ravivAsare ahAra kSetra zrI indradhvaja paMcayaMtroM kA vivaraNa nimna prakAra hai 3. kalyANaka gajaratha pratiSThAyAM pratiSThApi. (1) RSimaNDala yantra 4. tam / yaha yantra pItama dhAtu ke teraha ica vAle phalaka para (5) mAtakA yantra nibhita hai| isame nirmANa kAla pAdi se samgandhita koI yaha yantra tAmradhAtu ke eka caukora phalaka para utkIrNa lekha nahIM hai| hai| isa phalaka kI lambAI-caur3AI dasa iMca hai| isake (2) cintAmaNi pArzvanASa yantra zirobhAga para saMskRta bhASA aura nAgarI lipi meM nimna yaha yantra pItala dhAtu se nirmita caudaha iMca vartulA cAra paMkti kA lekha haikAra phalaka para utkIrNa hai| isa yantra para bhI nirmANa kAla Adi se sambandhita koI lekha utkoNaM nahI hai| yatra 1.vikrama saMvat 2014 phAlguna zuklA paMcAbhyAM ravi. prAcIna pratIta hotA hai| 2 vAsare ahArakSetra zrI indradhvaja paJcakalyA 3 paka yajaratha-pratiSThAyAM pratiSThApi(3) zrIvRhad siddhacakra yantra 4 tam / yaha yantra 13 iMca ke vartulAkAra tAmradhAtu ke eka (6) acala yantra phalaka para utkIrNa hai| gulAI meM eka pakti kA lekha bhI yaha yantra pItala dhAtu ke phalaka para utkIrNa hai| yaha utkIrNa hai| isa lekha kI lekhana zailI Adhunika lekhana- 10 iMca UMcA aura 6.3 iMca caur3A hai| yantra ke nIce do zailI se bhinna hai| urdU bhASA ke samAna isameM dAyIM se paMkti kA saMskRta bhASA aura nAgarIlipi meM nimna lekha
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSatra mahAra ke jaina yantra utkIrNa hai (10) mokSamArga-cakra yantra 1. savat 1966 phAguNa vadI 11 tAmra dhAtu se nirmita vartalAkAra 8 ica ke eka 2. pratiSTata nagra sarakanapura phalaka para utkIrNa isa yantra ke nIce bhI lekha hai, jisameM vizeSa yantra kI ahAra kSetra me saMvat 2014 me pratiSThA karAye ima yatra lekha se jJAta hotA hai ki grAma sarakanapura me jAne kA ullekha hai / lekha nimna prakAra haisamvat 1966 me koI vidhAna Ayojita haA thA jisame vikrama savat 2014 phAlguNa zuklA paJcamyAM ravijisame isa yatra kI pratiSThA karAI gayI thii| yaha yantra vAsare ahArakSetra zrI indradhvaja pacakalyANaka gajaratha sambhavata' surakSA kI dRSTi se ahAra kSetra ko saupA gayA pratiSTha yAM pratiSThApitam / pratIta hotA hai / yaha bhI sambhava hai ki sarakanapura ke janoM (12) varddhamAna-yantram ne ahArakSetra me akara vidhAna Ayojita karake isa yantra tAmrAtu se nirmita 6.6 vartulA kAra phalaka para ko pratiSThA karAI ho| nirmita isa yantra para saskRta bhASA aura nAgarI lipi meM (7) RSimaNDala-yantra nimna lekha utkIrNa haipItala dhAnu me vartulA kAra meM nirmita isa yantra kA vikrama saMvat 2014 phAlguNa zuklA paMcamyAM ravipalaka 6.6 ica AyatAkAra hai| nIce saskRta bhASA aura vAsara ahAkSatra thA indradhvana pacalyANaka gajaratha nAgarI lipi meM nimna lekha utkIrNa hai pratiSThAyAM pratiSThApitAm / mabat 1761 varSe phAguna sudi 6 budhavAsare zrI mUla (13) nayanonmIlana yanta saghe valAtkAragaNa sarasvatIgacche kudakudAcAryAnvaye bhaTTAraka yaha yantra phalaka ATha ica vartulAkAra tAmra dhAtu se zrI vizvabhUSaNadevAstatpaTTe bha0 (bhaTTAraka) zrI devendrabhUSaNa nirmita hai| nIce saMskRta bhASA aura nAgarI lipi me tIna devAstatpa? zrI surendrabhUSaNadevAstadAmnAye laMvakaMcukAnvaye ko pakti kA nimna lekha haisA0 (sAdhu) paratA pu0. prAsApati pA0 subhA (zubhA) 1. vikrama saMvat 2014 phAlguNa zuklA paMcamyAM ese nitya praNamati zrI....... ... 2. ravivAsare ahArakSetre zrI indradhvaja paMcakalyANaka (8) siddhacakra yantra 3. gajaratha pratiSThAyAM pratiSThApitam / yaha yantra pItala dhAtu ke 10.3 ica vartulAkAra eka (14) pUjA yantram phalaka para utkIrNa hai / yatra ke nIce yatra-pratiSThAtA zrAvaka yaha yantra tAmra dhAtu se nirmita 8 ica ke vartulAkAra zrAvaka kA hindI bhASA aura nAgarI lipi meM nAmollekha ____eka phalaka para akita hai| dulAI me nimna lekha saskRta bhI kiyA gayA hai| yaha yatra sambat vihIna hai| bhASA bhASA aura nAgarI lipi me utkINaM haiprayoga se yaha arvAcIna pratIta hotA hai| lekha isa prakAra sa0 (savat) 2014 phAlguNa zuklA 5 ravivAsare ahArakSetre gajaratha pacakalyANaka pratiSThAyAM pratiSThApitam / tho siMghaI vRndAvana zikhara canda jo lAra / (15) vinAyaka yantra (6) kalyANa valokyasAra yantram isa yantra kA phalaka tAmra dhAtu meM nirmita hai| yaha __yaha yAtra 6 ica ke vartulAkAra eka tAmra dhAtu se phalaka 8 ica vartulAkAra hai| nIce lekha utkIrNa hai jisame nimita phalaka para utkIrNa hai| mantrI gulAI me saskRta lAlA rAjakumAra suzIlakumAra baharAmaghATa jilA bArAbhASA aura nAgarI lipi me nimma laga bhI aMkita hai- baMkI dvArA savat 2025 meM kArtika zu0 (zuklA)8 vikrama saMvat 2014 phAlguNa zuklA pacamyAM ravi- aSTamI maMgalavAra ke dina ima yantra kI pratiSThA karAye vAsare ahArakSetra zrI indradhvaja-nakalyANaka gajaratha jAne kA ulle| hai| jJAta hotA hai yaha yantra pratiSThAkartA pratiSThAyAM pratiSThApitam / ne isa kSetra ko bheMTa meM diyA thaa|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ m; ki.. anekAnta (19) paMcaparameSThI yantra jIta devarAjyodayAt jAta (jAti) golA pUraba baiMka Sa(khu) yaha yantra pItala dhAtu ke vartulAkAra | iMca ke eka radele manIrAma tata bhAryA monade tayoH putra..... pharaka para utkIrNa hai| nIce saMskRta bhASA aura nAgarI 3. jeSTa (jyeSTha) putra lale bhAryA bhagutI tayoH putra-3 mipi me cAra paMkti kA nimna lekha aMkita hai dIpasA................."dutiya putra umeda bhAryA syAbhetayo: 1. saMvat 1956 zrI........"(zubha nAma samaye varSa) patra-4 savasaSa (kha) dulAre taDAvata lADile nitya prana(Na) phAguna mAse sukla (zukla) pakSe tithi 10mI gura (guru) mati (mNti)| vAsare puSa (pUSya) nakSatra zrI mUlasaMghe banAtkAragane (Na) isa lekha me kha varNa ke lie 'ba' varNa kA prayoga huA 2. sarasvatIgache (gacche) kuMdakuda AcAryAnvaye zrImat hai| za ke sthAna sa kA prayoga bhI draSTavya hai / sA (zA) stropadezAt jinaviMva jatropatiSThataM paraganI (19) dazalakSaNa dharma yaMtra moDchau nama vAMdha (baMdhA) zrI mahArAjAdhirAja zrImahArAjA yaha yaMtra pItala dhAtu ke 6.5 iMca vartulA kAra eka 3. zrI maheMdra mahArAjA (1) vikramAjIta raajyodyaat| jyAdayAt phalaka para utkIrNa hai| yatra para nimna lekha bhI kita haijyAta (jAta) golApUraba baika Su(kha)radele manIrAya tat savat 1856 zrI suva (zubha) nAma samae (ye) vaSe prAtA maunadetavo putra 2 jeSTa putra khale bhAryA bhagato tayo (varSe) nAma phAlguna (Na) mAse TU (zukla pakSe tithau 10 / putra-2 dIpasA lArasA jhutAre guruvAsare zrI mUlasaghe valAtkAragane (Ne) sarasvatIgarcha 4. dutIya putra umeda bhAryA syANe (sayAnI) tayoH putra 1) tayAH puSa (cche) zrI kudakudAcAja(ya)nvaye zrImata sA(zA stropadezAt 4 evasuSa (kha) dulAre guDArAta lADele nitya pra-(Na)mati / zrI jinaviva jatro patiSThata (pratiSThita) nana...." isa yantralekha meM 'kha' varNa ke lie 'Sa' varNa kA prayoga ......... - nityaM prana(Na)mati / huA hai prastuta lekha meM Aye manIrAma kA nAmollekha (20) dazalakSaNadharma yaMtra sonAgiri me saMvata 1853 ke eka hindI zilAlekha ko yaha yantra potala dhAtu se nirmita 8.5 ica ke vartalA sAtavIM paMkti me bhI huA hai| donoM nAma abhinna jJAta kAra eka phalaka para utkIrNa hai| nIce nimna lekha haihote haiN| savat 1966 phAlguna su(zukla 11 pratiSThata nagra (17) solahakAraNa yaMtra sarakanapura madhye mAdho seTha mUlacada ple| yaha yantra pItala ke 1.6 icI gola phalaka para utkIrNa (21) siddhacakra yaMtra hai| yantra ke nIce nimna lekha hai pItala dhAtu se nirmita 7.3 ica ke vartulAkAra eka saMvat 1666 phAlguna mAse kRSNa pakSe pratiSThataM naga eka phalaka para utkIrNa isa yantra ke nIce do pakti kA (nana) sarakanapura madhye mAthe seTha mUlacaM-(da) ple| lekha hai(18) solahakAraNa yaMtra 1. saMvat 1981 jeSTha (jyeSTha) kRSNa 10 ko seTha pItala dhAtu ke gola 6 iMca ke eka phalaka para utkIrNa palTUlAla zrI kuMdakuMdAcAryAnvaye................" isa yantra para tIna paMkti kA eka lekha akita hai ... ... ... ... ... .""sarakanapura "" 1. savat 1856 zrI suva (zubha) nAma samaye vaSe (22) aSTAMga samyagdarzana yaMtra (varSe) phAlguna mAse sukla (zukla) pakSe titha (thi) 10 yaha yantra 5.3 iMca ke vartulAkAra pItala dhAtu ke eka dasamI gura (ru) bAsare zrI mUlasaMghe valAtkAragane(Ne) sara- phalaka para nirmita hai| ahAra kSetra meM prApta yantro me eka svatIgacche zrI kuMdakuda AcArya(ya)-vaye zrImat mAtra yahI yantra hai jisameM 4ka samvat kA prayoga huA hai| 2. sA (zA) stropadezAt zrI jinaviba jaMtro patiSTataM zrI govindadAsa koThiyA ne isa yantra kA samvat vikrama (pratiSThataM) paragano joDacho nana bAdha (badhA) zrI mahA- sambat batAyA hai| unhoMne samvat sUcaka aMkoM me zUnya ko rAjAdhirAjA zrI mahArAjA zrI maheMdra mahArAjA / vikramA- sAta aMka mAnakara isa yantra kA samvat 1667 mAnA hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra prahAra ke jaina yantra isI prakAra ekama tithi kA ullekha kiyA hai / isa yantra kA vyavahAra huA hai| dezI bolI meM prayukta phAnuna zabda lekha kA ullekha 'prAcIna zilAlekha' pustaka me lekha nambara kA vyavahAra bhI ullekhanIya hai / 128 se huA hai| zaka samvata hone se yaha lekha vikrama bhAvArtha-sambat 1683 ke phAlguna sudI tRtIyA ke samvat 1742 kA jJAta hotA hai| lekha nimna prakAra hai- dina zrI dharmakItti ke upadeza se zraSTha bhaTTAraka kizuna ke mUlapATha putra modana, zyAma, rAmadAsa, nandarAma, sukhAnanda aura bhaga1. zake (zaka sambate) 1607 mArgasira (mArgazIrSa) vAnadAsa tathA usake putra AzAjAta, zrIrAma, dAmodara, zukla 10 budhe zrI malasaghe sarasvatIgache (gacche) valA- hiraderAma, kizunadAsa aura vaizAkhanandana ke parivAra ne skAragaNe kaMdakuMdAccaryo (cAryo) bhaTrAraka zrIvizAlakI- pratiSThA kraaii| ve saba isa yantra ko namaskAra karate haiN| ttistatpI bhaTTAraka zrI padmakIttistayoH upadezAn jJAnI- prAcIna zilAlekha pustaka me isakA lekha nambara 127 hai| (sI) chI (chi) (24) solahakAraNa yantra 1. tavAn nIvana kAre semavA bhAryA nivAubhAgAira yaha yantra 7.3 ica gola tAmra phalaka para utkIrNa hai| nayo. putra yAdojI bhAryA devAu praNamaMtI-(ti) / yantra kA bhAga kucha Upara uThA huA hai| do pakti kA pATha TippaNI nimna lekha haidumarI paMkti me mIvanakAra vizeSaNa zabda hai jisakA 1. saMvat 1720 varSe phAguna (phAlguna) sudi 10 zukra artha sambhavataH milAI karane vAlA hai| zrI va0 (valAtkAragaNe) ma0 (mUlasaghe) sa0 (sarasvatIbhAvArtha---zaka mambat 1607 ke agahana mAsa ke ganche) kuMdAkuMdAcAryAnvaye bha0 bhaTTAraka) zrI sakalakottizukla pakSa kI 10voM budhavAra ke dina mUlasaMgha sarasvatI upadezAt golApUrvAnvaye gotra pethavAra pa0 (paNDita) vasegaccha balAtkAragaNa aura AcArya kundakunda kI AmnAya dAsa bhA0 (bhAryA) paravati (pArvatI) tatpatra 5 jeSTa ke bhaTrAraka vizAda kIti tathA unake paTTa para baiThane vAle DogarUdala, visa(zu)na cana-ugraseni nityaM pranamama ti ina dAnA upadeza ipAniyA meM suzAbhita 2. ti si. (sidhaI) Sa(kha) ragasenika yantra pratiSThAsilAI karake jIvikA karane vAle semavA aura usakI maiiyatra pratiSThita / / suSa(kha)cana // patnI nivAu bhAgA ina donoM kA putra yAdojI aura putravadhU pATha TippaNI devAu praNAma karate hai| (23) terahavidhacAritra yaMtra isa yantra me va, ma, sa, bha, bhA, si. zabdo ke prathama yaha yantra tAmra dhAtu se 6 iMca kI gUlAI meM nirmita varNa dekara zabdoM ke sakSipta rUpa darzAye gaye haiN| pUrNa zabda hai| yantra ke bAhya bhAga meM do paMkti kA saMskRta bhASA lekha me sakSipta vargoM ke Age koSTaka me likhe gaye hai| aura nAgarI lipi meM nimna lekha akita hai za ke sthAna meM 'sa' tathA kha sthAna me 'Sa' varNa vyavahata 1. saMvat 1683 phAguna (phAlguna) su0 (sudi) 3 hue hai| zrI dharmakotti upadezAt samukuTa bha0 (bhaTTAraka) kisuna bhAvArtha-mUlasagha valAtkAragaNa sarasvatIgaccha (kizuna) putra modana syAma (zyAma)-rAmadAma-naMdarAma-suSA kundakundAcAryAmnAya ke bhaTTAraka sakalakIrti ke upadeza se (khA)naMda-bhagavAnadAsa putra AmA(zA) golApUrva peyavAra gotra ke paNDita vasedAsa aura unakI 2. jAta si......(sArAma) da (dA)modara-hiradezama patnI pArvatI ke pAMca putroM me jyeSTha DoMgara, Udala, vizunakisu(zu)nadAsa-vaisA(zA)Sa(kha) naMdana paravAra/ete nmNti| caina, uyasena aura sukhacana ne samvat 1720 me phAlguna pATha TippaNI sudI 10vIM ko siMghaI kharagasena kI yatra pratiSThA meM isa isa yantra lekha meM sudi zabda ke lie su0, bhaTTAraka ke yantra kI pratiSThA kraaii| ve yantra ko nitya namaskAra lie bha0, khavarNa ke lie 'Sa' tathA 'za' ke lie sa varNa karate haiM /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12, varSa 44, ki04 anekAnta Q (25) siddhacakra yantra eteSA.. .. tAmra pAtu se nirmita 6 iMca ke caukora phalaka para 6. .............."samyakacAritra / isa yantra meM tIna paMkti kA lekha utkIrNa hai pATha TippaNI 1. paM0 (paNDita) maujIlAla jaina devarAhA mandira yaha yantra lekha 'prAcIna zilAlekha' pustaka me lekha bI ko meMTa nambara 125 se prakAzita huA hai jimama antima tIna 1. phAlguna sudI 12 ravivAra saMvat 2021 papaurAjI paMktiyAM nahIM haiM / isa lekha me anunAsika anusvAra ke rUpa 3. gajaratha mahotsava / meM, saMkhyA baMkoM meM aura zukla zabda ke lie 'si' zabda bhAvArtha-papoga kSetra meM savat 2021 ke phAlguna kA vyavahAra huA hai| zukla dvAdazI ravivAra ke dina hue gajaratha mahotsava meM bhAvArtha-samvat 1642 ke phAlguna sudi 10 zukradevarAhA nivAsI paDita maujIlAla jI jaina ko bheMTa me vAra magasira nakSatra meM akabara janAluddIna mahArAja ke diyaa| rAjya meM uttarapradeza ke phirojAbAda nagara meM zrImUla sagha, (26) vinAyaka yantra balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha, kundakundAcArya ko AmnAya yaha yantra 5 iMca ke caukora tAmra phalaka para utkIrNa ke bhaTTAraka zrIdharmakItideva ke paTTa ke uttarAdhikArI bhtttthai| isa para koI lekha utkIrNa nahIM hai| raka zIlasUtranadeva aura inake pazcAt paTTa pa' baiThane vAle (27) terahavidhacArita yantra bhacaraka jJAnasUtradeva kI AmnAya ke zAha harajU ke gupa yaha yantra tAmra dhAtu ke 6.2 iMca caukora phalaka para dodi aura nagaru iname dodi ke pAca putra-lohaga, dharaNInirmita hai| yantra kA bhAga phalaka ke madhya me 43 iMca dhara, bhAyAru, dosIlo aura zrI kamala / inameM kamalApati vartalAkAra hai| vAhya bhAga me gulAI me saMskRta bhASA ke tIna putra-mitrameni, candragani, udayaseni tathA mitraaura nAgarI lipi me utkIrNa kiyA gayA chaha paMkti kA seni ke putra-sasurAmalla aura candra sena ke putra ne isa lekha hai jo yantra ke TUTe hue koNa se Arambha hotA hai| yantra kI pratiSThA kraaii| yaha yantra bheMTa svarUpa isa kSetra lekha nimna prakAra hai| ko prApta huA jJAta hotA hai| mUla pATha (28) solahakAraNa yaMtra 1. saMvat (samvat) 1642 phAlguna sita (zukla) yaha yantra tAmra dhAtu ke 6 ica caukora eka phalaka ke 10 gurI mage zrI avarajalAlasya rAjye perojAvAde zrI madhya me Upara uThe hue bhAga para solaha bhAgo meM utkIrNa malasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche kuMdakaMdAcAryAnvaye hai| yantra ke UparI bhAga me do pakti kA saskRta bhASA bhaTTAraka zrI aura nAgarI lipi meM eka lekha bhI aMkita hai jisame savat 2. rmakIttidevAstatpa? zrI bhaTTAraka zIlasUtranadevA- sUcaka aMka apaThanIya hai| lekha nimna prakAra haistatpaTTa bhaTTAraka zrI jJAnasUtradevAstadAmnAye lavakaMcuka malapATha jAto sAdhu 1. iM (ai)draM padaM prApya para pramoda dhanyAtmatAmAtmani3. zrIharujU putrI-2 dodi-nagarU tatra dodi bhAryA prabhA mAnyamAnA (na:) ....." (daka) zuddhitatputrAH 5 lohaga dharaNIdha 2. mukhyAni jineMdralakSmyA mahAmyaha SoDaza-kAraNAni 4. ra bhAyAru-dosI lo-zrI kamale tatra loha-(gu) // 1 // atha saMvat (aMka nahIM hai) pATha TippaNI 5. ........."kamalApati bhAryA mAtA tatpaputrA: 3 isa yaMtra-lekha meM ullikhita zloka ke cAro caraNoM mitraseni-cadraseni-udayaseni / tatra mitrasena (na) bhArya(pha) meM 11-11 varNa haiN| prathama tIna caraNo me varNa tagaNa-lagaNaparANamatI tatpatro sasurAmalla-caMdasena bhAryA kalhaNa jagaraNa do guru ke krama me hai kintu antima caraNa meM jagaNa, bhAryA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra mahAra ke jama yantra tagaNa, jagaNa eka guru aura eka laghu varNa ke krama meM varNa 6.ttidevAH (yaMtra) anotkAvyavahRta hue haiN| prathama tIna caraNoM kI dRSTi se indravajA 10.nvaye sa0 (sAha) naradevA (yatra) stasya bhAryA sa0 aura antima caraNa kI draSTi se upendravajrA chanda kA (sAraNI) vyavahAra huA jJAta hotA hai| antima caraNa kA antima 11. jaiNI yayeH (yo.) putra sa0 (sAhu) viharAja tasya varNa dIrgha honA cAhie thaa| yaMtra lekho meM yahI eka lekha bhAryA sAdhvI haraso sa0 (sAhu) varadevahai jisameM padya kA vyavahAra huA hai| 12. bhrAtA sa0 (sAhu) rUpacaMda tasya putra sa0 (gAI) bhAvArtha-parama pramoda rUpa indra ke pada ko dhAraNa nAligu dvitIya samalU / sa0 (sAhu) nAligu pukara apane andara apane Apako dhana mAnatA huA tIrthakara 13. va ADhU pratiSTha (tam) / lakSmI kI maiM pUjA daratA huuN| yaha padya samkRta SoDaza pATha TippaNI kAraNa pUjA kA sthApa-padya hai| isa yajJa lekha meM sa0 sAhu ke aura mA0 mAhaNI ke (26) aSTAMga samyagdarzana yantra artha meM prayukta huA hai| sa ke sthAna meM sa kA cAra bhI draSTavya hai| yaha yantra tAmra dhAna ke 53 ica caukora eka phalaka bhAvArtha-saMvat 1502 kArtika mudimI bhomapara utkIrNa hai| isakI tIna kaniyA~ haiN| madhya ke do vAra ke dina kASThAsaMgha ke bhaTTa ra ka zrI gaNa mAttideva ke bhAga Upara kI hora uThe hue haiN| dUsarI kaTanI kI apekSA praziSya aura zrI yazakottideva ke ziSya bhaTTa raka ganayaprathama kaTanI (madhya bhAga) adhika UMcA hai| UparI bhAga kottideva ko AmnAya ke agravAla zAha varadeva ke putra meM saskRta bhASA aura nAgarI lipi meM teraha paMkti kA lekha zAha viharAja aura putravadhu haraso na tathA varadeva ke bhAI aMkita hai jo hrIM vIjAkSara kI ora se Arambha huA hai| zAha rUpacanda yo ke nAliyuga aura samalU do pugo tathA yaha sarvAdhika prAcIna yatra hai / 'prAcIna zilAlekha' pustaka nAliga ke putra Ar3ha ne isa yatra kI pratiSThA kraaii| me isakA ullekha lekha saMkhyA 126 se huA hai| lekha (30) dharmacakra yantra nimna prakAra hai yaha yantra pItala dhAtu ke 7 ica va lAkAra eka phalaka mUlapATha para 46 Are banAkara banAyA gayA hai| isa para koI lekha 1. kalpanAtigatA buddhiH parabhAvA vibhaavikaa| jJAnaM nahI hai| isa yantra ke Are 7.7 dina taka sAta prakAra ke nizcayato je. meghoM ke barasane ke pazcAt nayI sRSTi ke dharma aura kAla 2. ya tadanya vyavahArata. / / savat 1502 varSe kA. parivartana ke cakra ko ora dhyAna AkRSTa karate hai| 3. niga (ka) sudi 5 bhau (yatra) madine zrI kA (31) zrI pArzvanAtha citAmaNi yaMtra 4. SThAsaMghe bha (yaMtra) TTAraka zrI gu yaha vantra caukora do iMca ke eka tAmra phanaka para 5. NakItti (yaMtra) deva ttp| utkIrNa hai| koI lekha nahIM hai| yantra solaha bhAgo me 6. zrI ca (yaMtra) sa (za) kI vibhAjita hai| pratyeka bhAga meM aisI saMkhyA hai jisakA bAyeM 7. ttideva se dAyeM yA Upara se nIce cAra vaNDoM kA yoga 152 1. tatpaTTa zrI (yaMtra) malako AtA hai|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaMtra nimna prakAra hai Namo loe sava sAhUNa Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANa Namo uvajjhAyANa vizeSa yantro ko krama saMkhyA vahI rakhI gayI hai jo saMkhyA yantroM ke pRSTha bhAga meM peMTa se aMkita hai| yantroM kA vivaraNa nimna prakAra hai :-- kramAka nAma yatra saMkhyA kramAMka nAma yatra saMkhyA RSimaNDala nayanonmIlana citAmaNi pArzvanAtha siddhacakra vinAyaka marasvatI paMcaparameSThI mAtRkA solaha kAraNa acala dazalakSaNa kalyANa trailokya sAra aSTAMga sanyagdarzana mokSamArgacakra terahavidhacAritra nirvANa saMpatkara vartamAna dharmacakra kula yantra saMkhyA 31 nott| sabhI yaMtra mandira saMkhyA-2 bhoyarA mandira meM surakSita hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrI madanIti dvaya 0 le0 zrI kundanalAla jaina, dillI jaina vAGgamaya ke itihAsa meM hameM madanakoti nAma ke ityudaya senamuninA kavi suhRdAyo'bhinanditaH prItyaH / do muniyo ke aitihAsika sAkSya upalabdha hote haiN| pahale prajJApujo'sIti ca yo'bhihito manadakIti yatipatinA // madanakIti to ve haiM jinhoMne sa. 1262 ke lagabhaga sa0 1405 me zve0 vidvAn rAjazekhara sUri ne 'zAsana catustriMzatikA' (zAsana cautIsI) nAmaka supuSTa 'prabandhakoSa' (caturvizati prabadha) nAmaka grantha likhA thA racanA kI thI jisameM vibhinna aitihAsika siddha kSetroM jisameM caubIsa viziSTa vyaktiyoM ke paricayAtmaka prabaMdha evaM atizaya kSetroM kA varNana hai| inheM pAThaka madanakIti likhe haiM unameM se eka 'madanakIrti prabandha' nAmaka prabaMdha bhI prathama ke nAma se pahicAna kreN| hai isameM muni madanakIrti prathama kI vidvattA evaM pratibhA kA dUsare muni madanakIti ve hai jinake ziSya bra0 nara- viziSTa varNana karate hue unheM 'mahApramANika cUDAmaNi' siMhaka ne jhuMjhuNapura meM saM0 1517 meM "tiloyapaNNatto" likhA hai / sAtha hI likhA hai ki ve itane pratibhAzAlI the ko pratilipi kI thI tathA saM0 1521 meM inhI ke zisya ki eka dina me pAca sau zloka raca lete the para likha netranaMdI ke lie 'paumacariu' kI pratilipi kI gaI thI, nahIM pAte the| ve vAda-vivAda meM bar3e niSNAta the| apane inheM hama muni madanakoti dvitIya ke nAma se sabodhita pratipakSiyoM ko akATya yuktiyoM dvArA sadaiva parAsta kara kreNge| diyA karate the isalie ve 'mahAprAmANika cUDAmaNi' ke mani mavanakIti prathama-muni madanakoti prathama viruda se vikhyAta hue the| terahavI sadI ke vikhyAta manISI vidvAn the no 'yatipati' eka bAra ve apane guru vizAlakIrti jI kI AjJA aura 'mahAprAmANika cUDAmaNi' zIrSaka virudo (upAdhiyoM- vinA hI mahArASTra Adi pradezo meM vAda vivAda ke lie vizeSaNoM) se suzobhita the| inake guru kA nAma zrIvizAla cala diye; bhramaNa karate hue karNATaka prAnta ke vijayapura kIrti thaa| "zabdArNava candrikAkAra" muni somadeva ne rAjya ke rAjA kuntibhoja kI rAjyasabhA meM pahuMcakara vizAlakIti kA apane grantha meM ullekha kiyA hai ve likhate unhoMne apanI vidvattA aura pratibhA kA paricaya diyA, haiM ki-kolhApura prAnta ke arjurakA grAma me vAdIbha- jisase rAjA prabhAvita huA aura usane apane pUrvajoM ke vajAMkuza vizAlakIrti kI vaiyAvRtya se vi0 saM0 1262 varNana kA anurodha kiyA to muni jI ne lekhaka kI mAMga meM yaha grantha samApta kiyaa|" vAdIndra muni vizAlakIrti kI, isa para mahArAja kuntibhoja ne apanI viduSI putrI ko, paM0 AzAdhara jI ne, jo dhArA nagarI ke nivAsI the, madana maMjarI se Agraha kiyA aura usane parde ke pIche chipanyAyazAstra kA abhyAsa karAyA thA pataH vizAlakIrti kara likhanA svIkAra kara liyaa| kAlAntara me dono meM aura muni madanakIti prathama dhArA nagarI meM hI nivAsa prema prasaMga bar3ha gayA, jaba guru vizAlakIti ko isakA patA karate hoNge| pa0 AzAdhara jI ne apane 'jinayajJakalpa' to unhoMne pratAr3anA bhare patra likhakara apane ziSyoM ko (pratiSThAsAroddhAra) nAmaka grantha jo vi0 saM0 1285 meM unake pAsa unheM vApisa liyA jAne ko bhejA, para muni samApta huA thA, kI prazasti me muni madanakorti prathama jI para isakA koI asara na huA kintu kucha dinoM bAda ko yatipati kahA hai tathA unake dvArA 'prajJApuMja' kI upAdhi unheM svayaM bodha huA aura prAtmaglAni se pIr3ita hue taba prApti kA ullekha kiyA hai unhoMne isa duSkarma se nivRtti lekara punaH dIkSA dhAraNa
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahA 16, varSa 44, ki04 anekAnta kI aura "zAsanacatustriMzatikA" kI racanA kI jisame yaM-yaM duSTo na hi pazyati'.... AThaveM chava meM pUrva dizA apanI durbalatA ko svIkAra karate hue Adya chaMda likhA hai- ke pArzvanAtha kA ullekha hai| zAsanacatustriMzatikA ya-yaH pUrva bhavanaka maNDanamaNi..... nave chada me vetravatI yatpApavAsAdvAlo yaM yayo sopAzraya smaya / (vetavA) ke taTa para sthita zAntijina kA ullekha hai zu(zo)kSyatyaso yatijainabhUca zrIpUjyasiddhayaH // 1 // sambhavataH bajaragagar3ha yA ahAra kSetrake zAMtinAtha ho| isa anuSTup chanda ke eka-eka akSara se prArambha karate yo-yogA: yaM paramezvara hi kapila..'dazave chada me yogoM "zAsana castrizatikA" ke zeSa tetIsa chandoM kI racanA kI (kApAliko) kA ullekha hai| hai aMta meM mAlinI chaMda me prazasti svarUpa Atma paricaya so-sopAneSu sakapaTa maSTa ..11ve chaMda me sammedazikhara diyA hai se nirvANa prApta bIsa tIrthaMkaroM kA ullekha hai| iti hi madanaka tizcintayannA'macitte, pA-pAtAle paramAdareNa parayA 12ve chada meM puSpapura vigalati sati rAstu ryabhAgAbhAge / (paTanA) ke puSpadanta kA ullekha hai / kapaTa zatavilAsAn duSTavAgAndhakArAnU, sa(thA)-sraSTeti dvijanAyakahaririti 13veM chada me jayAta viharamANaH sAdhurAjIva bandhuH / / 3 / / nAgadaha ke pAvaM kA ullekha hai| prathama zloka ke pratyeka akSara se prArambha hone vAle ya-yasyAH pAthasinAmaviMzati bhidA 14veM chaMda me sammezeSa tetIsa chadoM ke viSaya me zrI somadeva ne 'yazastilaka- dagiri kI amRtavApI kA ullekha hai| campU me likhA hai - sma-smArtA pANipuTodanAdana miti 15ve chada me vedAta agretana vRttAnAma dyAkSaraH nirmitaH zloko'yam / vAdiyo kA ullekha hai| yaH pApanAzAya yatate sayatirbhavet // 7144 ya:-yasya snAnapayo'nuliptamakhila 16ve chada me pazcima yahAM hama isI ke spaSTIkaraNa hetu likhate haiM-kisa sAgara ke candraprabhu kA ullekha hai / akSara se kauna-sA chada prArambha hotA hai tathA usameM kisa zu(zo)-zuDhe sizilA tale suvimale...17veM chada me kSetra kA varNana hai ? ye sabhI chada saMskRta ke zArdUlavikrI- chAyA pArzvaprabhu kA ullekha hai / Dita chaMda hai kSa-kSArAmbhodhipayaH mudhAdravaiva 18veM chanda meM pAMca mo yat--yaddIpasyazikheva..... prathama chada isameM kailAsabhatra dhanuSa pramANa AdinAtha kA ullekha hai| ___kA ullekha hai| ti-tiryaJco'pinamantiyaM nijazirA...19veM chanda me pA-pAdAGguSTha nana prabhAsu..." dvi0 chaMda meM podanapura pAvApura ke mahAvIra kA ullekha hai| ke vAhuvalI kA ullekha hai| sau-saurASTra yaduvaMzabhUSaNa maNe:.."20veM chanda meM giranAra pa.-patra yatra vihAyasi..."ta. chaMda meM zrIpara (zirapUra) ke neminAtha kA ullekha hai| ke atarIkSa pavanAtha kA ullekha hai| ya-yasyA'dyA'pi sudundubhizvaramalaM'. 21veM chanda meM caMpAvAsa-bAsa sArthapateH purA...."caturtha chaMda meM hulagiri ke pura ke vAsupUjya kA ullekha hai / zakhajina tIrtha kA ullekha hai| ti-tiryagveSamupAsya pazyatatapo...22veM chanda me vaizeSikoM sA--sAnandaM nidhayo navA'pi ..... paMcama chaMda meM dhArA ke kA ullekha hai| pAzvanAtha kA ullekha hai| jai-jainAbhAsamataM vidhAya kudhiyA. 23veM chanda me zve. tAmbaroM kA ullekha hai| dvA-dvApaMcAzadananapANi paramo-chaThe chaMda meM vahatpura ke na-nAbhataM kilakarma jAlamasakRta "24vaM chanda me zaivo 57 hAtha U~ce vRhadeva kA ullekha hai| kA ullekha hai| lo-lokaH pacazatImitaravirataM.... sAtaveM chaMda meM jaina- m-mUrtiH karmazubhAzubhaM hi'25veM chanda meM sAMkhyoM kA pura (jainavadrI) ke gommaTadeva kA ullekha hai| ullekha hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrI madanakotiya ca--cArvAkazcaritojjhitarabhimato.. 26veM chanda me cArvA- TIkA kA Adya goza / isa taraha aura bhI kaI aitikoM kA ullekha hai / hAsika ghaTanAeM ina 35 chando se jur3I huI haiN| navama zrI-zrIdevI pramukhAbhiracitapadAmbhoja:--27ve chanda me chanda meM betavA ke zAnti jina / lagatA chanda meM vetavA ke zAnti jina / lagatA hai pADA sAhu dvArA narmadAnDe zAntijina kA varNana hai| nirmita zAntinAtha kI pratimA AhAra kSetra yA bajaraMgagar3a pU-pUrva yA''zramajagAma saritA 28veM chanda meM avarodha sthita pratimA ho| uparyukta kRti se yaha to spaSTa jJAta nagara ke muni suvratanAtha kA varNana hai| hotA hai ki muni zrI paryaTaka the aura vibhinna tIrthasthaloM jya-jAyAnAma parigraho'pi bhavinA.. 26veM chanda me| kI unhoMne yAtrA kI thii| sva0 paM0 paramAnanda jI kA aparigraha kA varNana hai| mata hai ki munizrI punaH dIkSita na hokara arhaddAsa nAma se si-sikte satsarito'mbubhiH zikhariNa:30veM chanda me gahastha ho gaye the aura muni suvrata kAvya jaisI kRtiyoM kI vipulAcala kA varNana hai| racanA kI para isame kitanI pramANikatA hai yaha zodha kA dha-dharmAdharmazarIra janyajanaka""31veM chanda me boddhoM kA viSaya hai para 'zAsanacastriMzatikA' kA pahalA anuSTupa varNana hai| chanda nizcaya hI unake punaH dIkSita hone kA dyotaka hai| ya:-yasmin bhUri vidhAturekamanaso 32veM chanda meM vidhya- tIsare chanda me varNita zrIpura mahArASTra ke akolA giri kA varNana hai| jilA sthita vAzima tAlluke kA grAma zirapura hai jahAM A-Aste samprati medapAThaviSaye...33veM chanda meM mevADa aMtarikSa pAzrvanAtha kI sAtizaya pratimA vidyamAna hai aura ke mallinAtha kA varNana hai|| digambarI pratimA hai| kahate haiM isake nIce se ghur3asavAra zrI-zrImanmAlava deza magalapure. 34ve chanda meM mAlavA yA sira para ghar3A rakhe panihArina nikala jAtI thI para ke maMgalapura meM sthita abhinaMdana svAmI kA varNana hai| aba kAla doSa se utanA prabhAva to nahIM rahA phira bhI isa taraha muni madanakIrti prathama ne kevala 35 chando isake nIce se abhI bhI rumAla yA patalA kapar3A nikala kI racanA kara itihAsa meM apanA sthAna banA liyA hai sakatA hai| sampUrNa kSetra digambarI hai para isa sAtizaya jaise ki hindI me paM. candradhara zarmA gulerI ne kevala eka pratimA para zvetAmbaroM ne apanA adhikAra kara liyA hai kahAnI-'usane kahA thA' likhakara itihAsa meM apanA aura eka vivAdAspada sthiti paidA kara dI hai, AzA hai sthAna banA liyA hai| muni jI kI isa racanA ke ati- loga mila baiThakara samUcita samAdhAna DhUMDha nikaaleNge| gatika rikta bhaNDAroM meM khoja karane para sambhavataH rAjA kunti- mani madanakoti dvitIya-munizrI madanakIrti di. bhoja ke pUrvajoM kI gAthA mila jAve to vaha itihAsa kI balAtkAra gaNa kI dillI jayapura zAkhA kI AcArya bahumUlya dharohara siddha hogii| 'zAsana catustriMzatikA' paramparA meM bhaTTAraka padmanaMdI ke ziSya the| isa zAkhA kI ke pratyeka chanda ke anta meM 'digvAsasAM zAsanam' kA prayoga sthApanA bha0 zubhacandra ne saM0 1450 meM kI thI, ve 56 kara munizrI ne digambaratva kI pradhAnatA ko vizeSa rUpa se varSa taka isa paTTa para AsIna rhe| ve brAhmaNa jAti ke ghoSita kiyA hai| ina chandoM meM aneko aitihAsika ghaTa- the| isI paramparA me muni madanakIrti dvi0 ke ziSya naranAoM kA samAveza hai jaise 34veM chanda me mleccha zahAbuddIna siMhaka ne jhanjhaNapura meM "tiloyapaNatI" kI mArgazIrSa gaurI kA mAlavA ke AkramaNa kA ullekha hai| 28veM chada zaklA Na bhaumavAra saM0 1517 ko pratilipi kI thI tathA meM Azramapattana (kezorAya pATana) meM muni suvrata nAtha kA jyeSTha sudI 10 budhavAra saM0 1521 ko gvAliyara meM caMtyAlaya aitihAsika hai| yahAM nemacandra siddhAntadeva aura "paumacariu" kI pratilipi inhI munizrI ke ziSya ne brahmadeva rahate the| yahAM somarAja zreSThI ke lie nemicandra netranaMdI ke lie likhI thii| isa AcArya paramparA meM siddhAntadeva ne 'dravyasagraha' kI racanA kI thI tathA brahmadeva prabhAcandra padmanaMdI, zubhacandra, jinacandra, padmanaMdI, madanane usakI TIkA kI thii| dekho brahmadevakRta dravyasaMgraha kI kIrti, netranaMdI Adi aneka bhaTTAraka hue haiN| paumacariu
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ anikAnta ko prazasti mUlarUpa se uddhata kara rahe haiM-"saMvat 1521 usameM mahArAja kuntibhoja ke pUrvajoM kI yazogAthA yadi varSe jyeSTha mAse sudi 10 budhavAre zrI gopAcala durge zrI mila jAtI hai to itihAsa kI bahumUlya dharohara hAtha laga mUlasaMdhe balAtkAragaNe . "bha0 zrI prabhAcandra devAH tatra sakatI hai / munizrI madanakIti prathama itihAsavettA bhI the zrI papanaMdi ziSya zrI madanakoti devAH tacchiSya zrI netra. apanI choTI-sI kRti meM unhone itihAsa kI anekoM ghaTanaMdI devA: tannimitre khaMDelavAla luhADiye gotre saMgahI nAoM kA ullekha kiyA hai jinheM loga prAyaH vismati ke pAmA bhAryA dhanazrI......" garbha meM havA cuke haiN| jahAM ve itihAsa ke vettA the vahAM tiloyapaNNattI kI mUla prazasti nimna prakAra hai- unheM jainetara darzanoM sAMkhya, vaizeSika, cArvAka, zaiva, "svasti zrI saMvat 1517 varSe mArga sUdi 5 bhaumavAre mImAMsaka naiyyAmika, kApAlika Adi kA bhI gambhIra malasaMghe balAtkAragaNe..... bha. papanaMdI devAH tatpa bha0 adhyayana thA isI ke bala para ve bAda-vivAda meM kabhI parAzrI zubhacanda devAH munizrI madanakIti tacchiSya brahma nara. jita nahIM hote the aura digambara zAsana kI dharmadhvajA ko siMhakasya... zrI jhujhuNapure likhitametatpustakam / " phaharAte hue nirbhayatA pUrvaka vibhinna pradezoM meM vicaraNa isa taraha munizrI madanakIrti dvi0 kA saMkSipta-sA kiyA karate the aura apanI yaza patAkA phaharAte rahate the| ullekha milatA hai, inakI kisI kRti kA koI patA nahI unhAna girakara unhoMne girakara saMbhalanA sIkhA thA, aise dRr3ha adhyavasAyI calatA hai| para munizrI madanakIrti prathama kI vidvattA evaM paramapunAta munizrA . paramapunIta munizrI ke caraNoM meM apane zraddhA sumana samarpita pratibhA se jaina sAhitya kA itihAsa jagamagA rahA hai / karatA huuN| yadyapi unakI choTI-sI eka hI racanA 'zAsanacatustriMza zruta kuTIra, 68 vizvAsa mArga, ThikA' upalabdha hai para yadi bhaNDAroM ko khojA jAya aura vizvAsanagara, zAhadarA dillI-32 vigaurA (TIkamagar3ha) nivAsI devI dAsa bhAyajI ke do pada : rAga kedAro, rAga soraTha timhi nija para guna cInhI re| jAnanahAra hato soI jAnyo lakhana hAra lakhi lInho re / grAhaka joga vastu grAhaja kari, tyAga joga taji dIno re| dharane kI su sudhAra nA dhari, puni karane kAja su kIno re| sata rAgAdi vibhAva parinamana so samaya prati khIno re| deviyadAsa bhayo siva sanamukha so niragraMtha uchInho re // cetana aMka jIva nija lanchana jaDa su acetana rInhoM re| parasama zAma carana jinake ghaTa prakaTa bhaye guna tIno re| nijI rAga naTaniyati laTI ho niyati laTI, zravana sabada suna magana rahata puni nidrA juta asneha httii|3 hama dekhI jaga jIvani kI niyati lttii| basata pramAda purAM juga juga ke chADi sabai nija bala subhttii| sumati sakhi saravaMga visari kari Doke durgati nkttii||1|| Tuka sukha kAja ilAja karata bahu parabasa pari marajAda ghttii| rAjakathA tasakara triya bhojana visavA sara mukha sutthttii| guru upadeza viSa suna bAvata tinata bhava paraNati ucttii| kodha kalita prati sumAna maya lobha lagana aMtara kpttii||2 devIdAsa kahata jiya sIMcata phalahata beli nahIM ukhttii||nn|| saparasa lIna gaMdha rasanA rula varana rUpa sura nara prgtthii| -zrI kundanalAla baina ke sojanya se
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina yakSa-yakSI pratimAe~ zrI rAmanareza pAThaka zAsana devatA samUha meM 24 yakSoM aura utanI hI trimaMga mudrA meM paricArikA, cAMvaradhAriNI suzobhita hai| yakSiyoM kI gaNanA hai| ye yakSa aura yakSI tIthaMkaroM ke rakSaka bAMyA hAtha kaTyAvalambita hai| donoM pArzva meM aMjalI hasta kahe gaye haiN| tIrthakara pratimAoM ke dAyeM ora yakSa aura mudrA me bhU-deva aura zrIdevI kA Alekhana hai / 10vIM zato bAyeM ora eka yakSI kI pratimAeM banAye jAne kA vidhAna kI yaha pratimA kAphI bhagna avasthA meM hai| kalAtmaka hai| pazcAtakAla meM svataMtra rUpa se bhI yakSa-yakSiyoM ko abhivyakti kI dRSTi se mUrti uttara pratihAra kAlIna pratimAeM banAI jAne lagI thii| yadyapi tAMtrika yuga ke zilpa kalA ke anurUpa hai| prabhAva se vivaza hokara jainoM ko ina devoM kI kalpanA gomegha ambikA-bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha ke karanI par3I thI kintu inheM jaina paramparA meM sevaka yA rakSaka zAsana yakSa-yakSI gomegha ambikA kI pratimA mvAliyara darga kA hI darjA milA hai na ki upAsya deva kA yakSa-yakSiyoM se prApta huI hai| (saM. kra. 264) gomegha ambikA savya pratimAe~ sarvAMga sUndara sabhI prakAra ke alaMkAroM se yukta lalitAsana meM baiThe hue hai| gomedha kI dAyIM bhujA evaM makha banAne kA vidhAna hai| karaNDa mukuTa aura patra kuNDala bhagna hai| bAyI bhujA se bAyI jaghA para baiThe hae bAlaka dhAraNa kiye prAyaH lalitAsana meM banAyI jAtI hai / kendrIya jeSTha putra zubhaMkara ko sahArA diye hai| bAlaka kA sira saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara meM prathama tIrthaMkara Adi- bhagna hai| ve muktAvalI evaM keyara dhAraNa kiye hai| aMbikA nAtha evaM bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha ke yakSa-yakSiyoM kI kI dAyI bhujA meM sthita AmbalumbI bhagna hai| bAyIM majA cAra pratimAeM saMrakSita haiN| jisakA vivaraNa nimnalikhita se bAlaka kaniSTa putra priyaMkara ko sahArA diye hue hai| dezI AkarSaka keza, caka evaM pama kuNDala, muktAvalI, gomakha yakSa-prathama tIrthaMkara RSabhanAtha ke zAsana usbandha, balaya va nUpura dhAraNa kie hai| devI kA dAyA~ devatA kI gaMdhAvala jilA devAsa madhya pradeza se prApta go- aura papa para rakhe hue hai / bAyeM pArzva me bAmbalumbI AMzika mukha yakSa kA mukha pazu AkAra (govavatraka) aura zarIra rUpa se surakSita hai| usake nIce eka puruSa aMkita hai, mAnava kA hai / (saM.kra. 230) apa savya lalitAsana meM jisakI dAyIM bhujA bhagna hai| bAyIM bhujA kaTyAvalambita baiThe hue zAsana deva kI dAyIM nIce kI bhUjA bhagna hai / dAyIM hai| pAdapITha para donoM ora do kuntalita keza yukta lali. UparI bhujA meM gadA, bAyIM UparI bhujA meM parazu va nIce tAsana me do pratimA aMkita hai jisako dAyIM bhujA abhaya kI bhujA meM bIjapUraka lie hai| yakSa AkarSaka karaNDa mukuTa mudrA meM bAyIM, bAyeM paira kI jaghA para hai| madhya meM do muktAvalI, urubandha, keyUra, balaya, mekhalA se susajjita hai| yoDA yuddha lar3a rahe hai| rAjakumAra zarmA kI sUcI meM isa kalAtmaka abhivyakti 11vIM zatI I. paramAra yugIna zilpa mUrti ko strI-puruSa do bAlaka likhA huA hai| 11vIM kalA ke anurUpa hai| zatI I0 kI yaha mUrti kacchAdhAta yugIna zilpa kalA ke cakrezvarI-prathama tIrthaMkara RSabhanAtha ko zAsana anurUpa hai|| yakSI cakrezvarI kI gvAliyara durgase prApya mAnavarUpI garur3a ambikA -bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha ke zAsana para savAra hai, sira evaM Upara ke do hAtha khaMDita haiN| (saM. yakSI ambikA kI tumena jilA gunA madhyapradeza se prApta kra.305) nIce ke do hAtha AMzikarUpa se surakSita haiN| haI hai| (sa. kra. 49) savya lalitAsana meM siMha para baiThI donoM ora do cakra bane hue haiM, yakSI ekAvalI, hAra, uru- huI hai| bAyIM jaMghA para laghu putra priyaMkara khar3A huA hai| baMdha, keyUra, balaya, mekhalA pahane hue haiM evaM pairoM meM adho- dAyeM ora jyeSTha putra zubhaMkara khar3A huA hai| devI dAyIM vastra dhAraNa kiye hue haiM / garur3a ke sira para AkarSaka keza, bhunA meM AmralumbI lie hai evaM bAyIM bhujA se apane laSa cakra kuNDala, hAra mekhalA pahane hue hai| donoM pArya meM (zeSa pR0 20 para)
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18, varSa 4,ki04 anakAnta kI prazasti mUlarUpa se uddhRta kara rahe haiM-"saMvat 1521 usameM mahArAja kuntibhoja ke pUrvajoM ko yazogAthA yadi varSe jyeSTha mAse sudi 10 budhavAre zrI gopAcala durge zrI mila jAtI hai to itihAsa kI bahumUlya dharohara hAtha laga mUlasaMdhe balAtkAragaNe..."bha0 zrI prabhAcandra devAH tatra sakatI hai / munizrI madanakIti prathama itihAsavettA bhI the zrI papanaMdi ziSya zrI madanakoti devAH tacchiSya zrI netra. apanI choTI-sI kRti meM unhone itihAsa kI anekoM ghaTanaMdI devA: tannimitre khaMDelavAla luhADiye gotre saMgahI nAoM kA ullekha kiyA hai jinheM loga prAyaH vismRti ke ghAmA bhAryA dhanazrI......" garbha meM huvA cuke haiN| jahAM ve itihAsa ke vettA the vahAM tiloyapaNNattI kI mUla prazasti nimna prakAra hai- unheM janetara darzanoM sAMkhya, vaizeSika, cArvAka, zaiva, "svasti zrI saMvat 1517 varSe mArga sudi 5 bhaumavAre mImAMsaka naiyyAmika, kApAlika Adi kA bhI gambhIra mUlasaMghe balAtkAragaNe..."bha. papanadI devAH tatpa bha0 adhyayana thA isI ke bala para ve bAda-vivAda meM kabhI parAzrI zubhacanda devAH munizrI madanakIti tacchiSya brahma nara. jita nahI hote the aura digambara zAsana kI dharmadhvajA ko siMhakasya".""zrI jhujhuNapure likhitametatpustakam / " phaharAte hue nirbhayatA pUrvaka vibhinna pradezoM meM vicaraNa isa taraha munizrI madana kauti dvi0 kA saMkSipta-sA kiyA karate the aura apanI yaza patAkA phaharAte rahate the| ullekha milatA hai, inakI kisI kRti kA koI patA nahI unhoMne girakara saMbhalanA sIkhA thA, aise dRr3ha adhyavasAyI calatA hai| para munizrI madanakIti prathama kI vidvattA evaM ... paramapunIta munizrI ke caraNoM meM apane zraddhA sumana samarpita paramapunAta munizrA ka' pratibhA se jaina sAhitya kA itihAsa jagamagA rahA hai| karatA huuN| yadyapi unakI choTI-sI eka hI racanA 'zAsanacatustriza zruta kuTIra, 68 vizvAsa mArga, tikA' upalabdha hai para yadi bhaNDAroM ko khojA jAya aura vizvAsanagara, zAhadarA dillI-32 vigoga (TIkamagar3ha) nivAsI devI dAsa bhAyajI ke do pada : rAga kedAro, rAga soraTha timhi nija para guna conhI re| jAnanahAra hato soI jAnyo lakhana hAra lakhi lInho re| grAhaka boga vastu grAhaja kari, tyAga joga taji dIno re| dharane kI su suSAra nA dhari, puni karane kAja su kIno re| sata rAgAdi vibhAva parinamana so samaya prati khono re| deviyadAsa bhayo siva sanamUkha so niragraMtha uchInho re // cetana aMka jIva nija lanchana jaDa su acetana rInhoM re| darasama jJAna parana jinake ghaTa prakaTa bhaye gama tIno re| rAga naTaniyati laTI hI niyati laTI, zravana sabada suna magana rahata puni nidrA juta asneha httii|3 hama dekhI jaga jIvani kI niyati lttii| basata pramAda purAM juga juga ke chADi sabai nija bala subhaTI / sumati sakhi saravaMga visari kari Doke durgati nkttii||1|| duka sukha kAja ilAja karata bahu parabasa pari marajAda ghttii| rAjakathA tasakara triya bhojana visavA sara mukha sutthttii| guru upadeza virSa suna bAvata tinata bhava paraNati ucttii| krodha kalita prati sumAna maya lobha lagana aMtara kapaThI // 2 devIdAsa kahata jiya sIMcata phalahana beli nahIM ukhttii||nn| saparasa lIna gaMdha rasanA rukha varana rUpa sura nara prgttii| -bI kumvana lAla jaina ke saujanya se
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina yakSa-yakSI pratimAe~ 0 zrI rAmanareza pAThaka zAsana devatA samUha meM 24 yakSoM aura utanI hI trimaMga mudrA meM paricArikA, cAMvaradhAriNI suzobhita hai| yakSiyoM kI gaNanA hai| ye yakSa aura yakSI tIthaMkaroM ke rakSaka bAMyA hAtha kaTyAvalambita hai| donoM pArzva meM aMjalI hasta kahe gaye haiN| tIrthakara pratimAoM ke dAyeM ora yakSa aura mudrA meM bhU-deva aura zrIdevI kA Alekhana hai / 10vIM zatI bAyeM ora eka yakSI kI pratimAeM banAye jAne kA vidhAna kI yaha pratimA kAphI bhagna avasthA meM hai| kalAtmaka hai| pazcAtakAla meM svataMtra rUpa se bhI yakSa-yakSiyoM kI abhivyakti kI dRSTi se mUrti uttara pratihAra kAlIna pratimAeM banAI jAne lagI thii| yadyapi tAMtrika yuga ke zilpa kalA ke anurUpa hai| prabhAva se vivaza hokara jainoM ko ina devoM kI kalpanA gomegha ambikAbAIsave tIrthaMkara neminAtha ke karanI par3I thI kintu inheM jaina paramparA meM sevaka yA rakSaka zAsana yakSa-yakSI gomegha ambikA kI pratimA gvAliyara durga kA hI darjA milA hai na ki upAsya deva kA yakSa-yakSiyoM se prApta huI hai| (saM. kra. 264) gomegha ambikA savya pratimAeM sarvAMga sundara sabhI prakAra ke alaMkAroM se yukta lalitAsana me baiThe hue hai| gomedha kI dAyI bhujA evaM mukha banAne kA vidhAna hai| karaNDa mukUTa aura patra kRNDala bhagna hai| bAyI bhujA se bAyIM jaghA para baiThe hae bAlaka dhAraNa kiye prAyaH lalitAsana meM banAyI jAtI hai| kendrIya jeSTha putra zubhaMkara ko sahArA diye hai| bAlaka kA sira saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara meM prathama tIrthakara Adi- bhagna hai / ve muktAvalI evaM keyura dhAraNa kiye hai| aMbikA nAtha evaM bAIsaveM tIrthakara neminAtha ke yakSa-yakSiyoM kI kI dAyIM bhujA me sthita AmbalumbI bhagna hai| bAyIM bhajA cAra pratimAeM saMrakSita haiM / jisakA vivaraNa nimnalikhita se bAlaka kaniSTa putra priyaMkara ko sahArA diye hae hai| dezI AkarSaka keza, caka evaM pama kuNDala, muktAvalI, gomukha yakSa-prathama tIrthaMkara RSabhanAtha ke zAsana usbandha, balaya va nUpura dhAraNa kie hai| devI kA dAyA~ devatA kI gaMdhAvala jilA devAsa madhya pradeza se prApta go-paira papa para rakhe hue hai / bAyeM pArva meM bAmbalumbI nAzika mukha yakSa kA mukha pazu AkAra (govavatraka) aura zarIra rUpa se surakSita hai| usake nIce eka puruSa aMkita hai, mAnava kA hai| (saM. kra. 230) apa savya lalitAsana meM jisakI dAyI bhujA bhagna hai| bAyI bhujA kaTyAvalambita baiThe hue zAsana deva kI dAyIM nIce kI bhUjA bhagna hai / dAyI hai| pAdapITha para dono ora do kuntalita keza yukta laliUparI bhujA meM gadA, bAyI UparI bhujA meM parazu va nIce tAsana meM do pratimA aMkita hai jisakI dAyI bhujA abhaya kI bhUjA meM bIjapUraka lie hai / yakSa AkarSaka karaNDa mukuTa mudrA meM bAyIM, bAyeM paira kI jaghA para hai| madhya meM do muktAvalI, urubandha, keyUra, balaya, mekhalA se susajjita hai| yodA yuddha lar3a rahe hai| rAjakumAra zarmA kI sUcI meM isa kalAtmaka abhivyakti 11vIM zatI I. paramAra yugIna zilpa mati ko strI-puruSa do bAlaka likhA huA hai| 11vI kalA ke anurUpa hai| zatI I0 kI yaha mUrti kacchapadhAta yugIna zilpa kalA ke cakrezvarI-prathama tIrthaMkara RSabhanAtha ko zAsana anurUpa hai| yakSI cakrezvarI kI gvAliyara durgase prApya mAnavarUpI garur3a amvikA -bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha ke zAsana para savAra hai, sira evaM Upara ke do hAtha khaMDita haiN| (saM. yakSI ambikA kI tumena jilA gunA madhyapradeza se prApta kra. 305) nIce ke do hAtha AMzikarUpa se surakSita haiN| huI hai| (sa. kra. 46) savya lalitAsana me siMha para baiThI donoM ora do cakra bane hue haiM, yakSI ekAvalI, hAra, uru- huI hai| bAyIM jaMSA para laghu putra priyaMkara khar3A huA hai| baMdha, keyUra, balaya, mekhalA pahane hue haiM evaM pairoM meM adho- dAyeM aura jyeSTha putra zubhaMkara khar3A huA hai| devI dAyIM vastra dhAraNa kiye hue haiM / garur3a ke sira para AkarSaka keza, bhunA AmralambI lie hai evaM bAyIM bhujA se apane laSa cakra kuNDala, hAra mekhalA pahane hue hai| donoM pAravaM meM (zeSa pR0 20 para)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kAmAM" ke kavi seDhamala kA kAvya D DA. gaMgArAma garga, bharatapura caurAsI khambhA aura puSTimArgIya kRSNa bhakti sampra. sAMgAnera ke jaina samAja ko prApta kAmA ke jaina samAja dAya ke prAcIna pITha ke rUpa meM bharatapura jile ke kAmavana kI ciTThI se hI milI thii| kSatriyavaMzotpanna kaviyitrI kasbe kA aitihAsika aura sAMskRtika mahattva hai| yaha pAnakuMvari ko jinendrabhakti aura hemarAjakRta muktaka kAvya kasbA jayapura ke saMsthApaka savAI jayasiMha ke putra kIti- 'dohA zataka' ne jaina sAhitya ke itihAsa meM bhI kAmA siMha kI jAgIradArI meM bhI rahA thaa| digambara AmnAya nagara ko garimApUrNa sthAna dilavAyA hai| madhya yuga me ke sudhAravAdI paMtha 'terahapaMtha' ke vikAsa meM isa upanagara uttara bhArata me jaina samAja ke utsava bar3e utsAha pUrvaka kI mahattvapUrNa bhUmikA rhii| sAMgAnera kasbe me utpanna vyApAra stara para manAye jAte the| ina utsavoM meM 'kAmA' jodharAja godIkA (lekhana kAla saMvat 1723 ke Asa kA rathotsava bar3A prasiddha thaa| zatAdhika padoM kA racayitA pAsa) ko rUr3hAcAra ke prati tIvra virodha karane ko preraNA acacita jagarAma godIkA (abhI taka acacita) kAmA Akara zraddhApUrvaka rathotsava meM sammilita huA thaa| usI (pR. 16 kA zeSAMza) ke zabdoM meMputra priyaMkara ko sahArA diye hue hai devI AkarSaka keza suphala phalI mana kAmanA jaba kAmA praaye| kuNDala, muktAvalI, keyUra, balaya, mekhalA napura pahane hue rathArUr3ha prabhu dekhi ke prati AnaMda paaye| hai| Upara Amra vRkSa kI chAyA hai| esa. Ara. ThAkura ne isa mUrti ko pArvatI likhA hai| jabaki DA. brajendranAtha vana vihAra ko jaba sunyo, vAjina bajAye / zarmA ne isa mUrti ko ambikA hI likhA hai| DA. rAja taba saMgha uchAha sauM jina maMgala gAye / kumAra zarmA kI sUcI meM isa pratimA ko pArvatI likhA mUrati sundara sohanI, lakhi naina siraaye| gayA hai| ukta pratimAeM kendrIya saMgrahAlaya gUjarI mahala nirakhi nirakhi citta copa sau, phiri phiri llcaaye| meM saMrakSita hai| purAtatvavettA, purAtatva evaM sagrahalaya phuni pUjA vidhi jaba lasI, aMga aMga sarasAye / naladhara subhASa sTeDiyama ke pIcha, taba 'jagarAma' jinaMda 4 aSTAMga navAye // 'kAMmA' meM prati varSa Ayojita hone vAlI isa 'ratharAyapura (ma.pra.) sandarbha-sUcI yAtrA' meM vibhinna sthAnoM ke zrAvakoM ke bhAga lene kI 1. vasunandi /12 2. vasunandi 4/21 carcA kavi seTUmala ne bhI kI hai3. zarmA rAjakumAra madhyapradeza ke purAtatva kA sadarbha kAmA saihara suhAvai ho, dekhata citta na aghAvaM / grantha bhopAla 1674 pR0 474 kramAka 229. terahapaMthI dir3ha saradhAnI, aura calana nahiM bhAva ho| 4. zarmA rAjakumAra pUrvokta pR0 476 0 301. jAmaiM jinamaMvira zubha soMhai, dekhata citta na aghAvaM / 5. zarmA rAjakumAra pUrvokta pR0476 kra. 264. barasa barasa meM hoi jAyA, bhavijana punya kamAvai ho| 6. ThAkura esa.Ara. kaiTaloga Apha skapcarsa Akiloji- deza veza ke zrAvaga prAva, pUjA dekhi lubhAva / kala myUjiyama ema. bI. pR0 7. 'sehUM' je parabhAvanA kari hai, so manavAMchita pAvai / 7. zarmA bujendranAtha 'jaina pratimAe~, dillI 1976 pR.76 kAmA nagara ke prati adhika jhukAva aura AkarSaNa 8. zarmA rAjakumAra pUrvokta pR0 468 kra. 48. rakhane vAle kavi sermala dIga ke prasiddha seTha abhairAma aura
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'kAmA ke kavi semala kA kAvya ko hai cetana ke bar3e zraddhApAtra the| kavi ne svayaM bhI unake dvArA se ye bhava bhava sukhAi, sevI zrI jinraay|| sahasroM vyaktiyoM ko diye jAne vAle AhAra dAna kA navadhA bhakti ke vibhinna aMgoM me pAda sevana' aura ullekha karate hue unake dharmAnurAga kI carcA isa prakAra kIrtana' meM kavi kI vizeSa AsthA hai karo ho dhyAna, praba karo ho dhyAna, jaina kula janma khaMDelavAla nirapatelA voga sahara nAmI prabhu carana kamala ko karo ho dhyAna / jAsa ghara hai| jAtaM hoya parama kalyAna / pitA bAlakisna jAko, dharma hI soM rAga prati, prAna deva sevo sukha jAna, ti ta hau prati dukha mahAna / aura vikalpa jo mana maiM na ghara hai| jAkI karata indrAdika seva prAna / dhana so mAtA jina jAye ye mrAta, sohai agha tama nAsana mAna / / kula ke prAbhUSaNa vitta sArU dukha hara hai| 'seTa' jina guna nita karo ho gAna, abhayarAma cetana nAma karAyo zrI jU ko dhAma, yahI hai aba terau sayAna // yA bar3AI ser3ha jyoM kI tyauM kari hai|| apane ArAdhya kI upAsanA ke lie pracalita paddha. dIvAna jI mandira, vAsana geTa, bharatapura meM prApta tiyo me se bhakta ser3hamala ne nAma smaraNa ko adhika cAhA eka gaTake meM saMDha ke 50-60 pada sAraga, soraTha, gorI, hai| unakI dRSTi me sasa.ra ke du.kha-sAgara se ubArane aura parabhAtI, dhanAzrI, kAphI, Imana, basata, dhamAla rAgoM meM pazu pakSI taka kA uddhAra karane meM 'jina' kA nAma hI upalabdha hai| ina pado ke atirikta inhoMne dohe bhI sArthaka hailikhe| abhI taka kevala 12 dohe upalabdha haiN| jinendra zrI jina nAma pracAra mere, zrI jina nAma adhAra / deva ke prati apanI eka niSThatA ser3hamala ne ina zabdo meM prAgama vikaTa dukha sAgara maiM se, ye hI leha ubAra / abhivyakta kI hai yA paTatara aura nahi dUjo, yaha hama niharca dhAra / jinarAja deva mohi bhAva ho, yA cita dharate pasu paMSo bhI utare bhavadhi pAra / ___ koI kachu na kahI kyoM na maaii| nara bhava janma saphala nahIM tA vina, aura saba karanI chAra / aura na citta suhAvai ho||1 soDhaM mana aura vacana kAya kari, sumirata kyoM na gaMvAra / jAko nAva leta ika china maiM koTa kalesa nasAva ho| ___kavi seDhamala dvArA likhita doho me kucha hI dohe pUjata carana kaMbala nita tAke, manavAMchita ridha pAvai ho| prApta hai| sata mahimA aura nAma mahimA sa sambandhita iMdrAvika sura kAkU sevata, dekhata tripata na pAvai ho| kavi ke do muktaka isa prakAra haitIna loka mana baca tana pUje, 'seda' tina japta gAva ho| durajana kabhI na sukha kara, lAkha karo jo hoya / anya ArAdhyoM kI laghutA meM kavi ser3hamala ne unake dUdha pilAyo sarpa kU, hAlAhala viSa hoya // 1 avatArI jIvana meM bhoge gae duHkha aura sukha ko mahatvapUrNa zrI jinavara ke nAma kI, mahimA agama apAra / kAraNa mAnA hai| rAga aura roSa se rahita jinendra kI ArAdhanA ke lie semala kisI bhI saMkalpa-vikalpa ko bhAva bhagati kara japata je, te pAvati bhava pAra / / 12 guJjAyaza nahIM samajhate ser3hamala kavi hone ke atirikta zreSTha lipikartA the| kauna hamArI sahAi prabhU vina, kona hamArau sahAi / inhoMne gamacandra kRta caturvizani pUjA ko mAgha badi 13 aura kudeva sakala hama dekheM, hAhA karata vihAi / savat 1888 vi. meM lipibaddha kiyaa| inakI anya lipinija dukha TAlana ko gama nAhIM, so kyoM para nasAya / kRta racanA navala sAhi kRta 'vardhanAna purANa' savat 1877 rAga roSa kara por3ana prata ho, sevaga kyoM dukhadAya / kA hai| donoM lipikRta grantho kI suvAcyatA aura sundaratA yAta saMkalapa vikalapa chAMDo, mana paratIta ju lAi / ko dekhakara semala aura una jaise saikar3oM lipikartAoM ke
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22, 4,ki.4 prati mana meM yakAyaka zraddhAbhAva umar3a par3atA hai jinhoMne karavA kara vibhinna jinAlayoM meM bhejA karate the isalie pichale cAra-pAMca sau varSoM meM apane kaThina zrama se bhAratIya ye kavi gujarAta, mahArASTra, rAjasthAna, madhyapradeza, bihAra vAGmaya ko surakSita aura cirajIvI banAyA hai| vela- sabhI kSetroM meM bar3e lokapriya ho ge| beDiyara presa prayAga ne saMta sAhitya aura puSTimArgIya inake pranya-ratnoM kI camaka ne brajabhASA athavA saMsthA kAMkarolI ne kRSNa bhakti sAhitya ke prakAzana meM pazcimI hindI ko baDA lokapriya banAyA tathA viSama bar3I tatparatA dikhalAI hai / vibhinna jinAlayo me paramparA paristhitiyoM meM bhI deza kI bhAvAtmaka ekatA me yogadAna se upalabdha lakSAdhika hastalikhita kRtiyo kI upekSA kiyaa| Aja vejJAnika aura suvidhA sampanna yuga karake unheM caho aura dImakoM kI dayA para chor3anA ucita prAcIna paramparA se milatA-julatA rUpa sugamatA se vyavana hogaa| dyAnatarAya, vinodIlAla, nathamala vilAlA, hArya ho sakatA hai / zreSTha kaviyoM kI khoja, prakAzana aura devIdAsa jagarAma godIkA jaise zreSTha kaviyo ke kAvya- hindI sAhitya me unheM sthAna dilavAne ke lie zreSThijanoM, ratnoM ko kaba taka hama veSThanoM me kaida rakheMge? madhyayuga me zodhaka aura pratiSThita vidvAno kA samanvita prayAsa apeser3hamala jaise tyAgI tathA anya vRttibhogI brAhmaNo se jaina. kSita ho gyaa| gheSThi paramparAgata jaina grantho kI sahasro pratilipiyAM parigraha-pApa parigraha grahaprastaH sarva gilitumicchati / dhanaM na tasya saMtoSaH, saritpUramivArNavaH // parigraharUpI graha se grasita prANo samasta dhana ko nigalanA cAhatA hai use santoSa usI prakAra nahI hotA jisa prakAra nadiyo kI bAr3ha se samudra ko santoSa nahI hotaa| pariprahamamuktvA yo muktimicchati muuddhdhoH| khapuSpaiH kurute sAraM sa bandhyAsutazekharam // --jo makhaM 'parigraha' ko chor3e binA mukti (AtmazuddhasvarUpa) prApta karanA cAhatA hai, vaha bandhyA ke suta aura AkAza puSpoM se mukuTa banAnA cAhanA hai| dravyaM duHkhenacAyAti sthitaM duHkhena rkssyte| duHkha zokakaraM pApaM dhika dravyaM duHkha maajnm|| -dhana duHkha se AtA jAtA hai, dukha se ThaharatA hai aura dukha se rakSA kiyA hai| dukha-zoka ko karAne vAle pAparUpa dravya ko dhikkAra hai-dravya dukha kA bhAjana hai| zayyAhetuM tuNAdAnaM munInAM ninditaM budhaiH| yaH sa dravyAdikaM gRhan kiM na nincho jinAgame / / -vidvAnoM se zayyA-hetu tRNa ko grahaNa karane vAle muni kI nindA kI gaI hai-jo muni dravyAdi ko grahaNa karatA hai vaha jina-prAgama me nindha hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke tIna rUpa zrI munnAlAla jaina 'prabhAkara' samyagdarzana kI prApti kA mUla kAraNa tattvavicAra hai| vizeSa varNana labdhisAra 3 meM dekheM tathA mokSamArga prakAza tatva vicAra ke abhyAsa ke bala teM mithyAtva karma ke niSekoM pR. 316 meM tatvavicAra ke viSaya meM kahA hai dekho tatvakI sthiti anubhAga zaktihIna hoya hai aura hIna hote-2 vicAra kI mhimaa| tatvavicAra vinA devAdika kI pratIti kucha niSeka AgAmI kAla meM udaya Ane yogya samyag- kareM, bahuta zAstra abhyAsa, bahuta vata pAle, tapazcaraNAvi mithyAtva va samyagprakRti rUpa ho jAte haiM aura kucha niSeka bhI kare taba bhI samyaktva kI prApti kA adhikArI nahIM hai| bAda meM udaya Ane yogya ho jAte haiN| usI prakAra samyag- tathA tatvavicAra vAlA ina saba kriyAoM ke binA samyagamithyAtva ke kucha niSeka bhI samyakaprakRti rUpa ho jAte haiM darzana kA adhikArI ho haiN| isase siddha hotA hai ki kucha samyagmithyAtvarUpa meM hI rahate haiM / ye samyamithyAtva ke samyagdarzana kI prApti ke lie tatvavicAra karanA hI mukhya niSeka tathA mithyAtva ke vo niSeka jinako bAda meM udaya kAraNa ho hai, ho bahuta se jIva pahile devAdika kI pratIti Ane yogya kiye the sattA meM rahate haiM inako sadavasthA rUpa kareM, zAstra abhyAseM, vrata pAleM tathA tapazcaraNa bhI kareM upazama kahate haiM aura jina mithyAtva tathA mizramidhyAtva aura bAda meM tatvavicAra karane laga jAe~ to samyagdarzana ke niSekoM ko samyakaprakRti rUpa kiye the unakA svamukha se kI prApti ke adhikArI ho jAte haiM kyoMki tatvavicAra meM udaya kA abhAva hotA hai tathA paramukha samyakaprakRti ke upayoga ko lagAne se aMtarakaraNa ke dvArA vivakSita ko rUpa meM udaya AtA hai aura nirjarA ho jAtI hai jisase kI adhastana aura uparitana sthitiyo ko chor3a madhyavartI mithyAtva aura samyagamithyAtva ke niSeka vinA phala diye aMtaramuhUrta mAtra sthitiyoM kA pariNAma vizeSa ke dvArA khira jAte hai / usake bAda jaba ina mithyAtva samyagmithyA- abhAva ho jAtA hai (mo. mA. pR. 321) / sva ke niSekoM kA udaya kAla AtA hai to inakA abhAva yaha kSayopazama samyaktva caturtha guNasthAna meM hotA hai hotA hai aura sabhya gaprakRti kA udaya rahatA hai / usa samaya isa kSayopazama samyaktva kA utkRSTa kAla 66 hajAra jo samyagdarzana hotA hai vaha kSayopazama samyagdarzana kahA sAgara hai aura yadi bIca meM mithyAsva prakRti kA udaya mA bhAtA hai| kyoMki isame mithyAsva ke kucha sarvapAtI niSeko AtA hai to mithyAtva meM A jAtA hai| kyoMki mithyAtva ke kA upayAbhAvI kSaya ho gayA, kucha kA sadavasthA rUpa upa- niSekoM kI sattA hai aura yadi samyamithyAtva prakRti kA zama hai tathA isI prakAra sabhyamithyAtva ke kucha niSeka udaya A jAtA hai to tIsare mizraguNasthAna ko prApta ho samyakaprakRti rUpa hokara khira gaye unakA prabhAva hai aura jAtA hai kyoMki isakI bhI sattA hai| isa aMtaramuhUrta bAda kucha niSeko kA upazama hai tathA sambaprakRti kA udaya hai caturtha guNasthAna ko prApta ho jAtA hai / aisI kriyA hotI isalie isa samyagdarzana ko ayopazama samyagdarzana kahate rahatI hai jaba taka samyamithyAtva vA mithyAtva ke niSekoM haiN| yaha saba kriyA aMtarakaraNa vidhAna te (satvavicAra meM kA kSaya nahI hotaa| isa jIva kA puruSArtha to sampagdarzana upayoga lagAne se) anivRttikaraNa ke samaya apane Apa ko prApti ke lie tasvavicAra karanA mAtra hai| bAkI hotI hai| isa samyagdarzana me samyakaprakRti kA udaya banA kArya svayaM hotA rahatA hai jaise agni ke saMyoga se makkhana rahatA hai parantu isake udaya rahane se samyaktva kI virAdhanA pighala jAtA hai tathA sUrya ke prakAza ke kAraNa se aMdhakAra nahIM hotI cala, mala, agAr3ha doSa lagate rahate haiM isakA naSTa ho jAtA hai| aba samyaktva hone ke pazcAta isa
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 varSa ,ki. anekAnta jIva kA kartavya mAtmaciMtana karanA hai jisake nimitta se nirjarA kareM isa prakAra mizra mohanI kA nAza kreN| caritramoha ke niSeka bhI krama se hIna hote-2 kSaya ko prApta tatpazcAta samyaktvaprakRti ke paramANu udaya mAkara khira ho jAte haiM tathA bAda meM jJAnAvarNI, darzanAvarNI aura aMta- jAte haiN| agara ina paramANuoM kI sthiti bahuta bAkI rAya karma kA bhI kSaya ho jAtA hai jo anAdikAla se hoya to sthiti kADAdika ke dvArA ghaTAveM aura jaba sthiti mithyAtva ke kAraNa malina ho rahA thaa| isa malinatA ke aMtara muhUrta mAtra raha jAtI hai taba usako kRta-kRta vedaka nAza ho jAne se apane nija svabhAva pAriNAmika bhAva samyagdRSTi kahate haiN| isa prakAra mithyAtva ke sarva niSekoM ko prApta ho jAtA hai jaisA umA svAmI mahArAja ne kA nAza hone ke pazcAta kSAyaka samyagdarzana hotA hai| tatvArtha sUtra ke 10veM adhyAya me kahA hai-'aupazamakAdi yaha samyagdarzana pratipakSI mithyAtva karma ke abhAva hone se bhavyatvAnAM ca, phira kevalajJAna tathA kevalajJAna ke pazcAt pratyanta nirmala hai tathA vIta rAga hai| jahAM se yaha samyagsiddha paryAya pragaTa ho jAtI hai| jahA sammatta, NANa, daMsaNa, darzana utpanna hotA hai siddha avasthA taka rahatA hai isakA vIryasva, sUkSmatva, aguru laghutva, avyAvAdhatva tathA avagA- kabhI nAza nahI hotaa| hanatva Adi ATha guNa prakaTa ho jAte haiN| ye guNa sadA jainAcAryoM ne samyagdarzana kI bar3I mahimA batAyI hai| sthira rahate haiN| aba upazama samyagdarzana kahate haiN| aMtarakaraNa vidhAna / isake binA muni ke vrata pAlana karane para bhI kevalajJAna teM pranivatti karaNa ke dvArA mithyAtva (darzana moDa ke nahIM hotA cAhe kitanA kaThora tapazcaraNa bhI kyoM na kreN| paramANu jisa kAla meM udaya pAne yogya the tinako udIrNA vratoM ke pAlana karane meM raMca mAtra bhI dUSaNa na lagane deN| rUpa hokara udaya na A ske| aise kiye; isako upazama / kahA bhI hai-isalie koTi upAya banAya bhavya tAkoM ura laao| lAkha bAta kI bAta yaha nizcaya ura laao| kahate haiN| isake bAda hone vAle sampaktva ko hI prathamopazama / tori sakala jaMga dvaMda phaMda nija Atama dhyaao| samyaktva kahate hai| ye anAdi mithyAdRSTi ke hotA hai| yaha samyagdarzana caturthAdi guNasthAna se saptama guNasthAna paryanta deva yoga se (vizeSa puNyodaya se) kAlAdi labdhiyoM pAiye hai| bahuri saptama guNasthAna me upazama zraNoM ke ke prApta hone para tathA saMsAra samudra nikaTa raha jAne para sammukha hone para jo kSayopazama samyaktva se sAtava guNa- aura bhavya bhAva kA vipAka hone se isa samyagdarzana kI sthAna me jo samyaktva hotA hai use dvitIyopazama samyaktva prApti hotI hai| yaha sampagdarzana AtmA kA atyanta sUkSma kahate haiN| isa samyagdarzana me darzanamohanI kI tInoM gaNa hai jo kevala jJAnagamya hone para bhI matijJAnI, zrutaprakRtiyA~ upazama rahatI hai| jJAnI ke svAnubhavagamya hai| paMcAdhyAyI gA. 462 tathA ___ aba kSAyika samyagdarzana kA svarUpa kahiye haiM yahAM samyagdarzana ke viSaya meM pacAdhyAyI kI u., gAthA 372 meM darzanamohanI kI tInoM prakRtiyoM ke sarva niSakoM kA pUrNa prazna kiyA hai ki aisA koI lakSaNa hai jisase jAnA jA nAza hone para jo nirmala tatva zraddhAna hotA hai use kSAyaka samyagdarzana kahate hai| yaha samyagdarzana caturthAdi guNasthAnani kahA hai prazamasaMvega, anukammA tathA Astikya Adi aura bhI viSe kahI kSayopazama samyagdRSTi ke hotA hai / aneka guNa haiN| jinase samyagdRSTi pahicAnA jA sakatA hai kSAyaka samyagdarzana kaise hotA hai so kahate hai / prathama ve gaNa samyagdarzana ke avinAbhAvI hai jo sampagdarzana ke sAtha tIna karaNa adhaHkaraNa, apUrvakaraNa tathA avRttikaraNa ke avazya hote haiM una guNo ke binA samyagdarzana kadApi nahIM dvArA mithyAtva ke paramANuo ko mitha mohanIya rUpa vA hotA tathA mithyAdaSTi ke kadApi hote nahIM jaise jitanA samyaktva prakRtirUpa pariNamAve vA nirjarA kreN| isa bho indriya janya sukha tathA jJAna hai vaha samyagdRSTi ke lie prakAra mithyAtva ko sattA nAza kare, phira mizra mohanIra heya hai, tyAjya hai kyoMki prazama guNa ke hone se paMcendriya ke paramANuoM ko samyaktva prakRti ke paramANu rUpa kareMvA saMbandhI viSayoM meM tathA asaMkhyAta loka pramANa kaSAyoM kI
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdarzana ke tIna rUpa svabhAva se hI zithilatA ho jAtI hai tathA anaMtAnubadhI hI patA calatA hai / isase pahile hara eka vyakti apane ko kaSAya ke abhAva hone se aparAdhI jIvo para bhI kSamA- samyagdRSTi mAnatA hai parantu antara samyagdarzana hone ke bhAva A jAtA hai| tathA saMvega guNa ke hone se AtmA ke pazcAta hI patA calatA hai| ina cinhoM ke dvArA apane dharma aura dharma ke phala tathA sAmiyoM meM ati utsAha Apa meM dekhakara patA lagA sakatA hai ki maiM kahA~ hai? zora anurAga ho jAtA hai| aura sabhI prakAra kI saMsArika dekheM-ki merI ruci, cAhanA para-dravyoM ke saMgraha kI kucha bhogoM kI abhilASAyeM zAnta ho jAtI haiM kyoki sasArika kama huI hai yA nhiiN| yadi zarIra kuTuMbIjanoM tathA dhana sukho kI abhilASAyeM mithyAtva ke udaya me hI hotI haiN| Adi meM lAlasA kama nahI huI to nizcita aisA jIva samyagdaSTi ke saMsAra meM na koI zatru hai na koI mitra isa sampadRSTi nahIM hai| ye bAta apane samyaktva ke pahicAna kAraNa apane kuTa bIjanoM se tathA anya sabandhiyoM se rAga kI hai / amuka vyakti samyagdRSTi hai yA nahIM ? isakI kyA na hone ke kAraNa sasAra ke sabhI jIvoM ke prati karuNA kA pahicAna hai ? isake uttara ke lie mokSa mArga prakAzaka bhAva hotA hai, sabake hita kI bhAvanA hotI hai| isa guNa pR0 3:4 para kahA hai 'vacana pramANa te puruSa pramANa ho hai' ko anukaMpA guNa kahate haiN| tathA puruSa ke vacanoM kA bhAva saccI pratIti ho hai jisase jisakI jIva saMjJA hai vahI AtmA hai / AtmA svayaM puruSa kI pramANatA ho jAtI hai phira usake vacanoM meM siddha hai amUrta hai, cetana hai| isake atirikta jitanA bhI kisI bhI prakAra kA saMdeha samyagdRSTi ko nahIM hotA aura ajIva hai vaha saba acetana hai aisI buddhi hotI hai| jisa yadi hai to vaha nipicata rUpa se samyagdRSTi nahIM hai| vyakti meM ye bAhya cinha dekhe jAte haiM vaha anumAna se jAnA samyagdRSTi dvArA racita zAstro me kahI bhI Agama ke jAtA hai ki amuka vyakti samyagdRSTi hai yA mithyAvRSTi ? viruddha koI bhI vacana nahIM pAyA jAtA, jisase unake itanA vizeSa hai ki anumAna jJAna satya bhI hotA hai aura samyaktva me kisI bhI prakAra kI zaMkA kI jAya / kyoMki asatya bhI ho sakatA hai| yadi hamane usakI parIkSA Thoka samyagdarzana ke binA aisI vyAkhyA nahIM ho sktii| nahIM kI ho tathA isake lie chaha DhAlA meM bhI kahA hai - sArAMza yaha hai ki isa manuSya bhava ko sArthaka banAne ke 'para dravyana te bhinna Apame, ruci samyaktva bhalA hai|' lie hameM apane upayoga ko tatva vicAra meM lagA kara bheda arthAta samyagdaSTi kI paradravyo meM aruci tathA sva-AtmA jJAna prApta karanA caahie| bheda jJAna hone ke pazcAta meM ruci ho jAtI hai| usakI para dravyoM kI cAha nahIM apane upayoga ko Atma ciMtana meM lagA kara apanI AtmA rahatI ye samyagdaSTi ke avinAbhAvI cinha haiM, jinase se karmoM ko pRthaka karanA caahie| samyagdRSTi jAnA jAtA hai aura apane prApakA to nizcita AtmA se karmoM ko pRthaka karane ke lie sarva prathama patA cala jAtA hai ki maiM kauna hUM samyagdRSTi yA mithyA- kucha samaya ke lie ekAnta meM baiTha kara jahAM kisI prakAra daSTi ? jaise kisI vyakti ke zarIra ke kisI aMga meM pIr3A kA saMsAra saMbandhI vAdhA na ho sabhI prakAra prAraMbha parihotI hai to kyA usako mAlUma nahI par3atA ki mere ko graha kA tyAga karake baiThanA cAhie, aura vicAra karanA phalAne aMga meM pIr3A ho rahI hai| jisako pIr3A hotI hai cAhie yaha deha acetana hai, yaha deha meM nahIM hUM isa deha meM usako avazya hI patA lagatA hai| isI prakAra jaba rahane vAlA isa deha se kiMcita nyUna jJAyaka svarUpI samyagdarzana ho jAtA hai taba usako avazya hI patA laga caitanya kA jo piMDa hai vaha maiM huuN| maiM eka hUM akelA hUM merA jAtA hai| aisA nahIM ho sakatA ki samyagdarzana hone ke koI sAthI sagA nahIM hai, maiM akelA janma letA hU~ akelA pazcAta svayaM ko patA na cale aura yadi apane samyagdarzana hI maraNa ko prApta hotA hai| isake atirikta jitane bhI hone meM usako saMdeha hai to nizcita mithyAdRSTi hai jaise padArtha haiM cAhe cetana hoM athavA acetana / saba para haiM maiM koI mizrI khAye aura usako usakA svAda na Ae aisA una sabase bhinna hUM aisA vacana tathA mana se cintavana karate nahIM ho sakatA, parantu ThIka patA samyagdarzana hone ke bAda (zeSa pR0 26 para)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAraNIya: padmAvatI pUjana, samAdhAna kA prayatna 0 jasTisa ema0 ela0 jaina anekAnta varSa 43 ki. 3 julAI-sitaMbara 1960 upasarga kie, choTe moTe pahAr3a taka lAkara unake samIpa pR016-17 para "bhagavAna pArzvanAtha ke upasarga kA sahI girAe, taba gharaNendra bhagavAn ko phaNAoM ke samUha se rUpa" isa zIrSaka kA eka lekha chapA hai / lekhaka haiM kSullaka AvRta kara khar3A ho gayA aura usakI patnI munirAja cittasAgara jI mhaaraaj| padmAvatI pUjana para unakI do pAzrvanAtha ke Upara bahuta UcA vajramaya chatra tAnakara sthita ApattiyAM haiM - ho gaI, lekinapahalI to yaha ki mUrtiyo me se nAgakumAra deva dhara- sa pAtu pArzvanAtho'-mAn yanmahimnava bhUdharaH, Nendra kA lopa ho gayA hai aura mAtra padmAvatI hI dikhAI nyaSadhi kevala bhaktibhoginI chatra dhAraNam / detI haiM: dUsarI yaha ki "munirAja AryikA se bhI 5-7 hAtha arthAt upasarga kA nivAraNa gharaNendra padmAvatI ne kiyA thA parantu isI upasarga ke bIca unheM kevala jJAna ho dUra rahe aisA vidhAna hote hue bhI padmAvatI strI pAyI ne| gayA aura nAgadapati kA kArya apane Apa samApta ho gyaa| mahAvratI munirAja pArzvanAtha ko uThAkara apane sira para guNabhadra ne Age batAyA ki parvata kA phaTanA, dharaNendra kase biThAyA aura usame kyA koI prakAra kA aucitya kA phaNAmaNDala kA maNDapa tAnanA, padmAvatI ke dvArA hai? samajha meM nahIM AtA aisA bhahA aura vicitra vikalpa chatra lagAyA jAnA, ghAtiyA karmoM kA kSaya honA, kevalamUrtikAra ko kaise AyA ? unakA preraka kona rahA hogA? jAna kI prApti honA, dhAturahita paramaudArika zarIra kI usameM kyA koI buddhimAnI hai yA sTaTa rUpa phareba kArya prApti honA, janma-maraNa rUpa saMsAra kA vidhAta honA, hai ? yaha saba vicAraNIya hai|" zambara deva kA bhayabhIta honA, tIrthakara nAmakarma kA udaya papAvatI prakaraNa meM guNabhadra ne apane uttara purANa meM honA, saba vighno kA naSTa honA, ye saba kArya eka sAtha likhA hai ki zambara nAmaka asura ne tapolIna pArzvanAtha pragaTa hue| ko dekhA to isa varNana se yaha siddha hotA hai ki pArzvanAtha ko [lokamAno vibhaGgana spaSTa prAgvairabandhanaH sAta dina taka mahA upasarga jisameM mahAvaSTi bhI zAmila roSAtkRta mahAghoSo mahAvRSTimapAtayat / pI, apane dhyAna se na DigA skaa| DigAtA bhI to kaise? vyadhAttadaiva saptAhAnyanyAMzca vividhAnvidhiH janmAbhiSeka ke samaya jina bAlaka bhagavAna ke zvAsa mahopasargAn zailopanipAtAntAninivAntakaH] // 32 // nizvAsa se indra mUle ke mAniMda jhUlate rahate the aura arthAt usa asura ne vibhaMgAvadhijJAna se pUrvabhava kA jinakA zarIra vaja vRSabhanArAca saMhanana kA banA thA aise vaira bandhana spaSTa dekhA to mahAghoSa kiyA aura mahAvRSTi balI prabhu ko zambara kA upasarga kyA kaMpAyamAna kara kI, sAta dina taka lagAtAra bhinna-bhinna prakAra ke mahA sakatA thA? phira nAgadaMpati to AyA bhI sAta dina kI (pR0 25 kA zeSAMza) derI se aura vaha bhI usa samaya jaba kevalajJAna hone meM karate apane upayoga ko para padArthoM se haTAve aura niraMtara kucha kSaNa hI zeSa the| isalie nAgadaMpati kA koI yogahaTAne kA prayAsa kre| yahI apane meM rahanA hai tathA yahI dAna upasarga nivAraNa meM nahI thA aura thor3A thA bhI to kevala jJAna va mukti prApti kA upAya hai| uttama saMhanana kevalajJAna hote hI unakA prayatna (kevalaM niSedhi) viphala ke binA mukti bhI nahIM hotii| para se haTane kA udyama ho gyaa| isake atirikta dharaNendra kisa kRtajJatA ko kareM to hamAre karmoM kI zakti kSINa ho sakatI hai aura pragaTa karane AyA thA? jisa samaya pArzvanAtha kA mAmA AgAmI bhavo me uttama saMhanana kI prApti aura mukti bhI mahipAla patnI viyoga ke kAraNa paJcAgni tapa kara rahA ho sakatI hai| isalie para-padArthoM se virakti kara samyag- thA usa samaya pArzvanAtha ke manA karane para bhI usane darzana prApti kA udyama karanA caahie| Wan lakar3I ko kATA to lakar3I ke bhItara sthita sarpadaMpati ke
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvatIpUjana, samAdhAna kA prayAsa 27 do-do Tukar3e ho ge| vahI nAgayugala dharaNendra pAvatI strI-sparza se vyatIcAra ho sakatA hai to usake thor3I dUra hue| isameM pArzvanAtha kA sarpadaMpati para kyA anugraha huA pAma me khar3e rahane se, dekhane se, gAya se, bhajana gAna hI jisase ve pAtAla loka se calakara prabhu sevA meM upasthita sahI, vikAra utpanna honA mAnanA par3a jaaegaa| dhyAnastha he| maraNAsanna nAgadapati ko NamokAra sunAne kI bAta prabhu ko to strI-sparza ke upasarga parISaha kA patA bhI na guNabhadra nahI likhI hai| calA hogaa| dara asala jaina dharmAvalaMbiyo ne pracalita nAgapUjana / khaira, jisa samaya kI yaha paurANika ghaTanA hai vaha ko bhI jina pUjA kA sAdhana banAyA hai kyokinAgapUjA kA yuga thaa| isa kAraNa mahendra dampati buddha ko cAritraM yadabhAgi kevaladRzAdeva tvayA muktaye rakSA karate hai, viSNu zeSanAga para soe haiM, ziva kA zarIra puMsAM tatkhalu mAdRzena biSaye kAle kalo durdharam to sapoM se ghirA huprA hai hI, kRSNa kAle nAga ke phaNa para bhaktiryA samabhUdihaM tvaye dRDhA puNyaH puropAjitaH tribhagI mudrA meM khar3e baMzI bajA rahe haiN| ina saba spo ko pArzvanAtha kI mUrtiyoM meM yatra tatra sammilita kara liyA saMsArArNava tAraNe jina tata. sevAstu poto mama ! jinendra bhakti saMsAra sAgara se pAra utArane vAlI hai| gayA hai| dharaNendra zeSanAga kA hI dUsarA nAma hai kyoMki jina viba kisI Asana para ho siMhAsana ho cAhe sAsana zeSanAga ke sara para dharaNi sthita hai aisI hindU mAnyatA hai yA padmAsana, pUjya hai / padmAvatI ke zIrSa para jinaviba kI aura padmAvatI viSNu kI sahazAyinI lakSmI kA apara nAma hI pUjA hotI hai| svayaM padmAvatI bhI bhakta sAdharmI hone hai| sa ziva kI bhAti pArzvanAtha ke zarIra ko veSTita ke kAraNa AdaraNIya hai pratiSThA pATha va maMtra-tatra kI sAdhanA karatA hai aura mara para pharaNa tAne hue hai| kRSNa kI bhAti bhAta meM bhI usake AhvAna aura prArAdhana kie jAte haiM kyoMki sapiNI ke sara para prabhu virAjamAna kie gae haiN| mUrti yaha saba vidhAna jinavANI ke dRSTivAda aga ke vidyAnukAra kI kalpanA va jainetara anya mUrtiyo kI taraha sarpa ke / vAda pUrva meM sammilita haiN| eka se lekara 14 phaNa taka unakI mUrtiyoM meM pAe jAte haiN| padmAvatI ke sara para virAjamAna pArzvanAtha kI mUrti isa prakAra nAgapUjA ke AdhAra para pAzrvanAtha kI mUrtiyoM yahI ghoSita karatI hai ki vaha devAdhideva jinezvara kI me viSNu, ziva, kRSNa va buddha cAroM ko nAgasaMbaMdhI pUjA / bhaktimayI sevikA hai| buddha mahAyAna paMtha me tArAdevI ke kA kAlanika yoga se hI padmAvatI kI mUrti kalA kA kezamukuTa me buddha kI mUrti rakhI huI dikhAI jAne vAlI rUpa banA hai aisA jAna par3atA hai| jainetara vidvAna to yahAM pratimAyeM AThavIM zatAbdI kI zrI laMkA me anekoM pAI taka kahate hai ki nAgapUjA IrAna (pArasa) kI sapaMpUjA ke jAtI haiN| yadi yaha jainAcaraNa vidhAna ke viparIta hai to AdhAra para khar3I ko gaI hai| saMskRtiyoM kA paraspara padamAvatI ko isI prakAra kI mUrtiyoM kI kalpanA tArAvinimaya koI naI bAta nahI hai| devI kI ukta mUrtiyo ke pravanana ke pazcAta hI kI gaI kSullaka mahArAja ko sakalakIrti kI isa kalpanA para hogI, kintu ipa meM na koI bhaddApana hai, na vicitratA na ki nAga ne pArzvanAtha ko phaNoM para uThA liyA etarAja phareba / sara para prabhu kI mUti rakhanA bhakti rUpa kA uccanahIM hai| strI paryAyI padmAvatI pUjana meM bhI unheM etarAja tama saketa hai| apane citana-dhyAna meM sira meM nihita prabhu nahIM hai unheM etarAja hai stro paryAyo padmAvatI ke sara para kI mUrti kA hI yaha bAhya kalAtmaka rUpa hai| prabhu ke rakhe jAne se, kintu jaba pArzvanAtha ke zarIra kA dharaNendra kA lopa ho jAnA yaha hI darzAtA hai ki sparza karatI huI sapiNI una para phaNAchatra tAna rahI hai to taMtra maMtra ke prabhAva ke kAraNa padmAvatI pati se Age bar3ha isase yahI siddha hotA hai ki mahAvratI para strI-sparza kA gaI kintu isa kAraNa se paurANika nAgadampati pora jaina koI prabhAva nahI par3atA cAhe vaha eka yA aneka phaNoM zrAvakoM kI jinendra bhakti meM koI kamI nahIM aatii| vAlI viSadharA nAga mahilA padmAvatI kitanI hI sundara 215, maMdAkinI enkleva, rahI ho| yadi mahAvratI parama tapasvI tIpaMkara ko bhI naI dillI-190016
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzI ke ArAdhya supArzvanAtha 0 DaoN0 hemantakumAra jaina, vArANasI vArANasI ne aneka vibhUtiyoM ko janma diyA hai, kara kAzI hindU vizvavidyAlaya kI sthApanA kI thI jo vArANasI mandiroM kA zahara kahA jAtA hai, yahAM para eziyA ke vizvavidyAlayoM meM tIsare sthAna para vizvavaruNA se assI ke bIca hara dUsare tIsare makAna ke bAda vikhyAta hai| zrI syAdvAda vidyAlaya ke prathama chAtra zrI eka choTA mandira mila jaaygaa| bhadainI meM sthita gaMgA ke varNI jI hI bne| isa mahAvidyAlaya ne 85 varSa meM hajAroM suramya taTa jaina ghATa para zrI supArzvanAtha kA jinAlaya hai, vidvAnoM ko ucca zikhara taka pahuMcAyA hai| yahAM prasiddha mandiro me zrI chedIlAla kA di.jaina mandira, tIrthaMkaroM meM bhagavAna supArzvanAtha sarvAgraNI haiM / Aja bhadainI kA zvetAmbara jaina mandira, bhelUpura ke digambara, bhArata meM anya dharma saMbhavataH kucha vismRta athavA logoM kI zvetAmbara jaina yandira aura dharmazAlA, maMdAgina digambara dRSTi se ojhala ho gaye hoM parantu jaina dharma to pratyeka jaina mandira aura dharmazAlA glAladAsa sAhU lena paMcAyatI bhAratIya ke mAnava-mAnasa me otaprota hotA jA rahA hai| digambara jaina mandira bhATa ko galI jaina mandira, khojavA ahiMsA ke mArga se calane vAle hara prANI kI dIrghAyu hotI jaina mandira, nariyA jaina mandira aura anya dharmAvalambiyo hai| tIrthakaro kA janma bhArata kI dharma-dAma velA meM meM vizvanAtha mandira, gopAla mandira, bhaironAtha mandira, haA thA, usa kAla meM dharma, artha evaM kAma ke kSetra meM tulasI mAnasa mandira, saMkaTamocana mandira, bauddha mandira, sAmAjika asta-vyastatA ko suvyavasthita rUpa pradAna karane durgA mandira, kabIra mandira, kInArAma samAdhi, annapUrNA, kA samasta zreya tIrthaMkaroM ko hI hai| zItalA, kAlI mandira Adi samUke nagara ko gauravAnvita sAtaveM tIrthaGkara supArzanAtha kA janma vArANasI meM karate haiM / inhI kAraNoM se kahA jAtA hai ki yahAM kadama- huA thaa| inake pitA kA nAma supratiSTha tathA mAtA kA kadama para mandira haiN| nAma pRthivI thA / harivaMza purANa meM inake mAtA-pitA kA tIrthakara supArzvanAtha kI janma bhUmi bhadainI vArANasI varNana isa prakAra pAyA jAtA haimeM hai, yahAM para eka digambara jaina mandira kA nirmANa zrI pRthivI supratiSTho'sya, kAzI vA nagarI giriH| mAn sva. bAbU devakumAra jI raIsa ArA vAloM ne karAyA sa vizAkhA zirISazca supAparvazca jinezvaraH / / thaa| eka bAra kSullaka gaNezaprasAda varNI vArANasI yAtrA arthAt pRthivI mAtA, supratiSTha pitA kAzI nagarI, para Aye, unhona samAja ke sAmane eka saMskRta vidyAlaya sammedazikhara nirmANa kSetra, vizAkhA nakSatra, zirISa vRkSa kholane kI yojanA kA prastAva rkhaa| jisame pahale saha- aura supArzva jinendra ye saba tumhAre lie maMgala svarUpa hoN| yoga dene vAla zrI jhammanalAla jI kAmAvAle the inhoMne zrI kavivara vRndAvana jI kRta zrI vartamAna jina catuvarNI jI ko eka rupayA dAna diyaa| varNI jI ne eka rupaye vizati jina pUjana meM kahA gayA haike 64 posTakArDa kharIda kara 64 sthAno para DAla diyA napa suparatiSTha variSTha iSTa, mahiSTa ziSTa pRthI priyA / sabhI jagaha se sahAyatA rAzi mAne lgii| jyeSTha zuklA supAzrvanAtha kA pUrva bhava meM janma jambUdvIpa ke videha paMcamI dinAMka 12 jUna 1905 I0 ko zrI syAvAda vidyA- kSetra meM huA thaa| ghAtakIkhaNDa dIpa kI nagarI kSemapurI laya kA udghATana huaa| varNI jI kI taraha mahAmanA thii| isakA nAma nandiSeNa thaa| tathA mahAmaNDalezvara aura madanamohana mAlavIya ne eka rupaye ke 64 posTakArDa kharIda gyAraha aMga ke vettA the| inhoMne siMha niSkoDita tapa kara sA
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzI ke prArAmya supAravanAtha eka mAha ke upavAsa ke sAtha prAyopagamana sanyAsa dhAraNa bhagavAn supArzvanAya ko pUrvAhna kAla meM eka mAha pUrva kiyA thA sAdhanA ke anusAra svarga meM utpanna hue the| anurAdhA nakSatra me 500 muniyoM ke sAtha yogavivRtti inake gurU kA nAma arindama thA Apa madhyagaveyaka svarga sammeda zikhara para virAjamAna ho gye| phAlguna kRSNa se cayakara bharatakSetra meM utpanna hue the| SaSThI ko mokSagAmI hue| inakI mukhya AryikA kA nAma supArzvanAtha kA janma jyeSTha zukla kI dvAdazI ko mInA thaa| inake tIna lAkha zrAvaka, pA~ca lAkha dhAvihuA thaa| ApakA janma vizAkhA nakSatra meM hone kA yoga kAe~, panacAvanaveha gaNadhara, tIna lAkha RSi, do hajAra hai| inake cetyavakSo kI UMcAI inake zarIra se bArahaganI tIsa pUrvadhara, do lAkha cavAlisa hajAra no sau bIsa zikSaka, UMcI mAnI gayI hai| Apa sAmAnya rAjA the| Apake nau hajAra avadhijJAnI, gyAraha hajAra tIna sau kevalI, zarIra kA varNa priyaga vRkSa kI majarI ke samUha ke samAna pandraha hajAra eka sau pacAsa vikriyA RSidhArI, nau hajAra harita thaa| Apane rAjA banane ke bAda dIkSA dhAraNa kI cha: sau vipulamatimana. paryaya jJAnI, pATha hajAra vAdI, thii| inakA kumAra kAla pAca lAkha pUrva mAnA gayA hai| tIna lAkha tIsa hajAra ApikAeM thii| murUpa gaNadhara kA zarIra kI UMcAI 200 dhanuSa yA cAra hAtha pramANa kI thii| nAma baladatta thaa| mukhya yakSa kA nAma vijaya, yakSiNI rAjya 14 lAkha 20 pUrvAga kiyA hai| puruSadattA thii| inake azoka vRkSa kA nAma zirISa thaa| samavazaraNa bhUmi no yojana kI thii| ___ApakA dIkSA kalyANaka janmabhUmi me manAyA gayA thA / jyeSTha zuklA dvAdazI ko vasantavana lakSmIbAsa kA ikSvAku prathamaH pradhAna muragAdAdi prazastatsmaraNa ho jAne ke kAraNa vizAkhA nakSatra me, aparAhna stasmAdeva ca somavaza / yastvanya kurugrAdayaH / kAla me, nagara ke sehetuka vanameM jAkara eka hajAra rAjAoM arthAt sarvaprathama ikSvAku vaza utpanna huA phira usI ke sAtha dIkSA dhAraNa kara lii| ApakA 6 varSa taka chamastha ikSvAkuvaza se sUryavaza aura candravaza utpanna hue| usI kAla calatA rhaa| inakI pAlakI kA nAma sumanoramA thA samaya kuruvaza tathA ugravaza Adi anya aneka vaza pracalita inane dIkSA dhAraNa karane ke bAda do dina kA upavAsa kiyA, phira nabhakta ne pAraNA dekara gAya ke dUdha se banI khIra kA AhAra diyA thaa| prathama pAraNA ke sthAna (1) pUrvAhna kAla me, aSTa kamoM ko naSTa karane vAle Tu me dAna dene sasAra bhramaNa kA anta karane vAle kAyotsarga Asana kA vAle kA nAma mahAdatta thaa| inakI Adi pAraNA meM dhAraNa jinendra supArzvanAtha siddhi ko prApta hue| ina niyama se ratnavRSTi utkRSTatA se sAr3he bAraha karor3a aura eka mAha pUrva vihAra karanA banda kara diyA thaa| jaghanya rUpa se sAr3he bAraha lAkha pramANa kI hotI thii| sabhI gaNadhara sAta RSiyoM se yukta tathA samasta Apake dAnI puruSa tapAye hue suvarNa ke samAna kAnti vAle zAstroM ke pAragAmI the| varNa ke the| Apake dAnI puruSa tapazcaraNa kara mokSagAmI tIrthaGkara kA saMgha-(1) pUrvadhara (2) zikSaka (3) ho gae the| avadhijJAna (4) kevala jJAnI (5) vAdI (6) vikraya RSi phAlguna kRSNa saptamI kI velA ke bAda aparAhna kAla ke dhAraka aura (7) vipulamatti mana: paryaya ke bheda se sAta meM sahetuka vana me vizAkhA nakSatra meM kevala jJAna ho gayA prakAra kA hotA hai| thaa| inakA kevali kAna eka lAkha pUrva aTThAisa pUrvAga nau varSa mAnA gayA hai| 00
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna ke saMdarbha meM vicAraNIya 0 panacandra zAstrI saMpAdaka 'anekAnta' yaha to garva vidita hai ki hama aime sthAna para baiThe haiM aura digambara muniyoM, tyagiyoM kI caryA kA zAstroM meM jahAM se jaina zodha kA mArga prazasta huA, samIcIna dharma- avalokana bhI kiyA hai / ve kramazaH parigraha se rahita aura zAstra-ratnakaranDa zrAvakAcAra jai| AcAra grantha kA / parigraha parimANa meM rahate haiM-Adarza hote haiM / isI prakAra sapAdana aura merI-bhAvanA jaisI kRti kA nirmANa tathA dharma prabhAvanA me agrasara vidvAn bhI parigraha tRSNA ke sthAna pAgama granyoM ke uddhAra kA kArya sapanna hotA rhaa| hama para parigraha-parimANa aura satoSa ke sahAre dharma kI gAr3I inhI mAdhyamoM ke sahAre samAja ko vividha saMvodhana dete rahe ko khIcate rhe| jaise-zrI ToDaramala jI, madAsukha jI haiM / niHsandeha, unheM kinhI ne tadhyarUpa meM svIkAra kiyA aura bIte yuga ke nikaTavartI guru gopAla dAsa baraiyA hogA aura kucha hamame raSTa hue hoMge-unako tuSTi kA aadi| baraiyA jI ke viSaya meM to zrI nAthUrAma premI ne hamAre pAsa upAya nhii| hama 'hita manohAri ca durlabhaM likhA hai- "dharma kAryoM ke dvArA Apane apane jIvana me vaca.' kA anusaraNa kara calate rahe haiM-'kaha diyA sau bAra kabhI eka paisA bhI nahI liy|| yahAM taka ki isake kAraNa unase jo hamAre dila meM hai|'haaN, hama yaha bhI kahate Apa apane premiyoM ko dukhI taka kara diyA karate the| rahe hai ki hamArA koI Agraha nahI, grahaNa kareM yA chor3a para, bheMTa yA vidAI to kyA, eka dupaTTA yA kapar3e kA deN| prastu, Tukar3A bhI grahaNa nahIM karate the|"-jb ki Aja ke Aja prAya: sabhI dharma premI anubhava kara rahe hai ki adhikAMza paNDita prAyaH imake apavAda haiM-bar3e vetana pAne jaina kI sthiti dinodina cintanIya hotI jA rahI hai| vAle taka paryuSaNAdi meM acchA paisA lete hai-pratiSThA, janatA me na vaisA dRDha zraddhAna hai, na baisA jJAna aura nA hI vivAha Adi saskAroM kI bAta to alg| vasA cAritra hai jaisA lagabhaga 60 varSa pUrva thaa| samAja yaha samAja kA durbhAgya rahA ki ukta dono dhArAeM me taba dharma kI dhurI ko thAmane aura vahana karane vAle do kSINa hotI gayI / aisA kyoM aura kina kAraNo se huA? loNa hotI gayI pramukha aga the- tyAgI aura vidvAna paNDita / inhe zrAvakoM yaha UhApoha aura tattatkAlIna paristhitiyo para vicAra kA sahayoga rahatA thA aura ye AgamAnusAra prabhAvanA me karane se spaSTa ho sakegA-usame matabheda bhI raheMge / ataH tatpara the-dharma-dhurA ko khIcate rhe| durbhAgya se Aja hama usa prasaga meM nahIM jAte haiN| itanA hI paryApta hai ki tyAgI to haiM, para tyAgI km| paNDita to haiM vidvAn km| ukta donoM dhArAoM kA hAsa dharmAcAra tathA dharmajJAna ke ye hama isalie kaha rahe haiM ki Aja tyAga, rAga se lipaTA paMga hone kA kAraNa huaa| yaha viDambanA hI hai ki jA rahA hai aura paNDitAI paise kamAne yA gujAre kA pezA jinhoMne dharma kI prabhAvanA kI unake hamasaphara hI hrAsa meM mAtra banakara raha gaI hai-do-cAra apavAda hue to kyA? kAraNa hae-bAr3a ne hI kheta para dhAvA bola diyaa| aise jaba ki rAga aura paMsA donoM hI dharma nahI, parigraha haiM meM 'pallavagrAhi pANDityam' ne dharma ke jJAnadAna kA voDA aura parigraha kI bar3havArI me dharma kA vikAsa ruddha ho jAtA uThAyA aura usameM kaI varga sammilita hara-kucha nAmahai-tIrthakarAdi mahApuruSoM ne parigraha kA sarvathA tyAga dhArI paNDita, kucha svAdhyAyI tathA kucha dhanika varga bhii| kiyaa| isa prakAra dharma kI gAr3I calatI-sI dikhatI rhii| logoM hamane pUrvavartI digambarAcAryoM ke jIvana bhI par3he haiM ne saMtoSa kiyA-'eraNDo'pi dumAyate / ' para, AcAra
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna ke saMdarbha meM vicAraNIya 31 phira bhI giratA gayA aura Aja sthiti yaha hai ki UMcI. adhurA nahIM hotA aura saMsAra meM hI pUrA Atmadarzana hone U~cI tasvacarcA, khoja aura pracAra kI bAteM karane vAle para mukti kI AvazyakatA hI na hotii| isa taraha sAta kaI vyaktiyoM ko rAtribhojana aura apavitra hoTaloM taka tattvoM meM se mokSa tattva hI na mAnanA par3egA aura parivahI se paraheja nahI raha gayA hai| yahAM taka ki prathama tIrtha ra saMsAra me hI mukti kI kalpanA karanI par3egI-jaina kA ke nAma se sthApita eka pratiSThAna ne to nirvANa utsava ghAta hI hogaa| kI rUparekhA banAne ke lie bulAI mITiMga hetu chapAe kucha loga apanI sayama sambandhI kamajorI ko dUra nimantraNa patra meM sApha zabdo meM yaha taka chapAne meM gaurava karane ke mArga kI zodha ko chor3a jar3a-mAtra kI khoja me samamA ki-baiThaka ke pazcAta Apa sabhI rAtrI mojama laga baitthe| kahane ko Aja jainiyo meM saikar3oM pI-ecaDI. karane ko kRpA kreN|-khed ! DigrIdhArI hoNge| khojanA par3egA ki kitano kI thIsise Aja hara vyakti kI dRSTi AcAra ra utanI kendrita mAtra sayama-cAritra kI zodha me haiM ? kitano ne zrAvakAnahIM hai jitanI pracAra pr| vaha svayaM prAcArAdarzana cAra aura zramaNAcAra para svatatra zodha-grantha likhe haiM ? hokara dUsaro ke saMskAra aura AcAra sudhAra kI bAteM AcAra mAra ko bane aura kitanoM ne apane cAritra ko zoSoM ke anusAra DhAlA karane lagA hai| yahAM taka ki apane ko dekho, apanA hai ? kevala likhane se itizrI mAnane se kucha honA-jAnA loTA chAno, koI kisI dUsare kA kartA nahIM hai" Adi, jaise nahIM hai-asalI pracAra to AvAra se hotA hai jaisA ki gIta gAne vAle kaI loga bhI dUsaroM meM pracAra karake unheM tIrthaMkaroM aura tyAgiyoM ne Adarza sAmane rakha kara kiyAsudhArane kI dhuna me haiN| kaI yaza-khyAti yA artha-arjana 'avAgvapuSA mokSamArga nirUpayantam |'-dhyaan rahehetu apane tatpa jJAna-sabadhI bIsiyo pustake taka chapavAkara AcAra kI bar3havArI hI pracAra kA paimAnA hai| yadi becane aura vitarita karAne kI dhuna me hai-paisA samAja AcAra gira rahA hai to pracAra kaisA ? kA ho aura nAma unakA / para sarvajJa hI jAne-una yadi pustakeM banAne, vitaraNa karAne se pracAra mAnA pustakoM meM kitanI AgamAnusArI haiM aura kitanI lekhakoM jAya, taba to sATha varSa pahile na to itanI pustake tho ke gahIta sva-manobhAvoM se kalpita yA kitano kAlAntara aura nA hI pracAra meM AyI, jitanI bharamAra Aja hai| meM jaina tattva-siddhAntoM ko vicAra-zreNI me lA khar3A karA isake anusAra to taba se Aja AcAra kI sthiti saikar3oM dene vAlI? gunA zreSTha honI cAhie, jaba mAtra bAlabodha, chahaDhAlA kucha loga nizcaya se AtmA ke adRzya, arUpI aura Adi jaisI canda pustakeM hI upalabdha thii| phanataH hama to akartA hone ko ekAMgI bAte bhale hI / rate hoM, para hamane vidvAnoM, tyAgiyo aura AgamoM kI rakSA meM pracAra dekhate to aisI anekoM AtmAoM ko vyAvahArika pratiSThAoM, haiN| kyA, hama aisA mAna leM ki "tIna ratana jaga mAMhi" rAtri ke vivAha samArohoM, sagAI Adi me pratyakSa rUma meM meM aba vItarAga deva hai nahIM, aura sajIva guruo ke sudhAra dekhA hai -kaIyoM ko parigraha sagrahI aura kaSAyoM ke puMja para hamArA vaza nahIM-hama bhayabhIta yA kAyara hai| taba bhI dekhA hai-bhagavAna ho jAne ye nimitta ko bhI kisa ajIva AgamarUpI ratna ko hama manamarjI se chinna-bhinna rUpa meM mAnate aura kyoM juTAte haiM ? aba to kaI loga kara DAleM-unakI manamAnI vyAkhyAe~ kreN| hamArI dRSTi parigraha sameTe Atmopalabdhi-prAtmadarzana kI dhuna me haiN| se to mUla Agama ko akSuNNa rakha, unake zabdArtha kiye aise logoM ko vidita honA cAhie ki -- parigraha me Atma- jAe~ aura galata rikArDa se bacAva ke lie unakI maukhika darzana digambaroM kA siddhAnta nahIM hai-isa carcA meM to vyAkhyAeM hI kI jaayeN| hamArI samajha meM vyAkhyAoM meM savastra mukti aura strI mukti jaise viSa kI gandha hai / yadi bhrAnti ho sakatI hai| ye koI tuka nahIM ki Agamaparigraha meM Atma-darzana hotA to digambara mata hI na bhASA ko loga nahIM smjhte| yadi nahIM samajhate, to hotA-kyoki Atmadarzana, AtmA ke akhaNDa hone se samAja ko usa bhASAke jJAtA taiyAra karane cAhie-bhalA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32, varSa 4,ki. 4 anekAnta jo samAja banAvaTa-dikhAvaTameM paMsoMko pAnIkI taraha bahAtA prakAra paricita hokara apanI bhUla ko sudhAra skeN|" ho-kyA vaha kucha AcAravAna vidvAnoM ke taiyAra karane patrikA-saMcAlana ke samaya prakAzita hA anekAnta meM use nahIM lagA sakatA? kyA vaha naI-naI sastI kitAboM kI sthApanA kA uddezya :-"jaina samAja meM eka acche se, ko chapAkara pracAra karane me Agama aura dharma kI rakSA sAhityika tathA aitihAsika patra kI jarUrata barAbara mAnatA hai ? yadi aisA hotA rahA to dharma prabhAva kA mahasUsa ho rahI hai aura siddhAnta viSayaka patra kI jarUrata sarvathA lopa hI smjhie| yaha dharma kinhI idhara-udhara to usase bhI pahile se calI AtI hai| ina donoM jarUratoM jhAMkane vAloM kA nahI, yaha to tyAgiyo-vratiyoM aura ___ ko dhyAna meM rakhate hue samantabhadrAzrama (vIra sevA mandira) pAgama jJAtAo kriyAvAnoM kA dharma hai, jo unhI ke sahAre ne apanI uddezya siddhi aura lokahita sAdhanA ke lie kAyama rahA hai aura kAyama raha sakatA hai| yaha samAja ko sabase pahile 'anekAnta' nAmaka patra ko nikAlane kA samajhanA hai ki ise kaise kAyama rakhA jAya? mahattvapUrNa kArya apane hAtha meM liyA hai|" apanI bAta aura kSamAyAcana : caMki patrikA apane 44 varSa pUrNa kara rahI hai aura ___'anekAnta'kI 44veM varSa kI antima kiraNa pAThako ko / saMpAdaka kA kartavya hai ki vaha sampAdana me jAna-ajAna dete hue hame santoSa ho rahA hai ki unake aura lekhako ke yA ajJAnatAvaza huI bhUlo para pAThako se kSamA yAcanA sahayoga se hama 'anekAnta' dete rahane meM samartha rahe / sasthA kare-hAlAM ki hamArI alpabuddhi se hama ucita hI ke adhikAriyoM kA pUga yoga rhaa| hama sabhI ke likhate rahe haiM aura prabuddhajanoM ne use sarAhA bhI hai| AbhArI haiN| vaise to hamAre keza, jaina Agama-paThana aura samAja me pAThakoM ko vidita ho ki hama 'anekAnta' patrikA meM hI zveta hue haiM aise meM yadi koI zyAma keza, ciMtanakSetra me vibhinna-zIrSakoM dvArA jitanA hama jAnate haiM-saMsthA kI hamArI avamAnanA bhI kare to vaha hameM hamArI paramarA rIti-nIti, jana mAnya-AcAra-vicAra aura siddhAnta taka pahuMcAne me hamArA sahakArI hI hogaa| kyoMki apasaMbadhI vAstavika zodho ko dene kA bharasaka prayatna karate mAnita honA to nirIha vidvAno kI paramparA rahI hairahe haiN| hamArA lakSya anya zodho ke sAtha samAja meM hama burA na maaneNge| hAM, aise me bhI hameM anubhava me AI janAcAra-pAlana aura siddhAnta-jJAna ke prati vyApta yaha bAta phira bhI kacoTato rahegI ki samAja me sayama ke upekSAbhAva kA nirasana bhI rahA hai| hamArA daha nizcaya hai zithilAcAra kA marja hada pAra kara, behada ho cukA hai| ki jainadharma vyAvahArika aura nizcaya dono rUpoM meM sva phalataH bihArI kA dohA caritArtha hone jA rahA haipara zodha kA dharma hai aura isame mukhyatA sva-zodha kI hI hai-mAtra jaDa-zodho kI nhii| jaba ki Aja jainiyoM meM "re gandhI mati andha tU atara dikhAvata kAhi / " bhI mAtra jar3a-zodhe vya pta ho gaI haiM aura jisakA phala phira bhI dayA-pAtroM se bhI dayA yAcanA ke sAtha spaSTa samakSa hai-pAcAra-vicAra aura dharma-jJAna meM girA. hamArI bur3hApe kI nama-Akhe netAoM, thothe nArebAjoM vtt| hama smaraNa karA deM ki saMsthA kI sthApanA me eka ora dharma-dhurandhara banane vAloM kI ora nihAra uddezya yaha bhI rahA hai rahI haiM ki ve samajheM-sahI rAste meM AeM-jainAcAra __ "aisI sevA bajAnA jisame jainadharma kA samIcInarUpa, aura mUla-AgamoM kI rakSA aura vidvAnoM kI bar3havArI usake AcAra-vicAroM kI mahattA, tattvoM kA rahasya aura kreN| varanA, hama to miTa jAeMge aura dharmahAsa kA siddhAntoM kI upayogitA sarva sAdhAraNa ko mAluma par3e- pApa unake hI mAthoM para hogaa| usake hRdaya para aMkita ho jAya-aura ve jainadharma kI agara aba bhI na saMbhale to, miTa jAoge jamAne se / mUla bAtoM, usakI vizeSatAo tathA udAra nIti se bhale tumhArI dAstAM taka bhI na hogI dAstAnoM meM / '
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ "hamane kyA khoyA kyA pAyA" Aja akasmAta mujhe apanA bacapana yAda A gayA jaba phira bhI krodha, mAna, mAyAcArI aura lobha ke vazIbhUta maiM jaina pAThazAlA meM par3hatA thaa| aura skUla ke niyamAnusAra pAMca indriyoM ke bhogo meM lipta prANI dharma se vimukha Atmadharma kI parIkSA se uttIrNa honA anivArya thaa| chahaDhAlA, kalyANa se rahita kAryoM meM agrasara hokara bhaviSya ko ratnakaraMDa prAvakAcAra va mokSazAstra to chaThI-sAtavI va adhakAramaya banAtA hai jaisA Aja pratyakSa daSTigocara ho AThavIM kakSA me hI par3ha lie the| rahA hai| bAhara dhArmikatA kA dikhAvA hai| aM-raga pre jainiyoM kI pahicAna ke tIna mukhya cinha hai :- AcAra vihInatA, abhakSa bhakSaNa Adi dharma vimagna kAryoM (1) nitya devdrshn| se nirantara zAsana kI aprabhAvanA kara pApa badhakaratA hai, (2) pAnI chAna kara pInA / aura apane bhaviSya ko aMdhakAramaya banAnA hai| (3) rAtrI bhojana kA tyAga / (3) puNyAnabaMdhI pApa = pApa ke udaya me koI anagarmI meM pyAsa lagatI, jima sthAna gA dukAna para loTe kalatA prApta nahI, jIvanayApana bhI duSkara hai| phira bhI para chajanA lagA hotA, nizcita hokara jala pI lete santoSa pUrvaka apane karma kA udaya jAna zAnti parvaka jIvana santoSa rahanA zuddhatA kaa| Aja tIno cinha prAya: nupta calAtA hai| dharma mArga se vicalita nahI hotA gAyana kI dohai| pAnI chAnakara pInA to jainI bhala ho gaye hai| aprabhAvanA avahelanA bhala kara bhI nahIM karatA mabame prema rAtrI me bhojana yuvaka aura vaddha matra lie anivArya-sA kA bartAva karatA hai| AtmakalyANa meM nirantara lagA ho gayA hai vivAha Adi me spaSTa dekha sakate hai| jyAdA rahatA hai isa prakAra pratikalatA me hI AgAmI bhaviSya vaibhavazAlI va ropavayaMpUrNa vivAho me to kahI-kahI madirA ujjvala banAtA hai| abhakSa bho calane lagA hai| deva darzana na hokara mAtra (4) pammanabaMdhI pApa Aja bhI pApa kA udaya dagvI bhikSukavatI hotI jA rahI hai| zAyada bhagavAna hamame kara rahA hai| AgAmI me bhI krodha kI Aga me jala rahA pramanna hokara ho dhana-daulata, laukika pravarya pradAna kara hai| dharma me vimakha hokara pApakArya me lagA hai|me jIva de aura hamAre parigraha va sAMsArika mugpa meM bar3hotarI ge ko zAnti mava ke darzana hone sambhava ho nI / tara jAe patra pautra kI prApti ho jaae| yadyapi yaha saba evaM anata kAla kAtribhomarria maMcita puNya ke yoga se hI prApta hote hai| pApa kA udaya jarA hama bhI vicAreM kisa kisa zreNI meM cala rahe ho to abhAva ke hI darzana hote hai| haiM / vagA hamArA jIvana jamA hama pradarzita kara le gA pUNya ke viSaya meM nimna bAte vicArAdhIna hai :- hI hai / kaNa hama me natta (jItane vAloM ke nimna haiM kA (1) puNyAnabaMdhI puNya - puNya ke udayakAna me mamarana / hama bhagavAna jinendra deva kI ajJAnamAra zAmana kI prabha'anaka natA dhana-sampatti, vaibhava, manAna sUkha, mamAja meM naga kara rahe haiM kyA hama apanA AgAmI pApaNAsta na mAnyatA prApta hone para bhI nirantara deva pUjA, gurU upA- kalyANakArI banA rahe haiN| kahIomA to nahI hamAre daitira bhanA, dIna-dukhiyoM kI sevA, cAro prakAra ke dAna, sana. naI khAna-gAna rahA.mahana atithi malabAra dhAtira priyA samAgama, zRddha AcaraNa, zrata abhyAma, Anma-mAdhanA dvArA dvArA hameM dekhane vAle hamAre viSaya me gAna ghANA banA Atmonnati karanA, apane AcaraNa me mage ko dharma mArga kara jinendra deva ke zAsana ko nindA ko jora sapane kI ora prabhAvita karanA yaha saba kArya pUNya ke udaya meM tIrthaMkaroM ke praNamta mArga para doSAropagA ke kAraNa bana navIna puNya maMcayakara ujjvala bhaviSA pradAna karate hai aura jaaye| jina zAsana kI bhAvanA ko dhamila kara apane prAta dharma, artha, kAma, mokSa cAroM puruSArtha kI middhi karate haiN| ko ayogya putra sAbita kare, jarA socane pi / (2) pApAnabadhI puNya -jimake udaya meM pUrva saMcita -zrI premacanda jaina puNya ke kAraNa samasta anukUlatAeM dhana aizvarya prApta hai| 7/32, dariyAgaja, naI dillI AjIvana sadasyatA zalka : 101.00 30 dhArSika mUlya : 6) 20, isa aMka kA malya : 1 rupayA 50 paise
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana banApa-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 praprakAzita grantho kI prazastitho kA magalAcaraNa sahita prapUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM pora paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA se pralaMkRta, sajilda / ... jamagrantha-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM ko prazastiyoM kA mahattvapUrNa sNgrh| pavana pakAroM ke aitihAmika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM.paM. paramAnanda shaastrii| mjind| 15.00 avaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... jaina sAhitya aura itihAsa para vizara prakAza : pRSTha sakhyA 74, sajilda / 7.00 dhyAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12.0 na lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) : sa.paM. bAlacanda siddhAnta zAstrA pratyeka bhAga 4.... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI padmacandra zAstrI, sAta viSayo para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-00 Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of Jain References.) In two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pages, volume ll contains 1045 to 1918 pages size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to each library, its library edition is made available only in 600/- for one set of 2 volume. 600-00 sampAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI pacandra zAstro prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevAmandira ke lie mudrita, gItA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 prinTeDa patrikA buka-pakiTa