Book Title: Adhyatmik Daskaran
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009441/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-anukramaNikA a.naM. adhikAra viSaya 1. adhikAra pahalA 2. adhikAra dUsarA 3. adhikAra tIsarA 4. adhikAra cauthA 5. adhikAra pA~cavA 6. adhikAra chaThavA~ 7. adhikAra sAtavA~ 8. adhikAra AThavA~ ___pRSTha prakAzakIya manogata viSaya praveza 4-11 baMdhakaraNa 12-42 sattvakaraNa 43-54 udayakaraNa 55-89 udIraNAkaraNa 90-105 utkarSaNa-apakarSaNa 106-115 saMkramaNa karaNa 116-121 upazAMta karaNa 122-127 nidhatti-nikAcita karaNa 128-139 manogata mujhe vigata aneka varSoM se karaNAnuyoga sambandhita "guNasthAna" viSaya ke AdhAra se kakSA lene kA saubhAgya vibhinna zikSaNa ziviroM ke mAdhyama se mila rahA hai| - prArambha meM to mAtra zrI kundakunda-kahAna digambara jaina tIrthasurakSA TrasTa, mumbaI dvArA jayapura meM Ayojita ziviroM meM hI yaha kakSA calA karatI thii| lekina zrotAoM kI bar3hatI huI jijJAsA evaM mA~ga ko dekhate hue aba pratyeka zivira kI yaha eka anivArya kakSA banI huI hai| ____ maiM pravacanArtha jahA~ bhI jAtA hU~, vahA~ guNasthAna prakaraNa ko samajhAne kA Agraha hone lagatA hai| zrotAoM kI isaprakAra kI vizeSa jijJAsA ne mujhe isa viSaya kI ora adhika adhyayana hetu prerita kiyA hai| guNasthAnoM ko par3hAte samaya karma kI baMdha, sattA, udaya, udIraNA Adi avasthAoM ko samajhAnA prAsaMgika hotA hai| karma kI dasa avasthAe~ hotI haiM, unhIM ko karaNa kahate haiN| ina dasakaraNoM ko samajhAte samaya mujhe pratIta huA ki isa saMbaMdha meM spaSTa aura adhika jJAna mujhe karanA Avazyaka hai| ___ aneka vidvAnoM se carcA karane para kiMcita samAdhAna bhI hotA thA; phira bhI kucha aspaSTatA banI rahatI thii| isakAraNa punaH punaH dazakaraNoM ko sUkSmatA se samajhane kA maiM prayAsa karatA rhaa| usa prayAsa kI yaha pariNati dazakaraNa kI kRti hai| abhI bhI maiM kucha sUkSma viSayoM meM nirmalatA cAhatA huuN| ho sakatA hai, yaha kRti karaNAnuyoga ke abhyAsI vidvAnoM ke adhyayana kA viSaya banegI taba ve mujhe samajhAyeMge to mujhe lAbha hI hogaa| mujhe AzA hai vidvat varga mujhe avazya sahayoga degaa| . Annanjladhyainik Dumkaran Bonk (1) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 dazakaraNa carcA 1. dasa karaNoM ko samajhane ke prayAsa ke kAla meM maiMne bhINDara nivAsI paNDita zrI javAharalAlajI kI kRti karaNadazaka dekhI / 2. gommaTasAra karmakANDa kI hindI TIkAe~, jo aneka saMsthAoM se evaM bhinna-bhinna vyaktiyoM se saMpAdita haiM unako bhI dekhaa| 3. dasa karaNoM ko samajhane ke lobha se hI dasakaraNoM ke saMbaMdha meM purAne vidvAnoM ne jo svataMtra lekhana kiyA hai, use bhI dekhA unameM sudRSTitaraMgiNI evaM bhAvadIpikA bhI sammilita hai| vaise isa kRti meM paNDita zrI dIpacandajI kRta bhAvadIpikA ke karaNarUpa viSaya ko pUrNarUpa se hI liyA hai| 4. AcArya zrI devendra muni kI kRti karmavijJAna se bhI lAbha liyA hai| 5. bra. jinendravarNIjI kA karmarahasya, karmasiddhAnta, karmasaMskAra Adi kA acchA lAbha milA hai| 6. paNDita kailAzacandajI banArasavAloM ke karaNAnuyoga pravezikA kA bhI upayoga kiyA hai| aneka viSayoM kI bhinna-bhinna paribhASAe~ bhI dI haiN| usase pAThaka viSaya ko spaSTa samajha skeNge| karaNAnuyoga kA karma viSaya hI aisA hai, jise yathArtharUpa se to sarvajJa bhagavAna hI jAna sakate haiM / isa kAraNa hI kucha viSayoM ko lekara bar3e-bar3e AcAryoM meM bhI matabheda pAyA jAtA hai| ve bhI kyA kara sakate haiM? jinako apanI guru paraMparA se jJAna prApta huA, unhoMne usI ko svIkAra kiyA / jIvAdi sAta tattvoM meM aisA matabheda nahIM hotA; kyoMki sapta tattva to prayojanabhUta tattva haiM aura unakA kathana spaSTa hai| unake yathArtha jJAnazraddhAna se hI mokSamArga pragaTa hotA hai| sUkSma viSaya samajhanA evaM samajhAnA sulabha ho; isa bhAvanA se isa Khata Annanji Adhyatmik Dakaran Book (2) manogata kRti meM sarvatra praznottara zailI kA buddhipUrvaka upayoga kiyA hai| mere jIvana kA bahubhAga dharma ke adhyayana aura adhyApana meM hI gayA hai; tathApi aneka varSoM taka karma balavAna hai, isa dhAraNA ne mujhe atyanta parezAna kiyA thaa| aisI parezAnI anya sAdharmI ko na ho; isa bhAvanA se bhI maiMne kucha praznottara buddhipUrvaka isa kRti meM liye haiN| kucha prazna aise bhI haiM, jo par3hAte samaya mahAvidyAlaya meM vidyArthiyoM ne athavA samAja meM sAdharmiyoM ne pUche the / eka dRSTi se dharmajJAna ke kSetra meM jo maiM samajha pAyA, usI kA hI citraNa isa kRti meM hai, kapola-kalpita kucha nahIM hai| maiM dharmakSetra meM kapolakalpita viSaya ko svIkAra karanA bhI nahIM cAhatA; kyoMki vaha ucita bhI nahIM hai| sarvajJa bhagavAna ke upadezAnusAra jo hai, vahI mAnya hai / maiM apanA bhAva spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki merA adhyayana to vizeSa nahIM hai to bhI maiMne mAtra apane upayoga ko nirmala rakhane ke lie tathA tattvanirNaya meM anukUlatA banI rahe, isa dharmabhAvanA se dazakaraNoM ke saMbaMdha meM kucha likhane kA prayAsa kiyA hai| vijJa pAThaka galatiyoM kI kSamA kareMge aura mujhe mArgadarzana kreNge| aisI apekSA karatA hU~ / isa kRti ko yathArtha banAne kI bhAvanA se maiMne aneka logoM ko ise dikhAyA hai aura unake sujhAvoM kA lAbha bhI uThAyA hai| unameM paM. rAjamalajI bhopAla, paM. prakAzajI chAbar3A indaura, viduSI vijayA bhizIkara kAraMjA, paM. jIvendrajI jar3e, bAhubalI (kuMbhoja), bra. vimalAbena jabalapura evaM aruNakumAra jaina alavara hai| maiM ina sabakA hRdaya se AbhAra mAnatA huuN| inake sahayoga ke binA isa kRti kA prakAzana saMbhava nahIM thA / 3 sAdharmI isa kRti se lAbha uThA leMge, aisI apekSA hai| jinAgama ke abhyAsu pAThakagaNa isa kRti kA avalokana karake mujhe Agama ke AdhAra se mArgadarzana kareMge hI yaha bhAvanA hai| - bra. yazapAla jaina Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-praveza 'karma' isa zabda se sAmAnya jana paricita to haiM; tathApi karma zabda kA prayoga aneka viSayoM kA pratipAdaka hai, isa saMbaMdha meM kucha kama hI vicAra kiyA jAtA hai| isalie yahA~ hama kucha khulAsA kara rahe haiN| jo manuSya sAmAnyarUpa se par3hAI karatA hai to vaha kama se kama itanA to jAnatA hI hai ki eka vAkya meM tIna vibhAga hote haiM - eka karttA dUsarA karma aura tIsarI kriyA / ina tInoM ke binA vAkya nahIM banatA / isataraha vyAkaraNa zAstra meM pratyeka vAkya meM karma hotA hai, jisakI dvitIyA vibhakti hotI hai| jaise rAma ne lakSmaNa ko smjhaayaa| isa vAkya meM rAma karttA hai, lakSmaNa karma hai aura samajhAyA, yaha kriyA hai / yahA~ isa kRti meM vyAkaraNa vAle karma kA kucha saMbaMdha nahIM hai| karma zabda kA upayoga graMthAdhirAja samayasAra zAstra meM bahuta jagaha AtA hai / samayasAra meM karttA-karma adhikAra nAma kA eka svataMtra adhikAra bhI hai / vahA~ to dravya ko kartA aura dravya kA jo pariNamana vaha karma athavA guNa ko karttA aura guNa kA jo parivartana / pariNamana hotA hai, use karma kahate haiN| dravya vyApaka hotA hai aura usakA pariNamana vyApya kahalAtA hai, usa vyApya ko bhI karma kahate haiN|' yahA~ isa kRti meM samayasAra meM samAgata karma se bhI kucha saMbaMdha nahIM hai| bhagavat gItA vaidika sampradAya kA mahatvapUrNa grantha hai / bhagavat gItA meM bhI zrIkRSNa ne arjuna ko niSkAma bhAvanA se karma / kArya / kartavya karate raho, phala kI apekSA mata rakho; aisA upadeza diyA hai| gItA meM samAgata karma kA bhI isa kRti se kucha saMbaMdha nahIM hai / 1. samayasAra kalaza kra. 49 3D Kailash Data Annanji Adhyatmik Duskaran Book (3) viSaya-praveza eka dUsare ke sAtha jhagar3A karane vAlA tIvra kaSAyI manuSya bhI kahatA hai - "maiM tumhAre saba khaTakarma (pApa / anucita kArya / niMdita kArya) jAnatA huuN| mu~ha kholU~gA to patA clegaa| cupa baiThane meM hI tumhArI bhalAI hai|" aise prakaraNa meM jo karma zabda AtA hai, usakA bhI yahA~ saMbaMdha nahIM hai| yahA~ sarvajJa/kevalI bhagavAna ke divyadhvani meM athavA jinendra kathita Agama / zAstra meM jo karma zabda AtA hai, mAtra usase hI prayojana hai, jisake jJAnAvaraNAdi ATha bheda kahe jAte haiN| karma kI paribhASA nimnAnusAra hai - "jIva ke moha, rAga, dveSAdi pariNAmoM ke nimitta se svayaM pariNamita kArmANavargaNArUpa pudgala kI viziSTa (jIva ke sAtha, ekakSetrAvagAhI) avasthA ko karma kahate haiN|" jJAnAvaraNAdi ATha karmarUpa pariNamita hone yogya vargaNAoM (pudgala skandhoM ) ko kArmANavargaNA kahate haiN| jinendra kathita jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kI baMdha, satva Adi dasa avasthAe~ hotI hai| una dasa avasthAoM ko yahA~ jAnane kA hamArA prayojana hai| karmabandha ke astitva saMbaMdhI karmavijJAna grantha kA aMza anukUla lgaa| jo isaprakAra hai - "sajIva - nirjIva vastuoM kA paraspara bandha: pratyakSagocara - saMsAra meM sarvatra IMTa, sImeMTa Adi padArtha makAna ke rUpa meM baMdhe hue pratyakSa dRSTigocara hote haiN| aneka kAgajoM ko paraspara milAkara, unheM sIM kara aura cipakA kara pustaka kI jilda bA~dhI jAtI hai; yaha kAgajoM kA paraspara bandha bhI pratyakSa dikhAI detA hai| isI prakAra eka jamIMdAra ke ghara meM ghor3A, gAya, bhaiMsa Adi pazu rassI ke dvArA khUMToM se baMdhe hue najara Ate haiN| ATA, pAnI Adi mila kara gUMthane se eka piNDa baMdha jAtA hai Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 dazakaraNa carcA aura usakI roTI banatI huI hama dekhate haiN| isI prakAra saMsAra meM agaNi cIjeM baMdhI huI pratyakSa mAlUma hotI haiN| yahI nahIM, adhyApaka adhyApana kArya se, vakIla vakAlata ke peze se, vyApArI apane manonIta padArtha ke vyApAra se, kisAna kRSi se aura cikitsaka cikitsA-kArya se baMdhe hote haiN| mA~ apanI saMtAna ke pAlana-poSaNa ke lie baMdhI hotI hai| isI prakAra kaI loga amukaamuka sajIva (parivAra, samAja Adi ke sadasyoM) tathA nirjIva (dhana, sampatti, makAna, dukAna, kAra, baMgalA Adi) padArthoM (dravyoM) ke prati mamatvavaza baMdhe hote haiN| adhikAMza loga amuka-amuka kSetra (grAma, nagara, prAnta, rASTra Adi) ke prati mohavaza baMdhe rahate haiN| kaI loga amuka kAla se baMdhe hote haiN| daphtara, dukAna, sarvisa Adi para pahu~ca ke lie ve samaya se baMdhe hote haiN| isI prakAra kaI vastue~ bhI samaya se baMdhI hotI haiM; jaise - relagAr3I, basa, vimAna, reDiyo prasAraNa, TAImabama Adi / saMsAra meM vivAhita strI-puruSa praNayabhAva se, mAtA-putra vAtsalyabhAva se, guru-ziSya upakArya-upakAraka bhAva se tathA naukara-mAlika svAmIsevaka bhAva se baMdhe hue hote haiN| isa prakAra vibhinna koTi ke vyakti paraspara dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se paraspara sambaddha aura pratibaddha dekhe jAte haiN| AtmA ke sAtha karmoM ke bandha ke viSaya meM zaMkAzIla mAnava - ye saba vastue~ eka dUsare ke sAtha bandhana ke rUpa meM pratyakSa baddha dikhAI detI haiM, kintu jIva (AtmA) ke sAtha karmabandha carmacakSuoM se pratyakSa nahIM dikhAI detA, isa kAraNa katipaya nAstika, avizvAsI, azraddhAlu tathA saMzayazIla mastiSka vAle vyakti karmabandha kA astitva nahIM maante| unakA kahanA hai miTTI aura pAnI ke sambandha se ghaTa, mak 3D Kaila Annanji Adhyatmik Duskaran Book (4) viSaya-praveza tantuoM ke paraspara sambandha se paTa Adi kI taraha jIva aura karma kA sambandha yA bandha pratyakSa nahIM dikhAI detaa| phira amUrta AtmA (jIva ) kA mUrta jar3a karmoM se bandha kaise ho sakatA hai? ina aura aise hI kutarkoM ke AdhAra para ve loga karmabandha kA astitva mAnane se inkAra karate haiN| saMkaTApanna sthiti meM unake dvArA karmabandha kA svIkAra - 7 kintu ve hI mahAzaya athavA pApakarmI, svacchandAcArI nAstika jaba cAroM ora se kisI aparihArya saMkaTa, asahya kaSTa, duHsAdhya vyAdhi athavA kisI vipatti se ghira hI jAte haiM athavA kisI svajana ke viyoga se saMtapta hote haiM yA pApakarmagrasta vyakti svayaM kadAcit maraNAsanna sthiti meM hote haiN| cAroM ora se hAtha-paira mArane athavA aneka upAya karane para tathA paisA pAnI kI taraha bahA dene para bhI jaba ukta saMkaTa, kaSTa, roga, saMtApa, vipatti evaM sthiti Adi kA nivAraNa nahIM hotA, prazna ulajhatA jAtA hai, taba ve hI loga karmabandha ke astitva ko eka yA dUsare prakAra se svIkAra karate dekhe gae haiN|"" anAdikAla se Aja taka ananta jIva sarvajJa ho cuke haiN| bhaviSya meM ananta jIva sarvajJa honevAle haiN| una sabhI sarvajJa bhagavantoM ne apanI divyadhvani meM anaMta jIvoM ke kalyANa ke lie jisa tattva kA kathana kiyA hai tathA karate rahate haiM usakA nAma jinadharma / jainadharma hai| jinadharma kA pramukha vaktA sarvajJa bhagavAna hI hote haiN| isalie jinavANI (grantha) ke mUla granthakarttA sarvajJa hI kahalAte haiM- "asya mUla granthakartAraH sarvajJa devaaH"| isalie jinadharma meM asatya kathana to ho hI nahIM sktaa| jinendra bhagavAna ke sacce anuyAyI ko isa taraha kI yathArtha evaM dRr3ha zraddhA hotI hai| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke pravacanoM meM yaha tathya sadA hI AtA hai ki 'sarvajJa bhagavAna to jinadharma kA mUla hai|' sarvajJa bhagavAna kI divyadhvani meM to cAroM anuyogoM kA kathana rahatA hai| karmavijJAna bhAga-4, pRSTha-3, 4 1. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA viSaya praveza prathamAnuyoga meM mokSamArgI athavA muktiprApta mahApuruSoM kA pavitra jIvana caritra hotA hai; jisase pAtra jIvoM ko apane jIvana meM Adarza banAne ke lie preraNA milatI hai| usameM jIva kA caritra pratyakSa hone ke kAraNa isa anuyoga kA kathana sAmAnyarUpa se sthUla rahatA hai| isa anuyoga ke adhyayana se manuSya ko apane jIvana ko puNyamaya banAne ke lie preraNA milatI hai| caraNAnuyoga meM mukhyarUpa se bAhya AcaraNa kI pradhAnatA hone se khAna-pAna kI, sadAcAra kI, puNyamaya pariNAmoM kI adhikatA rahatI hai| isalie caraNAnuyoga ke kathana meM bhI sthUlatA hotI hai| caraNAnuyoga ke abhyAsa se manuSya kA jIvana sadAcAramaya banatA hai| dravyAnuyoga meM 9 padArtha, 7 tattva, 6 dravya, 5 astikAya tathA dravya, guNa, paryAya kA buddhigamya kathana hotA hai| isI anuyoga meM pratyeka jIva ko nizcayanaya kI apekSA se svabhAva se bhagavAna kahA jAtA hai| sabhI pAtra jIvoM ko vastu svarUpa kA viSaya samajha meM A jAya, jIvana meM mokSamArga pragaTa ho, isa uddezya se dravyAnuyoga meM upadeza rahatA hai, ataH kathana meM sthUlapanA rahatA hai| isa anuyoga kA kathana upAdeya hote hote hue bhI sthUla hai| aba rahA karaNAnuyoga kA vissy| isa anuyoga meM asaMkhyAta dvIpa, asaMkhyAta samudra, akRtrima jinabiMba, jina caityAlaya, alaukika gaNita, karma Adi dUrastha tathA sUkSma viSayoM kA kathana hotA hai| isa anuyoga meM uparyukta viSayoM kA jJAna to kiyA jAtA hai; tathApi sarvatra buddhipUrvaka parIkSA karanA sambhava nahIM hai| Agama garbhita yuktiyoM se parIkSA (satyAsatya kA nirNaya) karanA alaga viSaya hai aura buddhigamya viSayoM ke mAdhyama se parIkSA karanA alaga bAta hai| __ hameM yahA~ isa kRti meM sarvajJa kathita sUkSma viSaya karma ke saMbaMdha meM hI jAnane kA prayAsa karanA hai| jo karma kA viSaya Aja prAyaH jIvoM ko na sparza mUlaka samajha meM AyA hai, na rasanendriya se jIva karma ko cakha sake haiM, na ghrANendriya se usakI gaMdha sUMgha sake haiM, na A~khoM se dekha sake haiM aura karmoM kA kAnoM se sunanA bhI nahIM banA hai; kyoMki koI bhI karma indriyagamya nahIM hai| isakA artha aisA nahIM hai ki hama use jAna hI nahIM skte| karmaviSayaka jJAna sirpha Agama pramANa se hI ho sakatA hai| sarvajJa bhagavAna kA upadeza Aja bhI hamAre pAsa zAstroM ke mAdhyama se surakSita hai| una zAstroM ko par3hakara hama karmoM ko jAna sakate haiN| ina karmoM kA kathana mAtra kucha hI ine-gine zAstroM meM AtA hai, aisA nhiiN| prathamAnuyogAdi cAroM anuyogoM meM karma kA kathana niyama se AtA hI rahatA hai jaise harivaMza purANa ke prAraMbha meM lagabhaga 100 pejoM meM yahI viSaya hai| karaNAnuyoga meM karma ke kathana kI hI mukhyatA rahatI hai| vaise AcArya vIrasena ne karmoM ke kathana ko dravyAnuyoga/adhyAtma kA kathana bhI kahA hai| astu / hameM to yahA~ karmoM kI baMdha Adi dasa avasthAoM para vicAra karanA hai| karma kI avasthA ko karaNa kahate haiN| prazna :-karma kI kitanI aura kauna-kaunasI avasthAe~ hotI haiM? uttara :- karma kI dasa avasthAe~ hotI haiM - 1. baMdha, 2. sattva (sattA), 3. udaya, 4. udIraNA, 5. utkarSaNa, 6.apakarSaNa,7. saMkramaNa, 8. upazAMta, 9. nidhatti, 10. nikAcita / ___ina dasoM kA krama bhI vaijJAnika hai; kyoMki1. yadi jIva ko karma kA bandha nahIM hogA to jIva kI dekhane meM AnevAlI vividha avasthAe~ nahIM hogI aura duHkharUpa saMsAra avasthA kA bhI abhAva hI ho jaayegaa| 2. yadi karma kA baMdha hI na ho to unakA sattva (sattA/astitva) kahA~ se hogA? AananjuAdhyatmit Thankran ka. dhavalA pastaka 13mala grantha pRSTha 36,prastAvanA, pRSTha-4 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 dazakaraNa carcA 3. yadi karmoM kI sattA hI na ho to udaya kahA~ se kaisA hogA? 4. yadi karma kA udaya hI na ho to udIraNA kaisI hogI ? karmazAstra kA yaha sAmAnya niyama hai ki jisa karma kA udaya rahatA hai, usa karma kI hI udIraNA ho sakatI hai| 5. jisa karma kA baMdha huA ho, usameM hI sthiti anubhAga bar3hanerUpa kArya hogA arthAt utkarSaNa hogaa| 6. jisa karma kA baMdha huA ho, usameM hI sthiti - anubhAga kA ghaTanerUpa kArya arthAt apakarSaNa hogaa| 7. karma kA pahale se hI jIva ke sAtha baMdha huA ho to hI karma meM saMkramaNa arthAt parivartana / badalanerUpa kArya hogA / 8. karmabaMdha huA ho to hI usameM udaya - udIraNA ke na honerUpa upazAMtakaraNa kA kArya hogaa| 9. yadi karma kA baMdha huA ho to hI saMkramaNa aura udIraNA na honerUpa nidhatti kA kArya hogaa| 10. yadi karma kA baMdhana huA ho to hI saMkramaNa, udIraNA, utkarSaNa, apakarSaNarUpa kArya na honerUpa nikAcita karma banegA / - saMkSepa meM itanA hI hameM samajhanA hai karma kI baMdha avasthA ina saba kAraNoM kA mUla hai / ataH use sahaja hI prathama kramAMka milA hai| AcAryoM ne baMdhakaraNa kA jo svarUpa zAstra meM likhA hai use krama se jAnane kA hama yahA~ prayAsa karate haiN| aba baMdhakaraNa Adi daza karaNoM ko zAstra ke AdhAra se evaM Agamagarbhita tarka evaM yukti se samajhAne kA prayAsa karate haiN| karaNa zabda ke artha : 1. karaNa zabda kA gaNita artha kiyA jAtA hai| 2. karaNa zabda kA prasiddha artha iMdriya hai| Khata Annanji Adhyatmik Dakara Bok (6) viSaya-praveza 11 3. samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM zrI amRtacaMdrAcArya ne karaNa nAmaka eka zakti bhI batAI hai| (43 kramAMka kI zakti) 4. jIva ke pariNAmoM ko bhI karaNa kahate haiN| jaise- adhaHkaraNa Adi / 5. SaTkAraka meM karaNa nAma kA eka kAraka hotA hai| karaNa kAraka sAdhana ke artha meM hotA hai| 6. karaNa zabda yahA~ arthAt isa dasa karaNa ke prakaraNa meM karma prakRti kI viziSTa avasthA ke lie prayukta huA hai| prAcInakAla meM hue AcAryoM ne aneka granthoM kI racanA kI hai| unake nAma SaTkhaMDAgama, kaSAyapAhur3a, tattvArthasUtra, gommaTasAra, paMcasaMgraha Adi grantha tathA sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika, dhavalA, jayadhavalA, mahAdhavalA Adi TIkA grantha haiN| inameM baMdhakaraNa Adi kA vistRta vivecana hai / usa vivecana ko saMskRta-prAkRta bhASA meM hI dene se sAmAnya pAThakoM ko kucha lAbha to hogA hI nahIM / una granthoM ke hI viSaya kA hindI bhASA meM anuvAda vidvAna logoM ne bar3e parizrama ke sAtha kiyA hai| isalie hama una granthoM ke hindI anuvAda ko hI Avazyaka / yogya sthAna para pAThakoM ko lAbha ho, isa bhAvanA se saMkSepa meM denA cAhate haiM / pAThaka usakA lAbha avazya leMge, aisI AzA hai| isa 'dazakaraNa - carcA' kRti meM hamane baMdha, sattva Adi karaNoM kA nimna 3 vibhAgoM meM vibhAjita karake spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai| ve vibhAga isaprakAra haiM 1. AgamAzrita carcAtmaka praznottara 2. bhAvadIpikA - cUlikA adhikAra 3. Agama AdhArita praznottara aba prathamataH baMdhakaraNa para vicAra karate haiM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra pahalA 1 - baMdhakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara AgamAzrita isa vibhAga meM jo viSaya AyegA, usakA vizada jJAna ho; isa abhiprAya se saralatA ke lie yahA~ carcAtmaka aneka praznottaroM ke AdhAra se baMdhakaraNa kI carcA karane kA prayAsa kiyA hai| adhyayana-adhyApana karate samaya mana meM jo prazna sahaja utpanna hote gaye, unakA uttara dene kA maiMne prayatna kiyA hai| 1. prazna : baMdhakaraNa aura baMdha tattva meM kyA aMtara hai? uttara : 1. baMdhakaraNa karma kI dasa avasthAoM meM se eka avasthA hai; jo prathama kramAMka kI hai| - baMdha tattva prayojanabhUta sAta tattvoM meM se eka tattva hai| 2. baMdhakaraNa dravyakarma kI eka avasthA hone ke kAraNa se jJeya hai| - baMdha tattva jJeya hote hue baMdhatva kI dRSTi se heya bhI hai| - 3. baMdhakaraNa meM jIva ke moha, rAga-dveSarUpa vikArI bhAvoM ke nimitta se kArmANa-vargaNAoM kA jIva ke pradezoM ke sAtha parasparAvagAharUpa saMbaMdha ke kathana kI (dravyabaMdha kI) mukhyatA hai| baMdha tattva meM jIva ke upayoga (jJAna-darzana) kA moha, rAga-dveSa rUpa pariNAmoM meM jur3ane kI/saMlagna rahane (bhAvabaMdha) kI mukhyatA hai| 4. saMsArI jIvoM ko pratisamaya baMdha ho rahA hai| ataH baMdhakaraNa .. anAdi se cala hI rahA hai| baMdhakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara a.1 - ajJAnI jIva baMdha tattva ko vikalparUpa se jAnate hue bhI usake abhAva kA puruSArtha nahIM karate / ataH baMdha tattva bhI anAdi se hai| 5. baMdhakaraNa mukhyarUpa se karaNAnuyoga kA viSaya hai arthAt karmoM kI viziSTa avasthA hai| 6. baMdha tattva mukhyarUpa se dravyAnuyoga kA viSaya hai| - karmoM kA baMdha, tAttvika dRSTi se baMdhatattva hai tathA karaNa kI dRSTi se bandhakaraNa hai| - baMdhakaraNa ke sAmAnyatayA cAra bheda haiM - 1. prakRti baMdha, 2. pradeza baMdha, 3. sthiti baMdha, 4. anubhAga bNdh| 7. baMdhakaraNa ke svarUpa kA jJAna anivArya nahIM hai| -baMdha tattva kA jJAna anivArya hai; kyoMki prayojanabhUta sAta tattvoM meM se baMdha tattva eka tattva hai| 8. baMdhakaraNa jIva ko duHkha kA nimitta kAraNa hai| - baMdha tattva bhAva svarUpa se AkulatAmaya hone se vaha heyarUpa se svIkAra karane yogya hai| 2. prazna : jisaprakAra baMdha karma kI avasthA hai, usIprakAra Asrava bhI karma kI hI avasthA hai| isalie jaise karmabaMdha ko dasa karaNoM meM liyA hai; vaise Asrava ko bhI karaNoM meM lenA cAhie thA; kyoM nahIM liyA? uttara :- ApakI bAta sahI hai; parantu Asrava aura baMdha donoM ko abheda jAnakara (eka hI mAnakara) svataMtrarUpa se Asrava ko karaNoM meM nahIM liyA hai| -baMdha meM hI Asrava ko garbhita kiyA hai| - Asrava aura baMdha hone kA kArya bhI eka sAtha eka hI samaya meM hotA hai; isa vivakSA ko bhI hameM svIkAranA Avazyaka hai| (7) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara a.1 dazakaraNa carcA dUsarA viSaya yaha bhI hai ki 'dazakaraNa' yaha viSaya karaNAnuyoga kA hai aura karaNAnuyoga ke sabhI viSayoM kI parIkSA nahIM ho sktii| isalie karaNAnuyoga ko ahetuvAda Agama bhI kahA hai| ataH hamArA yahI kartavya hai ki AcAryoM ne jo kucha bhI kahA hai, use yathArtha rUpa se jAnanA evaM svIkAranA hai| 3. prazna :- AbAdhAkAla bhI karma kI eka avasthA hai, isalie AbAdhAkAla ko bhI karaNa meM lekara karaNoM ko 11 kahanA cAhie thA; AbAdhAkAla ko karaNoM meM kyoM nahIM liyA? uttara :- pahale hameM AbAdhAkAla kI paribhASA spaSTa samajhanA Avazyaka hai| AcArya nemicandra ne gommaTasAra karmakANDa meM kahA hai - kammasarUveNAgaya davvaM Na ya edi udayarUveNa / rUveNudIraNassa ya AbAhA jAva tAva have / / 914 / / "karmasvarUpa se pariNata huA kArmANa dravya, jaba taka udaya yA udIraNArUpa nahIM hotA taba taka kA kAla AbAdhAkAla kahalAtA hai|" - eka koDAkoDI sAgara sthitibaMdha kA 100 varSa pramANa udaya AbAdhAkAla hotA hai, yaha niyama hai| - go.ka. gAthA 915 - isIprakAra anya karmoM kA udaya AbAdhAkAla nikAlanA caahie| ApakA mUla prazna to AbAdhAkAla ko alagarUpa se/karma kI avasthArUpa se kyoM nahIM liyA? yaha hai| Apa AbAdhAkAla kI paribhASA ko sUkSmatA se jAnane kA prayAsa karoge to saba sahaja samajha meM aayegaa| paribhASA ke prArambha meM hI AyA hai karmasvarUpa se pariNata huA kArmANa dravya' isakA artha jo jIva ke sAtha karmasvarUpa se pariNata huA hai, usakI bAta cala rahI hai - arthAt jo karmarUpa se jIva ke sAtha baMdha cukA hai, usakI carcA cala rahI hai - arthAt baMdhakaraNa kI hI bAta hai| isakA artha baMdhakaraNa meM hI AbAdhAkAla garbhita hai, anya kucha karma kI avasthA nahIM hai| 4. prazna :- baMdhakaraNa aura AbAdhAkAla eka apekSA se eka hone para bhI kucha aMtara to hogA hI - vaha aMtara kyA hai? ____ uttara :- baMdhA huA karma jaba taka jIva ke sAtha ekakSetrAvagAharUpa se rahatA to hai; parantu udaya meM nahIM AtA tabataka ke kAla ko AbAdhAkAla kahate haiN| sthitibaMdha meM se AbAdhAkAla ko chor3akara Age ke karmoM meM niSeka racanA hotI hai| isalie AbAdhAkAla pUrNa hone para samaya-samaya prati niSekoM kA udaya AtA rahatA hai| (eka samaya meM udaya Aneyogya karmasamUha ko niSeka kahate haiN)| saMkSepa meM hama aisA kaha sakate haiM ki - 'niSekaracanA rahita sthitibaMdha ke kAla ko AbAdhAkAla kahate haiN|' 'AbAdhAkAla ko chor3akara zeSa sthitibaMdha meM niSekaracanA hotI hai| isakA artha yaha huA - sthitibaMdharUpa baMdhakaraNa ke do bheda hote haiM - pahalA bheda AbAdhArUpa sthitibaMdha aura dUsarA niSekaracanArUpa sthitibNdh| 5. prazna :- AbAdhAkAlarUpa sattA aura udayAvalI ke bAda meM arthAt uparitana vibhAga meM sthita karmoM kI sattA meM kyA kucha aMtara bhI hai? uttara :- ApakA prazna hI galata hai; kyoMki AbAdhAkAlarUpa sattA aura uparitana vibhAga meM sthita karmoM kI sattA - aise karma kI sattA (sattva) ke do bheda hai hI nhiiN| jisa vivakSita karma kA vartamAna meM navIna baMdha ho rahA hai aura jisakI AbAdhA bhI sunizcita hai, usa AbAdhAkAla meM navIna karmoM kI sattA hI nahIM hai| isakAraNa se AbAdhAkAla ke bAda hI pratyeka samaya meM niSekoM kI racanA hotI hai| jahA~ niSekoM kI racanA na hoM vahA~ una karmoM kI sattA kaisI hogI? (8) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 dazakaraNa carcA vivakSita karma kI AbAdhAkAla ke samaya se pahale, pUrva kAla meM baMdhe hue karmoM kI sattA bhI hai, niSekaracanA bhI hai aura unakA yathAkAla udayAdi kArya bhI hote hI rheNge| jo navIna karma kA baMdha ho rahA hai aura jisakI AbAdhAkAla kI carcA cala rahI hai, usa karma kI sattA aura niSeka racanA to AbAdhAkAla ke samaya hI rahatI hai| isalie AbAdhAkAla rUpa sattA aura uparitana vibhAga meM sthita sattA - aise sattA (sattva / karma kA astitva) ke do bheda nahIM haiN| vaise sattA meM par3A huA sarva karma bhI udayakAla ke binA miTTI ke Dhele ke samAna hI hai; tathApi usameM niSeka racanA hone se Aja nahIM to kala kramazaH udayakAla Ane para phala dene kI pAtratA hai| 6. prazna:- AbAdhAkAla meM karma kI niSekaracanA hotI nahIMisakA artha jaba jisa vivakSita karma kA AbAdhAkAla hai, taba usa vivakSita karma kI usa AbAdhAkAla meM sattA bhI nahIM hai| jaba se niSekoM kA udaya prAraMbha hogA vahIM se (usa samaya se) hI cAroM prakAra ke baMdha vidyamAna hai arthAt karma kI sattA mAnanA kyA ucita haiM? uttara :- ApakA kahanA sahI hai| Apa gommaTasAra karmakANDa gAthA 919 ko par3hoge to saba samajha meM AyegA; usameM kahA hai AbAhUNiyakammaTThadI Nisego du sattakammANaM / Ausa Nisego puNa sagaTThidI hodi NiyameNa / / TIkA - Ayu binA sAta karmoM kI jitanI utkRSTa sthiti hai, usameM se AbAdhAkAla ghaTAne para jo zeSa rahe, usa kAla ke samayoM kA jo pramANa vahI niSekoM kA pramANa jAnanA / tathA Ayukarma kI jitanI sthiti ho, usake samayoM kA jo pramANa, vahI niSekoM kA pramANa jAnanA; kyoMki Ayu kI bAdhA pUrvabhava kI Ayu meM vyatIta ho jAtI hai| - 3D Kala Ananji Adhyatmik Duskaran Book (9) baMdhakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara a. 1 udAharaNa- mithyAtva darzanamohanIya karma kI sthiti 70 koDAkoDI sAgara kI hai; usakA AbAdhAkAla 7 hajAra varSa hotA hai / arthAt mithyAtva karma kA navIna baMdha hone para 7 hajAra varSoM meM niSeka racanA nahIM hotI / 7 hajAra varSa ke bAda ke sthitibaMdha kI niSeka racanA baMdha ke samaya hI hotI hai| bra. jinendra varNIjI ne AbAdhAkAla kA khulAsA nimnaprakAra kiyA hai - 17 "karma, baMdhane ke pazcAt jitane samaya taka AtmA ko kisI prakAra kI bAdhA nahIM pahu~cAtA, arthAt udaya meM nahIM AtA, yAnI baddhakarma apanA zubhAzubha phala caravAne yA phala kA vedana karAne ko udyata nahIM hotA, utane kAla ko AbAdhAkAla kahate haiN| niSkarSa yaha hai ki karma kA bandha hote hI usameM vipAka-pradarzana kI zakti nahIM paidA ho jaatii| yaha hotI hai eka nizcita kAla sImA ke pazcAt hI / karma kI yaha avasthA AbAdhA kahalAtI hai| bandha aura udaya ke antara (madhya) kA jo kAla hai, vaha AbAdhAkAla hai|" 7. prazna :- samudghAta kise kahate haiM? vaha kitane prakAra kA hai? - yaha batAkara kyA kisI bhI samudghAta ke kAla meM jIva ko nayA karma kA baMdha bhI hotA hai| yaha spaSTa kIjie ? uttara :- mUla zarIra ko na chor3akara taijasa-kArmANarUpa uttara deha ke sAtha jIva-pradezoM ke zarIra se bAhara nikalane ko samudghAta kahate haiN| samudghAta sAta prakAra kA hotA hai- vedanA, kaSAya, vikriyA, mAraNAntika, taijasa AhAraka aura kevalI samudghAta / hA~, samudghAta ke kAla meM bhI samudghAta karanevAle jIva ko nayA karma kA baMdha hotA hI rahatA hai| itanI vizeSatA samajhanA cAhie ki dasaveM guNasthAna paryanta to sAmparAyika Asrava ke kAraNa karma kA baMdha hotA hai; kyoMki dasaveM guNasthAna paryanta kaSAya pariNAma rahatA hai| 1. karma siddhAnta (bra. jinendra varNI) pR. 94, 95 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA upazAMtamoha, kSINamoha aura sayogakevalI guNasthAna meM mAtra IryApatha Asrava hotA hai| kevalI samudghAta ke kAla meM bhI IryApathAsrava hotA hai| baMdha eka samaya kA hotA hai, jo gauNa hai| hameM sAmAnya niyama yaha samajhanA Avazyaka hai ki jaba taka mithyAtva, avirati, pramAda kaSAya evaM yoga pariNAma rahate haiM, tabataka to jIva kucha bhI karatA rahe to bhI jIva ko nayA karma kA baMdha hotA hI rahatA hai| 8. prazna :- vizeSa puruSArthI dasaveM guNasthAnavartI, bhAvaliMgI munirAja ko bhI dhyAnAvasthA (zuddhopayoga) hone para bhI nayA karma kA baMdha kyoM hotA hai? uttara :- are bhAI! Upara ke prazna ke uttara meM hI batAyA hai ki jaba taka jIva ko mithyAtva se lekara sUkSma lobha kaSAya paryanta ke moha pariNAma hote haiM, taba taka nayA karma kA baMdha hotA hI rahatA hai| munirAja ko dhyAnAvasthA meM zuddhopayoga hone para bhI sAtaveM guNasthAna se dasaveM guNasthAna paryanta abuddhipUrvaka kaSAya pariNAma hone se nayA karma kA baMdha hotA hI hai| 9. prazna :- dhyAnAvasthA/zuddhopayoga arthAt zuddhAtmA meM lInatArUpa sUkSmasAmparAya cAritra hone para bhI kaSAya pariNAma kaise pAye jAte haiM? uttara :- kaSAyAdi moharUpa pariNAma do prakAra ke hote haiM - 1. buddhipUrvaka kaSAya pariNAma aura 2. abuddhipUrvaka kaSAya pariNAma / dhyAnAvasthA meM athavA nIMda meM abuddhipUrvaka kaSAya pariNAma hote rahate haiN| ataH nayA karma kA baMdha bhI kaSAya se hotA hI rahatA hai| apane yA dUsare ke jJAna meM spaSTa jAnane meM AnevAle kaSAya ko buddhipUrvaka kaSAya kahate haiN| aura apane yA dUsare ke jJAna meM jo kaSAya pariNAma spaSTa jAnane meM nahIM Ate, unheM abuddhipUrvaka kaSAya pariNAma kahate haiN| baMdhakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara a.1 nidrA ke kAla meM, vigrahagati meM, behozI avasthA meM bhI abuddhipUrvaka kaSAya pariNAma hote haiM; isalie nayA karma kA baMdha bhI hotA hI rahatA hai| 10. prazna :- baMdhakaraNa ke kAraNa to mohAdi duHkhada vikArI pariNAma haiN| baMdhakaraNa saMsArarUpa hai, kyA unako jAnane se bhI hameM kucha lAbha ho sakatA hai kyA? uttara :- baMdhakaraNa ko jAnane se bhI jIva ko lAbha to hotA hI hai| jisase kucha bhI lAbha na ho, unako hameM jAnanA bhI nahIM caahie| vItarAga vANI (sacce zAstra) meM aisA koI bhI kathana nahIM hotA, jisako jAnane se kucha bhI lAbha na ho| 1. jaise saMsArI jIva ko duHkha hotA hai, vahI duHkha jIva ke sukhasvabhAva kI siddhi karatA hai, vaise baMdhakaraNa ko jAnane se hI abaMdha svabhAva kA arthAt anAdikAla se maiM mokSasvarUpa hI hU~, aisA dRr3ha nirNaya hotA hai| 2. Aja jo anaMta jIva siddhAlaya meM siddha parameSThIrUpa se haiM, ve jIva bhI hama jaise hI saMsAra meM karmoM se baMdhe hue the, duHkhI the; tathApi viziSTa puruSArtha se ve jaise karmoM se rahita hokara mukta ho gaye haiM/ananta sukhI ho gaye haiM; vaise maiM bhI puruSArthapUrvaka siddha bana sakatA hU~, aisA vizvAsa utpanna hotA hai| 3.baMdhakaraNa nAnA jIvoM kI apekSA se anAdi-ananta hai| abhavya jIva ke lie bhI baMdhakaraNa niyama se anAdi-ananta hI hotA hai; tathApi mere lie baMdhakaraNa anAdi hone para bhI ananta nahIM ho sakatA, vaha sAnta hI haiM; aisA nirNaya bhavyoM ko ho sakatA hai| 11. prazna :- AbAdhAkAla ko jAnane se hameM kyA lAbha hotA hai? uttara :- 1. pApamaya pariNAmoM se pApa karma kA baMdha hotA hai aura puNyamaya pariNAmoM se pApa-puNyarUpa donoM hI karmoM kA baMdha hotA hai; yaha karmabaMdha kA sAmAnya niyama hai| Aajladkyaank DukeBook (10) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dazakaraNa carcA mithyAtvAdi tIvra kaSAya pariNAma pApamaya hai| ajJAnI jIva anAdikAla se mithyAtva ke vaza hone se sahaja hI sarvajJa praNIta AbAdhAkAla ke svarUpa ko na jAnane vAlA mithyAtva evaM saptavyasanAdi ati ghora pApamaya pariNAma karatA rahatA hai| anyAya, anIti ke sAtha abhakSya kA khAna-pAna bhI binA saMkoca karatA rahatA hai; kyoMki usako aisA lagatA hai ki hama to pApa kara rahe haiM, usakA phala kahA~ mila rahA hai| usI samaya sahaja yoga se usako usI jIva ke hI pUrvabaddha puNya ke udaya se manuSya jIvana meM saba prakAra kI anukUlatA milatI rahatI hai| isase use puNyapApa kI zAstrIya dhAraNA mithyA lagatI hai| karmabandhana evaM karmodaya tathA AbAdhAkAla- inakA jJAna na hone se nizuddhAtmasvarUpa se anabhijJa ajJAnI ko apane mithyAtva athavA saptavyasana ke kAraNa se, anyAya, anIti se anukUlatA mila rahI hai; aisA bhrama rahatA hai| isa kAraNa anyAya-anItimaya kArya hI meM usakI prIti evaM zraddhA bar3hatI rahatI hai aura ina pApamaya viparIta kArya tathA anyathA zraddhA ke sAtha durlabha manuSya jIvana kA vizeSa lAbha prApta na karate hue vyartha hI jIvana samApta hotA hai| koI bhI choTA-bar3A pApa ho, usa pApa kA usI samaya pApa karanevAle ko pAparUpa karma kA baMdha to niyama se hotA hai; tathApi usI samaya hue usa pApakarma ke baMdha kA phala na milane kA bhI niyama hai| vizeSa bAta yaha hai ki dIrgha sthitivAle pApa karma kA to dIrgha samaya paryanta phala na milane kA niyama hai| isItaraha dIrgha sthitivAle puNya karma ho to bhI dIrgha samaya paryanta phala na milane kA niyama hai| karma kA baMdha hone ke bAda 'kucha kAla vyatIta hone para hI karma ke phala milane kA jo yaha niyama hai, use hI AbAdhAkAla kahate haiN|' yadi jIva ko AbAdhAkAla evaM karmodaya kI jAnakArI ho jAya to pApamaya pariNAma tathA pApa kArya se anukUlatA milatI hai, yaha bhrama TUTa 3D KailashData Ananji Adhyatmik Duskaran Book (11) baMdhakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara a. 1 jAyegA aura pApamaya jIvana ko chor3ane kI sahaja preraNA milegii| 2. karma siddhAnta ko na jAnanevAlA koI paropakArAdi puNyamaya kArya karatA rahatA hai / pUjA, paropakAra, vyavahAraprabhAvanAdi kAryoM meM jur3A rahatA hai; tathApi use pUrvabaddha pApakarma kA tIvra udaya Ane se pratikUlatA bhI prApta ho sakatI hai| vaha socatA hai - yaha kyA ho gayA, yaha kyA ho rahA hai? merA jIvana to puNyamaya hai aura mujhe itanI pratikUlatAe~ tathA parezAniyA~ kyoM haiM? puNyamaya pariNAma tathA sadAcArI jIvana se kucha lAbha nhiiN| duniyA~ meM pApI jIva hI pUje jA rahe haiN| mujhe bhI unake samAna hI pAparUpa hI jIvana bitAnA caahie| 21 aneka mokSamArgI zrAvaka - sAdhuoM ko bhI parISaha aura upasarga unake jAnane-dekhane meM Ate haiN| isa kAraNa una ajJAnI kI sanmArga ke saMbaMdha meM zraddhA DagamagAne lagatI hai| usa ajJAnI ko yadi yaha patA cale ki abhI jo puNyamaya kArya se puNyakarma kA baMdha ho rahA hai, isakA phala to kucha kAla bAda arthAt karma kA AbAdhAkAla pUrA hone para hI milegA / mujhe jo pratikUla saMyoga prApta ho rahe haiM, ye to pUrvabaddha pApakarma ke phalasvarUpa hai| mokSamArga meM vizuddhatA se pApakarma kI udIraNA hokara nirjarA ke lie A rahe haiM, jo karja liyA thA, vaha samApta ho rahA hai| inase mujhe prabhAvita nahIM honA caahie| mujhe dhairya rakhanA caahie| * jisa kArya kA phala tatkAla AkulatA hai aura bAda meM bhI AkulatA hI hai, use karma kahate haiM aura jisa kArya kA phala tatkAla, nirAkulatA bAda meM bhI nirAkulatA hai use dharma kahate haiN| aisI saccI samajha hone para ajJAnI jIva jJAnI hokara dharmAtmA hotA hai| isa taraha AbAdhAkAla ko jAnane se lAbha hI lAbha hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara a.1 dazakaraNa carcA jJAnI jIva ko bhI apanI kamajorI se arthAt vidyamAna puruSArtha kI kamI se athavA jIvana meM vidyamAna kaSAya ke anusAra viparIta paristhiti meM yathAyogya duHkha bhI hotA hai| prathamAnuyoga ke zAstroM meM tadbhava mokSagAmI sanatkumAra cakravartI, balabhadra rAmacandra Adi jIvoM kI duHkhada avasthA jAnane ko milatI hai| aneka bhAvaliMgI munirAjoM ko bhI pApodaya se upasarga dekhe jAte haiM, yaha bhI zAstrAdhAra se jAnate haiN| ina jJAnI mokSamArga ke sAdhakoM ko bhI karma ke AbAdhAkAla kA jJAna apanI bhUmikA anusAra honevAlI AkulatA kA abhAva karane ke lie athavA AkulatA kama karane ke lie upayogI to hotA hI hai| karmasaMbaMdhI vastusvarUpa ke yathArtha jJAna se to jIva mAtra ko lAbha hI lAbha hotA hai| 12. prazna :- baMdhakaraNa ke praznottara meM eka vAkya hai - "baMdha avasthA ko prApta karma, (tatkAla) phala nahIM de sakatA;" isakA bhAva kyA hai? karma, baMdhate hI phala kyoM nahIM detA? spaSTa kreN| uttara :- jisa karma kA baMdha abhI huA hai - ho rahA hai; vaha karma usI samaya phala nahIM de sktaa| jisaprakAra bIja bote hI vaha bIja vRkSarUpa se pariNamita nahIM hotA aura phala bhI nahIM detaa| bIja bonA aura phala milanA - inameM jaisA kAla-bheda Avazyaka hai, usI prakAra - 1. pahale karma kA baMdha hotA hai| 2. karma baMdhate samaya meM hI athavA agale samaya se usa karma ko sattva nAma prApta hotA hai| 3. jaba sattA meM sthita karma kA AbAdhA kAla vyatIta hokara karma kA udayakAla AyegA to hI karma jIva se alaga hote samaya arthAt udaya ke samaya meM hI jIva ko phala detA hai| ati saMkSepa meM kaheM to karma ke phala dene kI vyavasthA kA yaha krama hai| mpura (12) yadi (Apa yaha cAhate ho ki) karma kA baMdha hote hI usakA phala milane lage to aneka ApattiyA~ AyeMgI - 1. jo vyavasthita vyavasthA hai, vaha bhaMga hogii| 2. jisa samaya nayA karma kA baMdha ho rahA hai, usI samaya nayA karma phala degA to jisa karma kA krama se svayameva phala dene kA udayakAla AyA hai, usakA kyA hogA? vaha phala die binA kaise rahegA? 3. baMdha meM tathA udaya meM Ane vAle karmoM meM kyA TakarAva hogA? kyoMki donoM kA samaya eka hI hone se kauna kitanA aura kaisA phala de sakegA? isalie vyavasthita vyavasthA ko svIkArane meM hI samajhadArI hai| jaise koI bhI jIva manuSyarUpa se janma letA hai to kama se kama eka aMtarmaharta to (mA~ ke peTa meM hI sahI) jIvita to rahegA hii| Apa janma kA aura maraNa kA samaya eka hI mAnoge to nahIM clegaa| jisa samaya meM jo janmegA, vaha usI samaya kaise maregA? karma ke baMdha kA artha hai - karma kA janma honA hai aura karma ke udaya kA artha hai - karma kA mrnaa| karma baMdhate samaya hI haThapUrvaka karma kA udaya mAnane kA prasaMga AyegA to yaha viSaya Agama sammata nahIM hai| 4. karma kI AbAdhA kA abhAva mAnanA anivArya ho jaayegaa| 5. karma baMdha ke sAtha karma kI sattA (sattva) banatI hai, vaha bhI nahIM bnegii| isakA artha karma kI sattA ke abhAva kI bhI Apatti aayegii| 6. udaya to sattA samApta hone para hotA hai| yadi karma kI sattA hI nahIM rahI to udaya kahA~ se AyegA? kaise AyegA? 7. udaya hI nahIM AyegA to udaya ke mAdhyama se honevAlI karma kI udIraNA kaisI hogI? 8. yadi karma kI sattA nahIM mAnoge to karma kA utkarSaNa (karma kI ... sthiti aura anubhAga bar3hane kA kArya) kaise hogA? imalak sD.Kailabibara Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA baMdhakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara a.1 9. yadi sattA kA svIkAra na ho to karma kI apakarSaNarUpa (karma duniyA~ meM choTe-bar3e aneka jIva vikArarUpa se pariNata hote hue dekhane kI sthiti-anubhAga ghaTanerUpa kArya) avasthA kaisI hogI? meM A rahe haiM to isakA koI na koI kAraNa to honA hI caahie| 10. karmabaMdha ke bAda bhI karma kI sattA nahIM mAnoge to saMkramaNa __kAraNa do taraha ke hote haiN| (1) bahiraMga kAraNa (2) aMtaraMga kaarnn| krodhAdi ke bahiraMga kAraNa bAhya apriya vastue haiN| jaise- zatra (karmoM ke uttara prakRtiyoM meM badalanerUpa kArya, jise saMkramaNa kahate haiM) ityAdi krodhAdi kaSAyoM ke bAhya kAraNa samAna hone para bhI sabhI ko kaise hogA? samAna rUpa se krodhAdi nahIM hote| ataH isakA koI aMtaraMga kAraNa bhI 11. karma baMdhane ke samaya meM hI usa karma kA udaya mAnoge to sattA honA hI cAhie aura vaha hai, karmabaMdha kA udy| hI nahIM rahegI to udaya-udIraNA na hokara karma sattA meM dabe rahanerUpa isa anumAna jJAna se bhI baMdhakaraNa kA anumAna ho sakatA hai| upazAMta karaNa bhI kaise hogA? ataH baMdhakaraNa ko nahIM mAnane kA artha anumAnarUpa pramANa jJAna ko isakA spaSTa artha yaha hai ki karma, baMdha avasthA meM phala nahIM de nahIM mAnane kA prasaMga AyegA arthAt hameM jJAna ke niSedha karane kA doSa sakatA / baMdha avasthA meM karma kA mAtra baMdha hI hotA hai| usI samaya se lgegaa| karma kI sattA hotI hai| tadanaMtara AbAdhAkAla ke bAda karma kA 2. dUsarI bAta yaha bhI hai ki anaMta sarvajJa bhagavaMtoM ne baMdhakaraNa ko udaya aayegaa| kahA hI hai, usakA niSedha karane kA artha sacce deva ke kathana kA niSedha karanA hai| ___karma kI dasa avasthAoM meM se sAmAnya manuSya ko sAmAnyasvarUpa 3. tIsarI bAta Aja sarvajJa kathita tattva zAstroM meM vidyamAna hai, se kama se kama tIna ko arthAt baMdha, sattA evaM udaya avasthAoM ko to aura zAstroM meM baMdhakaraNa kA varNana satyamahAvratI munirAjoM ne kiyA hai| sUkSmatA se jAnanA hI cAhie tathA dasa karaNoM ko mAnanA hI caahie| yadi hama baMdhakaraNa ko nahIM mAneMge to sacce zAstra evaM guru kI bhI hamArI isalie baMdha avasthA meM sthita karma, baMdha ke samaya/avasthA meM hI phala yathArtha mAnyatA nahIM rhegii| denerUpa kArya nahIM kara paayegaa| 4. dasa karaNoM meM baMdhakaraNa prathama kramAMka kA karaNa hai, yadi ise 13. prazna :- yadi baMdhakaraNa ko nahIM mAneMge to kyA ApattiyA~ arthAt baMdhakaraNa ko na mAnA jAya to Age ke nau karaNoM ke mAnane meM AyeMgI? bahuta bar3I bAdhA aayegii| isalie nau karaNoM ke mUlabhUta viSayarUpa uttara :- 1. saMsAra meM vicarane vAle manuSya krodhAdi kaSAyoM athavA baMdhakaraNa ko to vijJajana mAneMge hI maaneNge| hAsyAdi nokaSAyoM se pariNata hote hue dekhane meM A rahe haiN| pratyeka ataH isa baMdhakaraNa ko sabhI ko mAnanA hI caahie| samajhadAra manuSya bhI ina vikAroM kA hInAdhikarUpa se anubhava kara hI rahA hai| itanA hI nahIM gAya, baila, bhaiMsA ityAdi paMcendriya balavAna tiryaJca kaSAyAdi vikAroM se pariNata hote hue dekhane meM A rahe haiN| yadi AmAhm mona (13) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvadIpikA cUlikA adhikAra aba baMdhakaraNa ke viSaya ko samajhane ke lie yahA~ paNDita zrI dIpacandajI kAsalIvAla kRta bhAvadIpikA zAstra ke cUlikA adhikAra ke vizeSa upayogI aMza ko diyA jA rahA hai| arvAcIna hindI sAhitya meM mAtra paNDita dIpacandajI kAsalIvAla kA yaha cUlikA adhikAra hI dasakaraNa samajhane meM atizaya anukUla evaM viSaya ko vizadarUpa se samajhane meM upayogI hai| pAThaka svayameva isa vibhAga kI apanI-apanI svataMtra upayogitA samajha leMge, aisI AzA hai| Age kA aMza bhAvadIpikA kA hai - "1. prathama karma kI baMdhakaraNa avasthA kahate haiM - navIna karma paramANuoM kA jIva ke pradezoM se ekakSetrAvagAha saMbaMdha honA, use baMdha kahate haiN| vaha baMdha cAra prakAra kA hai - pradezabaMdha, prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha / jo siddharAzi ke anantaveM bhAga aura abhavyarAzi se anantaguNe pramANa mAtra aise karmarUpa hone yogya pudgala paramANuoM kA samaya-samaya grahaNa hotA hai, use samayaprabaddha kahate haiN| usakA grahaNa hokara AtmapradezoM ke sAtha eka kSetrAvagAharUpa saMbaMdha honA, use pradezabaMdha kahate haiN| jo pudgala karma paramANu jJAnAvaraNAdi mUla - uttara prakRtirUpa pariNamate haiM, use prakRtibaMdha kahate haiN| jo apanI-apanI jaghanya, madhyama, utkRSTa sthiti liye hue Thaharate haiM / rahate haiM, use sthitibaMdha kahate haiN| jo apane-apane kAryarUpa rasa dene kI zakti kA jaghanya, madhyama, utkRSTa avibhAga arthAt aMza kA utpanna honA, use anubhAgabaMdha kahate haiN| isaprakAra cAra prakAra se baMdha kA svarUpa jAnanA / 3D Kailash D Ananji Adhyatmik Duskaran Book (14) AgamAzrita carcAtmaka praznottara (baMdhakaraNa ) unameM pradezabaMdha aura prakRtibaMdha yogoM se hotA hai| nAmakarma ke udaya se utpanna hue mana, vacana, kAya kI ceSTA kA nimitta pAkara AtmA ke pradezoM kA caMcala / kampana honA, usase AtmA meM karma grahaNa karane kI zakti hotI hai, usakA nAma yoga hai| usase paudgalika karma vargaNAoM kA grahaNa hotA hai, use pradezabaMdha kahate haiN| 27 una mana, vacana, kAya kI ceSTA zubhAzubha pravRtti rUpa se do prakAra kI hai, vaha AtmA ke zubhAzubha bhAvoM se hotI hai| jaba AtmA zubha lezyAdi bAIsa zubhabhAvoM rUpa pariNamatA hai, taba mana-vacana-kAya dvArA jo zubhakAryarUpa pravRtti hotI hai, usakA nAma zubhayoga hai| jaba azubha lezyAdi unnIsa azubha bhAvoMrUpa pariNamatA hai, taba vahA~ mana-vacana-kAya kI azubha kAryarUpa pravRtti ho, usakA nAma azubhayoga hai| jaba zubhayoga hone se zubhakarma paramANuoM kA baMdha hotA hai; taba zubharUpa sAtAvedanIya Adi karma prakRtiyoM kA hI baMdha hotA hai| jaba azubhayoga hone se azubha karmaparamANuoM kA baMdha hotA hai taba azubharUpa asAtAvedanIya Adi karma prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| sthitibaMdha, anubhAgabaMdha kaSAya se hotA hai| isalie AtmA 1. ( manuSyagati, devagati, pIta, padma, zukla (5) + matizruta, avadhi evaM manaH paryaya jJAna = (4) + dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya 5+ kSAyopazamika samyaktva, dezasaMyama, kSAyopazamika cAritra, cakSudarzana, acakSudarzana avadhidarzana 6 + aupazamika samyaktva, aupazamika cAritra = 222 zubhabhAva / ) 2. ( narakagati, tiryaMca gati = (2) + krodha, mAna, mAyA, lobha = (8) + strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda = (3) + mithyAtva, ajJAna, asaMyama asiddhatva = (4) + kRSNa, nIla, kApota lezyA = (3) + kumati, kuzruti, vibhaMgAvadhi = 19 azubhabhAva / ) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 dazakaraNa carcA zubhAzubha bhAvoM ke anusAra hI kaSAyoM kI tIvra-maMda pravRtti hotI hai| jaba AtmA zubhalezyAdi zubhabhAvoMrUpa pariNamatA hai, taba kaSAya maMdarUpa hokara pravartatI hai; taba sAtAvedanIya Adi puNya prakRtiyoM kA sthiti-anubhAga baMdha bahuta hotA hai tathA jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karma kI aura asAtAvedanIya Adi aghAtiyA karma kI pApaprakRtiyoM kA sthiti-anubhAga baMdha alpa hotA hai| jaba AtmA azubhalezyAdi azubhabhAvoMrUpa pariNamatA hai aura vahA~ tIvra kaSAya rUpa pravartatA hai; taba jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA kI aura asAtAvedanIya Adi aghAtiyA kI pApa prakRtiyoM kA sthiti-anubhAga baMdha bahuta hotA hai aura sAtAvedanIya Adi puNya prakRtiyoM kA sthitianubhAga baMdha alpa hotA hai| __ jaisA-jaisA utkRSTa, madhyama, jaghanya anubhAga ko liye hue zubhAzubha bhAvoMrUpa AtmA pariNamatA hai, usI ke anusAra utkRSTa, madhyama, jaghanya sthiti-anubhAga ko liye hue zubhAzubha karmabaMdha hotA hai| jaba AtmA niHkaSAya bhAvarUpa hotA hai, taba sthitibaMdha-anubhAgabaMdha kA abhAva ho jAtA hai| jaba AtmA yoga rahita hokara pravartatA hai, taba pradezabaMdha-prakRtibaMdha kA bhI abhAva ho jAtA hai| AtmA ke jina-jina bhAvoM kA nimitta pAkara, jisa-jisa karma kA baMdha hotA hai, vahA~ una-una bhAvoM kA abhAva hone se usa-usa karma ke baMdha kA bhI abhAva ho jAtA hai| isalie karmabaMdha ke kAraNa AtmA ke bhAva hI jaannaa|" Agama-AdhArita praznottara 1. prazna :- bandha kise kahate haiM? uttara :- AtmA ke sAtha navIna karma pudgaloM ke baMdhane ko bandha kahate haiN| 2. prazna :- bandha ke kitane bheda haiM? uttara :- bandha ke cAra bheda hote haiM - prakRtibandha, pradezabandha, sthitibandha, anubhAga bndh| 3. prazna :- prakRtibandha kise kahate haiM? uttara :- karmarUpa hone yogya pudgaloM kA jJAnAvaraNa Adi mUla prakRtirUpa aura unake (bheda) uttara prakRtirUpa pariNamana hone kA nAma prakRtibandha hai| 4. prazna :- pradezabandha kise kahate haiM? uttara :- prati samaya eka jIva ke sAtha jitane pudgala paramANu karmarUpa pariNamana karate haiM, unake pramANa ko pradezabandha kahate haiN| 5. prazna :- eka samaya meM eka jIva ke kitane karmaparamANu ba~dhate haiM? uttara :- prati samaya eka jIva ke eka samayaprabaddha pramANa karma paramANuoM kA bandha hotA hai| 6. prazna :- samayaprabaddha kise kahate haiM? uttara :- eka samaya meM jitane karma-paramANu jIva ke pradezoM ke sAtha ekakSetrAvagAharUpa se baMdhate haiM; use samayaprabaddha kahate haiN| 7. prazna :- samayaprabaddha ke vibhAga kA kyA anupAta hai? uttara :- eka samaya meM grahaNa kiye gaye pudgala paramANu yathAyogya mUlaprakRti aura uttaraprakRtirUpa pariNamana karate haiM; vahI kahate haiM - (15) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 8. prazna: kyA pratisamaya Ayukarma kA baMdha hotA hai? uttara : nahIM, Ayu karma kA baMdha pratisamaya nahIM hotaa| Ayu karma ke baMdha se saMbaMdhita carcA vistArapUrvaka Age dI gaI hai; vahA~ se jAnanA / * samayaprabaddha kA sabase kama bhAga Ayu karmarUpa pariNamana karatA hai| Ayu se adhika bhAga do bhAgoM meM samAna rUpa se vibhAjita hokara nAmakarma aura gotrakarmarUpa pariNamana karatA hai / nAma, gotra karmoM ke bhAga se adhika bhAga tIna bhAgoM meM barAbarabarAbara vibhAjita hokara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmarUpa pariNamana karatA hai| dazakaraNa carcA ina tInoM karmoM ko milane vAle bhAga se bhI adhika bhAga mohanIya karmarUpa pariNamana karatA hai| mohanIya se bhI adhika bhAga vedanIya karma ko milatA hai| AugabhAgo thovo NAmAgode samo tado ahiyo / ghAditiyevi ya tatto mohe tatto tado tadiye / / 192 / / artha - sarva mUlaprakRtiyoM meM Ayukarma kA bhAga arthAt hissA sabase thor3A hai| nAmakarma aura gotrakarma donoM kA bhAga paraspara samAna hai; tathApi Ayukarma ke bhAga se adhika hai| aMtarAya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ina tInoM kA bhAga paraspara samAna hai; tathApi nAma, gotra ke bhAga se adhika hai| isase mohanIya kA bhAga adhika hai| isase tIsarA karmavedanIya, usakA bhAga adhika hai / yadi eka samaya meM kisI jIva ko AThoM karmoM kA pradezabaMdha hotA hai to usa samaya samayabaddha karma paramANuoM kA kaisA vibhAjana hotA hai, usakA nIce cArTa ke dvArA jJAna karAyA hai| isa cArTa kA khulAsA isaprakAra hai - 1. gommaTasAra karmakANDa gAthA 192 Agama-AdhArita praznottara (baMdhakaraNa) a. 1 marak [3] D[Kailash Data Ananji Adhyatmik Duskaran Book (16) eka bhAga kula samAna bhAga 2880 31 vedanIya karma mohanIya jJAnAvaraNa darzanAvaraNa antarAyA nAmakarma gotrakarma Ayukarma 2880 2880 2880 +5760 + 1440 +120 +120 8640 4320 3000 3000 2880 2880 2880 2880 +120 +45 + 45 + 30 3000 2925 2925 2910 sthUlarUpa se dRSTAnta ke dvArA eka samaya meM AThoM karmoM ke vibhAjana (adhika se hIna kI ora) kA Age jJAna karAne kA prayAsa kiyA hai - samayaprabaddha kA pramANa 30720 karmaparamANu mAnA gayA hai| AvalI kA pramANa (4) mAnA hai / 30720 samayaprabaddha dravya ko AvalI pramANa 4 se bhAga diyA to 7680 eka bhAga mUla dravya A gayA / 30720 pramANa samaya prabaddha meM se 7680 mUla dravya ko kama kiyA to 23040 yaha bahubhAga dravya AtA hai| isa 23040 pramANa dravya ko AThoM karmoM meM vibhAjita karate haiM / 23040 ko 8 kA bhAga dene se = 2880 paramANu jJAnAvaraNAdi pratyeka karmoM ko prApta hote haiN| 7680 yaha eka bhAga dravya AyA thaa| use 4 se vibhAjita kiyaa| 7680 bhAga 4 = 1920 eka bhAga aayaa| mUladravya 7680 meM se eka bhAga 1920 kama kiyA to 5760 bahubhAga AyA, use vedanIya ko diyA / 1920 ko cAra meM vibhAjita kiyA / 1920 bhAga 4 = 480 | 480 ko kama kiyA / 1920-480 = 1440 jo bahubhAga AyA, use mohanIya ko diyaa| 1920 ke 4 samAna bhAga kiye| 1920 bhAga 4 = 480 / 480 ke cAra samAna bhAga kiye| 480 bhAga 4 = 120 eka bhAga / 480-120 kama kiye = 360 bahubhAga AyA / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya pratyeka ko 360 bhAga 3 = 120 pratyeka ko diyA / zeSa 120 bhAga 4 = 30 samAna bhAga kiye| usa 30 ko 120 meM se kama kie to 90 AyA / 90 ko 2 se Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 dazakaraNa carcA vibhAjita kiyA / 45, 45 aayaa| ina 45, 45 ko nAma aura gotra ko diyaa| zeSa eka bhAga 30 ko Ayu karma ko diye| vedanIyakarma sukha-dukha kA kAraNa hai, isalie sukha dukha hote huye isakI nirjarA bahuta hotI hai| isakAraNa anya mUlaprakRtiyoM ke bhAgarUpa dravya pramANa se vedanIya kA dravya adhika hai, aisA paramAgama meM kahA hai| vedanIya ko chor3akara zeSa saba mUlaprakRtiyoM ke sthiti pratibhAga se dravya kA ba~TavArA hotA hai| * jisa karma kI sthiti bahuta hai, usakA dravya adhika hai| * jisakI sthiti paraspara samAna hai usakA dravya paraspara samAna jAnanA / jisakI sthiti hIna hai usakA dravya thor3A jAnanA / Ayu, gotra aura vedanIya ko chor3akara zeSa pA~ca karmoM ko jo bhAga milatA hai, vaha unakI uttara prakRtiyoM (jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 9, mohanIya 28, nAma 93, antarAya 5 ) meM yathAyogya vibhAjita ho jAtA hai| 9. prazna :- sthitibandha kise kahate haiM? uttara :- karmarUpa pariNata hue kArmANa skandhoM meM AtmA ke sAtha rahane kI kAla maryAdA ko sthitibandha kahate haiN| 10. prazna :- * karmoM kA utkRSTa sthitibandha kitanA hai? uttara :- pA~ca jJAnAvaraNa, nava darzanAvaraNa, pA~ca antarAya aura do vedanIya karma kA utkRSTa sthitibandha tIsa kor3Akor3I sAgaropama pramANa hai| darzana mohanIya karma kA utkRSTa sthitibandha sattara kor3Akor3I sAgaropama pramANa hai| cAritramohanIya kA utkRSTa sthitibaMdha cAlIsa kor3Akor3I sAgaropama hai| 1. paMcasaMgraha pRSTha 78, pRSTha 49 2. go. ka. 93, 3. dhavalA 8/78 Kita Ananji Adhyatmik Duskaran Book (17) Agama-AdhArita praznottara (baMdhakaraNa) a. 1 nAma aura gotrakarma kA utkRSTa sthitibandha bIsa kor3Akor3I sA pramANa hai| 33 Ayukarma kA utkRSTa sthitibandha taitIsa sAgaropama pramANa hai| 11. prazna :- mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha kitanA hai ? uttara :- mithyAtvakarma kA utkRSTa sthitibandha sattara kor3A-kor3I sAgaropama pramANa haiM / solaha kaSAyoM kA utkRSTa sthitibandha cAlIsa kor3Akor3I sAgaropama pramANa hai| C ' puruSaveda, hAsya aura rati kA utkRSTa sthitibandha dasa kor3Akor3I sAgaropama pramANa hai / napuMsakaveda, arati, zoka, bhaya, jugupsA kA utkRSTa sthitibandha bIsa kor3Akor3I sAgaropama pramANa hai| strIveda kA utkRSTa sthitibandha pandraha kor3Akor3I sAgaropama pramANa hai| 12. prazna :- * nAmakarma kI uttara prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha kitanA hai? uttara :manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI kA pandraha kor3Akor3a sAgaropama hai| devagati, devagatyAnupUrvI, samacaturasra saMsthAna, vajravRSabha nArAca saMhanana, prazastavihAyogati, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yaza kIrti kA dasa kor3Akor3I sAgaropama pramANa hai| * narakagati, narakagatyAnupUrvI, tiryaMcagati, tiryaMcagatyAnupUrvI, ekendriya, paMcendriya jAti, audArika-vaikriyika-taijasa kArmaNa zarIra, audArika aura vaikriyika aMgopAMga, huNDaka saMsthAna, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA asaMprAptAsRpATikA saMhanana, varNa, gandha, rasa, sparza, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, uchvAsa, Atapa, udyota, aprazasta vihAyogati, trasa, sthAvara, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaH kIrti aura nirmANa karma kA bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai| doindriya- tInaindriya- cAraindriya jAti, vAmana saMsthAna, kIlaka saMhanana, sUkSma aparyApta aura sAdhAraNa nAmakarma kA aThAraha kor3Ako sAgaropama hai| AhAraka zarIra, AhArakazarIra aMgopAMga aura tIrthaGkara prakRtinAma karma kA antaH kor3Akor3I sAgaropama hai / nyagrodhaparimaNDala saMsthAna aura vajranArAca saMhanana kA bAraha kor3Akor3I sAgaropama hai / * svAti saMsthAna aura nArAca saMhanana kA caudaha kor3Akor3I sAgaropama hai| svAti saMsthAna aura arddhanArAca saMhanana kA solaha kor3Akor3I sAgaropama pramANa utkRSTa sthitibandha hotA hai| 13. prazna :- vedanIya karma kI uttara prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha kitanA hai ? 34 uttara :- asAtAvedanIya kA tIsa kor3AkoDI sAgaropama pramANa aura sAtA vedanIya kA pandraha kor3Akor3I sAgaropama pramANa utkRSTa sthitibandha hotA hai| 14. prazna:- Ayu karma ke bhedoM kA utkRSTa sthitibandha kitanA hai? uttara :- narakAyu aura devAyu kA utkRSTa sthiti bandha taitIsa sAgaropama aura manuSya tiryaMcA kA utkRSTa sthitibandha tIna palyopama hotA hai| 15. prazna :- gotrakarma ke bhedoM kA utkRSTa sthitibandha kitanA hai ? Kilanchi Data Ananji Adhyatmik Duskaran Book (18) Agama-AdhArita praznottara (baMdhakaraNa) a. 1 35 uttara :- ucca gotra kA dasa kor3Akor3I sAgaropama aura nIca gotra kA bIsa kor3Akor3I sAgaropama pramANa utkRSTa sthitibandha hotA hai / 16. prazna :- yaha utkRSTa sthitibandha kise hotA haiM? uttara :- utkRSTa sthitibaMdha saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvoM ke hI hotA hai| 17. prazna :- karmoM kA jaghanya sthitibandha kitanA hai? uttara : (pA~ca) jJAnAvaraNa, (cAra) darzanAvaraNa, mohanIya, Ayu aura (pA~ca) antarAya kA jaghanya sthitibandha antarmuhUrta pramANa hai| nAma aura gotra karma kA jaghanya sthitibandha ATha muhUrta pramANa hai| vedanIya karma kA jaghanya sthitibandha bAraha muhUrta pramANa hai| 18. prazna :- yaha jaghanya sthitibandha kinake pAyA jAtA hai? uttara :- mohanIya karma kA jaghanya sthitibandha anivRttikaraNa bA sAmparAya nAmaka nauveM guNasthAnavartI munirAjoM ke pAyA jAtA hai| Ayu karma kA jaghanya sthitibandha karmabhUmiyA manuSya tiryaMcoM ke pAyA jAtA hai| zeSa karmoM kA jaghanya sthitibandha sUkSma sAmparAya nAmaka dasaveM guNasthAnavartI munirAjoM ke pAyA jAtA hai| 19. prazna :- eka samaya meM baMdhe hue sabhI pudgala paramANuoM kI sthiti kyA samAna hotI hai ? uttara :- nahIM, asamAna hI hotI hai| pratyeka samaya meM udaya meM AnevAle pratyeka niSeka kI sthiti bhinna-bhinna hI hotI hai / usakA vivaraNa eka samaya meM jo sthitibandha hotA hai, usameM bandha samaya se lekara AbAdhA kAla paryanta to bandhe hue paramANuoM kA udaya hI nahIM hotA / AbAdhA kAla bItane para prathama samaya se lekara bandhI huI sthiti ke Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama-AdhArita praznottara (baMdhakaraNa) a.1 37 dazakaraNa carcA antima samaya taka pratyeka samaya meM eka-eka niSeka kA udaya AtA hai| - ataH prathama niSeka kI sthiti eka samaya adhika AbAdhAkAla mAtra hotI hai| - dUsare niSeka kI sthiti do samaya adhika AbAdhAkAla mAtra hotI hai| - isataraha krama se eka-eka samaya bar3hate-bar3hate antima niSeka se pahale (upAMtya) niSeka kI sthiti eka samaya kama sthitibandha pramANa hai aura antima niSeka kI sthiti sampUrNa sthitibandha pramANa hai| - jaise mohanIya karma kI sattara kor3Akor3I sAgara kI sthiti bndhii| usameM se sAta hajAra varSa to AbAdhAkAla hai| ataH prathama niSeka kI sthiti eka samaya adhika sAta hajAra varSa hai| - dUsare, tIsare Adi niSakoM kI sthiti krama se eka-eka samaya bar3hatI huI jAnA tathA antima niSeka kI sthiti sattara kor3Akor3I sAgara hotI hai| 20. prazna :- AbAdhAkAla kise kahate haiM? uttara :- karma kA bandha hone ke pazcAt jaba taka vaha karma udaya athavA udIraNA avasthA ko prApta nahIM hotA, utane kAla ko AbAdhAkAla kahate haiN| 21. prazna :- AbAdhAkAla kA kyA niyama hai? - uttara :- Ayukarma ke sivAya zeSa sAta karmoM kA AbAdhAkAla eka kor3Akor3I sAgara kI sthiti meM sau varSa pramANa hotI hai| - ataH jisa karma kI sthiti sattara kor3Akor3I sAgaropama pramANa hai, usakA AbAdhAkAla sAta hajAra varSa hai| -jisa karma kI sthiti cAlIsa kor3Akor3I sAgara hai, usakA AbAdhAkAla cAra hajAra varSa hai| - jisakI sthiti tIsa kor3Akor3I sAgaropama hai usakA AbAdhAkAla tIna hajAra varSa hai| - isI anupAta se saba karmoM kI sthiti meM AbAdhAkAla jAnanA / - vizeSa itanA ki jisa karma kI sthiti antaHkor3Akor3I sAgaropama pramANa hai usakA AbAdhAkAla antarmuhUrta hotA hai| 22. prazna :- Ayu karma ke AbAdhAkAla kA kyA niyama hai? - uttara :- Ayu karma ke AbAdhAkAla anya karmoM kI taraha sthitibandha ke anusAra nahIM hotA hai| isalie Ayu ke sthitibandha meM AbAdhAkAla nahIM ginA jAtA; kyoMki Ayu kA AbAdhAkAla pUrva paryAya meM hI vyatIta ho jAtA hai| - ataH Ayu karma ke prathama niSeka kI sthiti eka samaya, dUsare niSeka kI sthiti do samaya, isa taraha kramazaH bar3hate-bar3hate antima niSeka kI sthiti sampUrNa sthitibandha pramANa hotI hai| 23. prazna :- apakarSakAla kise kahate haiM? - uttara :- vartamAna Ayu ko apakRSya arthAt ghaTAkara AgAmI parabhava kI Ayu jisa kAla meM baMdhe, usa kAla ko apakarSakAla kahate haiN| - jaise - kisI karmabhUmiyA manuSya kI Ayu ikyAsI varSa hai| usa Ayu ke do bhAga arthAt cauvana varSa bItane para (jaba sattAIsa varSa kI Ayu zeSa rahatI hai) taba tIsare bhAga ke prathama samaya se lekara antarmuhUrta kAla paryanta prathama apakarSakAla hotA hai| (usameM parabhava kI Ayu kA bandha ho sakatA hai|) - yadi usa prathama apakarSakAla meM Ayu kA baMdha na ho pAye to urvarita/ zeSa sattAIsa varSa kI Ayu ke bhI do bhAga arthAt caudaha varSa bItane ke bAda jaba nau varSa kI Ayu zeSa rahatI hai, taba nau varSa kA prathama antamuhUrta dUsarA apakarSakAla hotA hai| (19) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P dazakaraNa carcA - usameM bhI Ayu na ba~dhe to zeSa Ayu nau varSa ke do bhAga arthAt chaha varSa bItane ke bAda tIna varSa kI Ayu zeSa rahane para tIsarA apakarSa kAla hotA hai| - usameM bhI na ba~dhe to eka varSa Ayu zeSa rahane para cauthA apakarSakAla hotA hai| - bhujyamAna Ayu ke tribhAga-tribhAga meM ATha apakarSa kAla hote haiN| -AyubaMdha ke yogya pariNAma (lezyA kA madhyama aMza) ina apakarSa kAloM meM hI pAye jAte haiN| - aisA koI niyama nahIM hai ki ina apakarSakAloM meM Ayu kA baMdha ho| bandha ho to ho, na ho to na bhI ho / nahIM hone kI aisI sthiti meM maraNa ke pahale eka antarmuhUrtakAla meM Ayu kA baMdha niyama se hotA hai| -AyubaMdha eka bAra hI hotA hai aisA nahIM hai| vaha kisI bhI apakarSa kAla meM hotA hai| pahale apakarSakAla meM baMdhI huI Ayu kA hI anya apakarSa kAla meM baMdha ho sakatA hai| bhagavatI ArAdhanA dUsarA adhikAra, pR.216 24. prazna :- anubhAgabandha kise kahate haiM? - uttara :- jaise pAtra (bartana) Adi ke nimitta se puSpa Adi madirA rUpa ho jAte haiM, unameM aisI zakti hotI hai ki unako pIne se puruSa ko (thor3A yA bahuta) nazA car3hatA hai| - vaise hI rAgAdi ke nimitta se jo pudgala karmarUpa hote haiM unameM aisI zakti pAyI jAtI hai ki jisase udayakAla Ane para ve jIva ke jJAnAdi guNoM kA thor3A yA bahuta ghAta karane meM nimitta hote haiN| - bandha hote samaya karma meM ukta prakAra kI phaladAna zakti kA honA hI anubhAga-bandha hai| 25. prazna :- kula bandha yogya prakRtiyA~ kitanI haiM? - uttara :- pA~ca jJAnAvaraNa, nau darzanAvaraNa, do vedanIya, chabbIsa mohanIya, cAra Ayu, sar3asaTha nAma, do gotra aura pA~ca antarAya ye saba eka sau bIsa prakRtiyA~ bandha yogya haiN| Agama-AdhArita praznottara (baMdhakaraNa) a.1 vizeSa itanA ki mohanIya karma kI samyak mithyAtva aura samyaktvaprakRti ina do prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA, kevala udaya aura sattva hotA hai| baMdha-sattva evaM udaya prakRtiyoM ke viSaya meM paNDita dyAnatarAyajI kA nimna chaMda prasiddha hai - baMdha eka sau bIsa, udaya sau bAisa aavai| sattA sau ar3atAla, pApa kI sau kahalAvai / / punyaprakRti ar3asaThTha, aThattara jiivvipaakii| bAsaTha deha-vipAki, kheta bhava cau cau bAkI / / ikaIsa sarabaghAtI prakRti, dezaghAti chabbIsa haiN| bAkI aghAtI ika adhikasata, bhinna siddha sivaIsa haiN||28|| tathA nAmakarma kI 93 prakRtiyoM meM se pA~ca bandhana aura pA~ca saMghAta zarIra nAmakarma kI sAtha avinAbhAvI haiN| isaliye bandha aura udaya avasthA meM ina dasoM kA antarbhAva zarIra nAmakarma meM hI kara liyA jAtA hai| - isI taraha varNa, gandha, rasa aura sparza ke 20 uttara bhedoM ko unhIM cAra varNAdi meM garbhita karake bandha aura udaya avasthA meM kevala cAra kA hI grahaNa kiyA jAtA hai| isaprakAra samyagmithyAtva, samyakprakRti 2 + 5 baMdhana + 5 saMghAta + sparzAdi kI paryAya 16 = 28 ko ghaTAne para bandhayogya prakRtiyA~ 120 hotI haiN| 26. prazna : baMdhakaraNa kA pAribhASika svarUpa kyA hai? 1. jIva, kaSAya sahita hone para karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai; vaha karma yogya pudgaloM kA grahaNa baMdha hai| 2. jIva aura karma kI ekarUpatA arthAt ekIbhAva baMdha kahalAtA hai| (dhavalA 13/348) 3. mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yogoM se jIva aura karma kA jo ekatvarUpa pariNAma hotA hai, vaha baMdha hai| (dhavalA 8/2) Annan Adhyatmik Dukaran Bank (20) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agamagarbhita praznottara (baMdhakaraNa) a.1 3. dravyabaMdha, bhAvabaMdha aura ubhayabaMdha kI apekSA tIna prakAra kA hai| (pravacanasAra gAthA-177) 4. nAma, sthApanA, dravya aura bhAva nikSepoM kI apekSA baMdha cAra prakAra dazakaraNa carcA udAharaNa - pighalAe hue sonA aura cA~dI kI ekruuptaa| yaha baMdha eka lakar3I kA anya lakar3I se paraspara saMyoga jaisA nahIM hai aura vaha AtmA aura usakA jJAna - aisA tAdAtmya saMbaMdha jaisA bhI nhiiN| mAtra ekakSetrAvagAha rUpa saMyoga saMbaMdha hai| 27. prazna : nAmakarma kI prakRtiyA~ 93 batAI haiM, bandhayogya 67 hI kaise haiM? 4. "puruSoM ke lie karmabaMdha karanevAlA na to karmayogya pudgaloM se bharA huA loka hai, na calana svarUpa karma arthAt mana-vacanakAya kI kriyA hai, na anekaprakAra ke karaNa haiM aura na cetanaacetana kA ghAta hai; kintu AtmA meM rAgAdi ke sAtha honevAlI ekatvabuddhi hI ekamAtra baMdha kA vAstavika kAraNa hai|" 28. prazna : baMdha ke saMbaMdha meM sAmAnyarUpa se vizeSatAe~ btaaie| 1. navIna baMdhanevAlA karma baMdhate samaya miTTI ke Dhele ke samAna hai; vaha nasaMyoga meM nimitta hai na vikAra meM nimitta hai / samayasAra gAthA-166 2. karma kA jaisA, jitanA baMdha ho gayA hai, vaha vaisA va utanA phala degA hI -aisA nizcita nahIM hai; kyoMki baMdhA huA karma jIva ke naye-naye pariNAmoM ke nimitta milane para udaya meM Ane ke pahale hI anya rUpa meM rUpAntarita ho badala sakatA hai| isalie pUrvakRta pApakarma se ciMtita va duHkhI honA vyartha hai| yaha siddhAnta jIvoM ko puruSArtha karane kI preraNA detA hai| 3. pUrvabaddha tIvra pApa phala denevAlA karma badalakara hIna phaladenevAlA ho sakatA hai athavA pApa puNya meM bhI parivartita ho sakatA hai| 29. prazna : vibhinna apekSAoM se baMdha ke kitane bheda haiM? 1. jIva aura karmoM kA anyonya saMzleSarUpa baMdha, baMdha sAmAnya kI apekSA eka hI prakAra kA hai| (ta. rAjavArtika 1/7/14) 2. zubha evaM azubha karmabaMdha kI apekSA baMdha do prakAra kA hai| 1. samayasAra kalaza 164 5. prakRti, pradeza, sthiti evaM anubhAga baMdha kI apekSA se bhI baMdha cAra prakAra kA hai| 6. mithyAdarzanAdi kAraNa-bheda kI apekSA se baMdha pA~ca prakAra kA hai| 7. nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA se baMdha chaha prakAra kA hai| 8. jJAnAvaraNAdi mUla karma prakRti kI apekSA se baMdha ATha prakAra kA hai| 9. baMdhayogya prakRti 120 prakAra kI hai| athavA bheda kI apekSA se baMdha 146 prakAra kA hai| (gommaTasAra karmakANDa gAthA 37) 10. samyagmithyAtva va samyakaprakRti kA baMdha nahIM hotaa| 30. prazna : baMdha kA sAmAnya jJAna karAie? 1. sAtAvedanIya ke baMdha ke kAla meM asAtA vedanIya kA baMdha nahIM hotaa| 2. rati ke baMdha ke samaya meM aratirUpa nokaSAya kA baMdha nahIM hotaa| 3. hAsya nokaSAya ke baMdha ke samaya meM zoka kA baMdha nahIM hotaa| isaprakAra kI aneka prakRtiyA~ hai| jaise trasa kA baMdha ho rahA ho to sthAvara kA baMdha nahIM hotA, ekendriya kA baMdha nahIM hotaa| puruSaveda ke baMdha ke samaya meM strIveda tathA napuMsakaveda kA baMdha nahIM hotaa| 4. jaba taka bandha-vyacchitti nahIM hotI. taba taka nirantara ba~dhane vAlI prakRti dhruvabandhI kahalAtI hai| (go. ka. 124) 5. 120 baMdhayogya prakRtiyoM meM ajJAnI athavA abhavyoM ko ghAtikarma kI 47 prakRtiyA~ niraMtara baMdhatI hI rahatI haiM, unheM dhruvabaMdhI kahate haiN| 6. dhruvabaMdhI prakRtiyA~ nimnAnusAra - jJAnAvaraNa-5, darzanAvaraNa kI 9, mithyAtva-1, cAritra mohanIya kI anaMtAnubaMdhI Adi 16 kaSAya, nokaSAya meM se bhaya, jugupsA-2, nAmakarma meM se - Annan Adhyatmik Dukaran Book (21) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 dazakaraNa carcA taijasa, kArmANa, sparza, rasa, gaMdha, varNa, agurulaghu, upaghAta, nirmANa aura 5 aNtraay| 7. prakRtibaMdha Adi cAroM prakAra kA baMdha eka sAtha hotA hai| 8. cAroM prakAra ke baMdha meM anubhAga baMdha pradhAna hai; kyoMki vaha jIva ko phala dene meM pradhAna kAraNa hai| 31. prazna : guNasthAna ke anusAra baMdhakaraNa ko spaSTa kare - 1. mizra (samyagmithyAtva) guNasthAna ko chor3akara pahale guNasthAna se sAtaveM apramatta guNasthAna paryaMta ke sabhI jIva sAta mUla prakRtiyoM ko yA Ayukarma sahita ATha karmoM ko nirantara bA~dhate haiN| 2. apUrvakaraNa evaM anivRttikaraNa guNasthAnadhAraka munirAja Ayu karma ke binA sAta karmoM ko nirantara bA~dhate haiN| 3. sUkSmasAMparAya guNasthAnavI jIva moha evaM Ayu ko chor3akara chaha karmoM ko nirantara bA~dhate haiN| 4. upazAMta mohI, kSINamohI evaM sayoga kevalI jina kevala eka sAtAvedanIya ko nirantara bAMdhate haiN| 5. ayogI jina kisI bhI karma ko nahIM bAMdhate / 32. prazna : baMdha ke saMbaMdha meM kyA vizeSatAe~ haiM? 1. tIrthaMkara prakRti kA baMdha cauthe guNasthAna se lekara AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga taka hotA hai; anya guNasthAna meM nhiiN| 2. tIrthaMkara prakRti ke baMdha kA prArambha karmabhUmija manuSya ke hI hotA hai| 3. tIrthaMkara prakRti ko tiryaMca jIva kabhI bhI nahIM baaNdhtaa| 4. jinake tIrthaMkara prakRti kA udaya hai, unako tIrthaMkara prakRti kA baMdha nahIM hotaa| 5. AThaveM se lekara Upara ke guNasthAnoM meM Ayukarma kA baMdha nahIM hotaa| Agamagarbhita praznottara (baMdhakaraNa) a.1 6. sakala upazamasamyaktvI jIva Ayukarma kA baMdha nahIM krte| 7. avirata samyaktvI manuSya va tiryaMca devAyu ko chor3akara anya Ayu ko nahIM baaNdhte| 8. avirata (samyaktvI ) deva-nArakI manuSyAyu ko hI bAMdhate hai| 9. manuSya Ayu ke baMdha ke samaya gatibaMdha bhI manuSyagati kA hI hotA hai| isItaraha anya tIna Ayu ke saMbaMdha meM bhI jaannaa| 10. devAyu kA baMdha aura udaya ekasAtha nahIM hotaa| (dhavalA 8/126) 11. mithyAtva, sAsAdana evaM avirata guNasthAnavI jIva manuSyAyu ko bAMdha sakate haiN| (yaha sAmAnya kathana hai| vizeSa ke lie uparima 7vA~ bindU dekheN| (dhavalA 8/186) 12. devAyu kA baMdha apramatta guNasthAna paryaMta hotA hai|(dh. 8, pRSTha 353) 13. narakAyu kA baMdha mithyAdRSTi hI karatA hai| 14. tiryaMca Ayu kA baMdha mithyAdRSTi aura sAsAdana samyaktvI bhI karatA hai| 15. sAmAnya rUpa se manuSya-tiryaMca jIva cAroM Ayu kA baMdha kara sakate haiN| 16. deva-nArakI jIva manuSya va tiryaMca Ayu ko bA~dhate haiN| 17. AhAraka catuSTaya kA baMdha mAtra sAtaveM-AThaveM guNasthAna meM hotA hai| 18. tIrthaMkara, AcArya, upAdhyAya aura pravacana - inake prati anurAga tathA pramAda kA abhAvarUpa bhAva AhAraka catuSTaya ke baMdha ke kAraNa haiN| isIlie sabhI saMyamI isakA baMdha nahIM kara skte| (dha.8/72) 19. uccagotra kA baMdha manuSyagati aura devagati ke samaya hI hotA hai| 20. narakagati aura tiryaMcagati ko bAMdhanevAle nIca gotra ko hI bAMdhate haiN| 21. bhogabhUmija jIva ucca gotra ko hI bAMdhate haiN| (dhavalA 8/19) * * 22. yaza kIrti, narakagati ke binA anya tIna gati ke sAtha baMdhatI hai| 1. paMcasaMgraha pRSTha-78, pRSTha-49 2. go. ka. 93 2 . dhavalA 8/78 Annanjiadhyatmik Diskaran Book c e . dhavalA 8, pRSTha-377 (22) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 dazakaraNa carcA 23. jaba taka mithyAtva kA udaya hai, taba taka navIna mithyAtva karma kA baMdha hotA hai| mithyAtva ke udaya ke binA mithyAtva karma kA baMdha nahIM hotA / 24. dasaveM guNasthAna meM sUkSmalobha kA udaya hai, sUkSmalobharUpa pariNAma hai; tathApi nayA sUkSmalobha kA baMdha nahIM hotaa| jJAnAvaraNAdi tIna ghAtikarmoM kA baMdha hotA hai| 25. deva, devAyu evaM narakAyu kA baMdha nahIM krte| nArakI, narakAyuva devAyu kA bandha nahIM karate / 26. sAtA ke udaya meM asAtA kA evaM asAtA ke udaya meM sAtA vedanIya karma kA baMdha saMbhava hai; kyoMki ye donoM pratipakSI haiN| 27. AnatAdi devoM meM manuSyagati kA hI niraMtara baMdha hotA hai; kyoMki ve niyama se agale bhava meM manuSya hI hote haiN| (dha. 6 gatyAgati cUlikA) 28. IzAna svarga se lekara nIce ke (bhavanatrika) sakala deva ekendriya jAti kA bhI baMdha kara sakate haiN| 29. tIsare Adi svargoM ke deva paMcendriya jAti kA hI baMdha karate haiN| 30. bArahaveM svarga taka ke deva saMjJI paMcendriya paryApta tiryaMca kA baMdha kara sakate haiN| 31. baMdha avasthA ko prApta karma (udaya ke binA sattA meM sthita karma ) phala nahIM detA / 33. prazna jinAgama meM baMdharUpa karaNa kA varNana adhika kyoM hai? 1. karma kA baMdha hone ke bAda hI anya karaNoM kI carcA zakya hai; isalie isa apekSA se karma kA baMdhakaraNa sabhI karaNoM kA mUla hai| 2. jinAgama meM baMdha kA varNana bahuta haiM; kyoMki saMsArI jIva ko baMdha anAdi se hai| 3. khudAbaMdha evaM baMdha svAmitva vicaya ye do khaNDa, baMdha kI hI prarUpaNA karate haiN| 3D Kala Antanji Adhyatmik Duskaran Book (23) adhikAra dUsarA - sattvakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara praznottara vibhAga meM jo viSaya AyegA, usakA vizada jJAna ho, isa abhiprAya se hamane aneka praznottara ke sahAre se sattAkaraNa kI carcA karane kA prayAsa kiyA hai| 2 19. prazna sattA-sattvakaraNa meM sthita karmoM meM bhI jIva ke pariNAmoM ke nimitta se parivartana hotA hai; isase hameM kyA bodha milatA hai? uttara :- mukhya bodha to yahI milatA hai ki karma kA baMdha ho jAne para bhI usakA phala usI rUpa meM bhoganA anivArya nahIM; kyoMki pUrvabaddha karma kA udaya Ane ke pahale hI sattva meM sthita karma kA anubhAga va sthiti hInAdhika ho sakatI hai athavA badala bhI sakatI hai| jaisepuNya kA pAparUpa honA / matijJAnAvaraNa kA zrutajJAnAvaraNarUpa honA / yadi aisI vyavasthA nahIM hotI to madhurAjA jaise logoM ne apane manuSya bhava meM arthAt rAjA kI avasthA meM, para rAjA kI rAnI kA apaharaNa karane jaisA atyanta ghRNita pApa kArya kiyA thA / vahI rAjA kA jIva apane bhAvI bhava meM muni banakara siddha bhagavAna kaise ho sakatA thA ? prathamAnuyoga zAstra meM aise / aise aneka udAharaNa milate haiN| 2. prazna: kie hue pApa kA phala milanA anivArya nahIM rahegA to kie hue puNyakarma kA phala bhI nahIM milegA ? - kiyA huA puNya vyartha calA jAyegA - to kyA kareM? Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA Agamagarbhita carcAtmaka praznottara (sattvakaraNa) a.2 uttara :- are bhAI! tumheM pApa-puNya se rahita hokara bhagavAna banane uttara :- sattva svayaM (udaya ke binA) kabhI phalarUpa nahIM hotA; kI bhAvanA hai athavA puNya kA phala bhogane kI durvAsanA hai| isakA artha - jo sattvakaraNa meM par3A huA karma hai, vaha phala nahIM de __ puNya kA phala bhoganA bhI AkulatAmaya hai; yaha viSaya Apako sakatA / yadi jIva ke sAtha jina karmoM kA astitva banA huA hai, ve karma abhI taka samajha meM nahIM AyA ho to tattvAbhyAsa kro| phala deMge to jIvana meM aneka prakAra kI ApattiyA~ aayeNgii| jaise - anAdikAlIna saMsAra meM anaMta bAra aise prasaMga bane haiM, jisa kAraNa 1. tIrthaMkara prakRti kI sattAsahita asaMkhyAta jIva hamezA hI se kie hue puNya kA phala nahIM milA / puNya karma udaya meM Ane ke pahale devagati meM rahate haiN| yadi devagati meM tIrthaMkara prakRti kA udaya AnA hI pApa meM parivartita ho gayA hai| ataH puNya ke phala bhogane kI bhAvanA prAraMbha hogA to asaMyamI ko tIrthaMkara mAnanA pdd'egaa| svarga ke vaibhava ke ucita nahIM hai| sAtha tIrthaMkara prakRti ke udaya se prApta samavazaraNa, divyadhvani kA upadeza, 3. prazna : svayaM kie hue pApa karma kA phala nahIM milatA; aisA unake bhagavAnapane kA vyavahAra Adi kaise ho pAyegA? isalie karma kI nirNaya hone se jIva svacchaMda to nahIM hoMge? sattA kabhI udayarUpa kArya nahIM kregii| uttara :- uparyukta karma kA svarUpa jAnane se jJAnI jIva karma kA 2. narakagati meM asaMkhyAta nArakI jIvoM ko tIrthaMkara prakRti kI mAtra jJAtA hotA hai| ataH jagata kI ora dekhane kI dRSTi hI badala sattA rahatI hai| vahA~ sabhI mArate-pITate haiN| isalie vahA~ tIrthaMkara jAtI hai| isa kAraNa pAtra jIva ko anAvazyaka zaMkA hI nahIM hotI prakRti ke udaya kA kArya sambhava nahIM hai| aura jIva svacchanda bhI nahIM hotaa| 3. jisa manuSya bhava meM jo jIva tIrthaMkara honevAle haiM, ve jaba bhAI! Apako Atmasanmukha hone kA pariNAma Avazyaka hai| gRhastha jIvana vyatIta karate haiM to unake sAtha sAmAnya manuSya kA tIrthaMkara anAvazyaka viSayoM meM kyoM phaMsa rahe ho? vItarAga jinadharma ke kSetra meM jaisA vyavahAra kaise hogA? ve samavazaraNa meM virAjamAna raheMge yA gRhastha Ane para jIva ko mAtra svakalyANa ko hI mukhya rakhanA caahie| vyavahAra ke kAryoM meM? ve bhojanapAnI, rAjya kArobAra karate raheMge to usa kadAcit bhUmikAnusAra dUsare ke kalyANa kI bhAvanA ho bhI jAe samaya tIrthaMkara prakRti kA udaya kaise sambhava hogA? to bhI usako heya jAnakara-mAnakara usake prati upekSA bhAva hI caahie| sattvarUpa sthiti kA kAla samApta hone ke bAda hI arthAt karma kA karma balavAna nahIM hai, jIva hI balavAna hai; aisA hameM pakkA nirNaya udaya kAla Ane para jIva ko karma kA phala prApta hotA hai| honA Avazyaka hai; kyoMki jIva ke pariNAma ke anusAra karmoM meM hamezA 4. tIrthaMkara bhAvaliMgI muni avasthA ko dhAraNa kareMge to unake parivartana hotA hI rahatA hai| sAtha kyA muni jaisA vyavahAra rahegA athavA tIrthaMkara bhagavAna jaisA? 4. prazna :- 'sattva svayaM kabhI phalarUpa nahIM hotaa|' isakA ataH sattvarUpa karma kA sattvarUpa avasthA meM hI udaya nahIM aayegaa| abhiprAya kyA hai? Mamadhoom 4 5. vAyukAyika evaM tejakAyika jaisI nikRSTa tiryaMca paryAya meM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA Agamagarbhita carcAtmaka praznottara (sattvakaraNa) a.2 AhAraka-zarIra nAmakarma kI sattA hone se una ekendriya jIvoM ko karane kA kAla alaga aura usakA phala milane kA kAla alaga hai| videhagamana kA prasaMga prApta hogaa| puNya-pApa karate samaya karma kA baMdha hotA hai aura hajAroM-lAkhoM 6. sattArUpa karma bhI phala dete raheMge aura udayarUpa karma to phala Adi varSa bIta cukane ke bAda isa kRta puNya-pApa kA phala milatA hai| deMge hI to jise phala milanevAlA hai, usa jIva kI avasthA kaisI bIca ke kAla meM karma kA jo astitva jIva ke sAtha rahatA hai, use hI banegI? yaha to mAtra kalpanAgamya hI hai| sattA kahate haiN| isataraha karma kI sattA siddha ho hI jAtI hai| 7. yadi sattvarUpa sarva karma ne jIva ko eka samaya meM hI sarva phala ___ kadAcita kisI ko karmabaMdha hone ke bAda aMtarmuhurta kAla ke bhItara diyA to agale samaya meM jIva AThoM karmoM se rahita ho jaayegaa| isalie bhI phala mila sakatA hai| sattArUpa karma sattA meM hI rahate hue kabhI bhI phala nahIM degaa| sattA (sattva) karaNa saMbaMdhI bra. jinendra varNIjI ke vicAra nimnAnusAra karma kI sattA to kAraNa hai aura udayakaraNa kArya hai| isalie udayakaraNarUpa karma udaya kA phala degA, aisA jAnanA-mAnanA caahie| sattvarUpa karma udayarUpa nahIM ho sakatA; kyoMki jo kAraNa hai, use kArya "sattA karmabandha kI dvitIya avasthA hai| sattA kA artha astitva yA vidyamAnatA (maujUdagI) hai| karmabandha se phalaprApti ke bIca kI avasthA nahIM kaha skte| sattA kahalAtI hai| isakA phalitArtha hai - pUrva-saMcita karma kA AtmA meM 8. baMdhakaraNa ke carcAtmaka praznottara meM baMdha avasthA ko prApta karma avasthita rahanA 'sattA' hai| sattA jIva ke lie bAdhaka nahIM hotI; kyoMki phala nahIM de sakatA' isakA vivecana karate samaya jo batAyA hai. use bhI udaya meM Ae binA usakA koI phala nahIM miltaa| ataH sukha-duHkha kA yahA~ samajha lenA upayogI hogaa| kAraNa udaya hai, sattA nhiiN| 5. prazna :- sattvakaraNa ko nahIM mAneMge to kyA ApattiyA~ AyeMgI? jaise zarAba pIte hI vaha turanta apanA asara nahIM karatI, kintu kucha uttara :- 1. baMdhakaraNa ke kArya ko nahIM mAnane kI Apatti aayegii| dera bAda hI asara karatI hai| baMdhakaraNa kAraNa hai aura sattvakaraNa kArya hai| kArya ko na mAnane se jJAna ___paisA khajAne meM par3A rahatA hai, vaise hI karma bhI AtmA ke khajAne meM kI samIcInatA meM bAdhA utpanna hogii| par3A rahatA hai, isI kA nAma sattA hai|" 2. yadi sattA na ho to udayarUpa karaNa kA abhAva ho jaayegaa| yadi karma kI sattA na ho to karma kI sattA meM se hI udayarUpa kArya banatA hai, vaha kArya nahIM ho skegaa| 3. jisa karma kA baMdha hotA hai, usakA tatkAla phala jIva ko milatA nhiiN| hajAroM-lAkhoM arthAt aneka janma ke pahale kie hue puNya-pApa kA phala vartamAna kAla meM jIva ko milatA hai; yaha viSaya hama prathamAnuyoga ke zAstroM meM par3hate haiN| isakA artha puNya-pAparUpa karma " rAI anarjedaras bharan kert2. (ka) karmarahasya (bra. jinendravarNI) se bhAvagrahaNa, pR. 167, 168 (25) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvadIpikA cUlikAdhikAra aba yahA~ sattAkaraNa ke viSaya ko samajhane ke lie paNDita zrI dIpacandajI kAsalIvAla kRta bhAvadIpikA zAstra ke cUlikA adhikAra ko dete haiN| 1. "karma kI sattvakaraNa avasthA kahate haiM - baMdha samaya se lekara apanI sthiti ke aMta paryaMta jaba taka karmatva zakti ko liye hue pudgala paramANu (jIva ke sAtha) rahate haiM, udaya meM nahIM Ate, taba taka karma kI sattvarUpa avasthA kahalAtI hai| jisa samaya cAra prakAra vizeSa ko liye hue karmabaMdha hotA hai, usI samaya se lekara apane-apane yogya AbAdhA kAla ko chor3akara niSeka racanA hotI hai| jitanI-jitanI sthiti par3atI hai, usakA utanA-utanA samaya hotA hai, una samayoM ke prathama samaya se lekara aMta samaya paryaMta guNahAni racanA kA anukrama liye caya-caya pramANa hIna dravya aura vargaNA, spardhaka, guNahAni kA anukrama liye anubhAga prati samaya bar3hatA rahatA hai, usakA nAma niSeka racanA kahate haiN| vahA~ prathama niSeka kI sthiti eka samaya adhika AbAdhAkAla pramANa hai| dUsare niSeka kI sthiti do samaya adhika AbAdhA kAla pramANa hai| isItaraha pratyeka niSeka kI eka-eka samaya kI sthiti adhika hai| aMta ke niSeka kI sthiti apanA-apanA AbAdhAkAla adhika sampUrNa sthiti pramANa hai| bhAvadIpikA cUlikAdhikAra (sattvakaraNa) a.2 isalie jaba taka jisa-jisa karma kI sthiti pUrNa hokara udaya ko prApta na ho taba taka karma kA saMcayarUpa rahanA, use sattva kahate haiN| __ vaha sattva bhI cAra prakAra kA hai - pradezasattva, prakRtisattva, sthitisattva, anubhAgasattva / una sthitisattva Adi cAroM prakAra ke sattva kA kAraNa bhI jIva ke zubhAzubha bhAva hI haiN| jIva ke bhAva kA nimitta pAkara cAroM hI prakAra kA sattva ghaTatA hai| utkRSTa se madhyama-jaghanya, madhyama se utkRSTa, jaghanya se utkRSTa-madhyama - isaprakAra aneka avasthA ko prApta hotA hai| ___ zubhabhAva hone para sAtAvedanIya Adi aghAtiyA kI zubhaprakRtiyoM ke sthiti-anubhAgAdi sattva meM vRddhi ho jAtI hai| jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA kI aura asAtAvedanIya Adi aghAtiyA kI azubhaprakRtiyoM ke sthiti-anubhAgAdi ghaTa jAte haiN|' ___azubhabhAva hone para azubhaprakRtiyoM ke sthiti-anubhAgAdi sattva bar3ha jAte haiM aura sAtAvedanIya Adi zubhaprakRtiyoM ke sthitianubhAgAdi sattva ghaTa jAte haiN| 1. zubhabhAva hone para sattAsthita sAtAvedanIya Adi samasta puNya prakRtiyoM kI sthiti meM vRddhi ho jAtI hai| 2. azubhabhAva hone para sattAsthita samasta sAtAvedanIya Adi puNya karma prakRtiyoM kI sthiti meM hAni ho jAtI hai| bhAvadIpikA kA uparyukta kathana sAmAnya kathana hai, aisA samajhanA caahie| Annan Adhyatmik Dukaran Book (26) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agamagarbhita praznottara 1. prazna :- sattva athavA sattA kise kahate haiM? uttara :- aneka samayoM meM ba~dhe hue karmoM kA vivakSita kAla taka jIva ke pradezoM ke sAtha astitva hone kA nAma sattva hai| 2. prazna :- sattva ke kitane bheda haiM? - uttara :- sattva bhI cAra prakAra kA hai prakRti sattva, pradeza sattva, sthiti sattva aura anubhAga sattva / 3. prazna :- karmoM kI sattvayogya prakRtiyA~ kitanI haiM ? uttara :- jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kI krama se jJAnAvaraNa karma 5 + darzanAvaraNa karma 9 + vedanIya karma 2 + mohanIya karma 28 + Ayukarma 4 + nAma karma 93 + gotra karma 2 + antarAya karma 5 = 148 prakRtiyA~ sattvayogya haiN| (yaha kathana nAnA jIvoM kI apekSA se hai / ) 4. prazna :- puNya prakRtiyA~ kitanI aura kauna-sI haiM ? uttara :- sAtAvedanIya, tIna Ayu (tiryaMca, manuSya aura deva), ucca gotra, manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI, devagati, devagatyAnupUrvI, paMcendriyajAti, pA~ca zarIra, pA~ca bandhana, pA~ca saMghAta, tIna aMgopAMga, zubhavarNa5, zubhagaMdha 2, zubha rasa 5, zubhasparza 8, samacaturasra saMsthAna, vajravRSabhanArAcasaMhanana, agurulaghu, paraghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, prazastavihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaskIrti, nirmANa aura tIrthaMkara ye 68 prakRtiyA~ puNya rUpa haiN| 5. prazna :- pApa prakRtiyA~ kitanI aura kauna-sI haiM ? 3D.Kala Annanji Adhyatmik Duskaran Book (27) Agamagarbhita praznottara (sattvakaraNa) a. 2 uttara :- ghAtiyA karmoM kI 47 prakRtiyA~, nIcagotra, asAtAvedanIya, naraka Ayu, narakagati, narakagatyAnupUrvI, tiryaMcagati, tiryaMcagatyAnupUrvI, ekendriya Adi 4 jAtiyA~, samacaturasra saMsthAna ko chor3akara zeSa pA~ca saMsthAna, vajravRSabhanArAca saMhanana ko chor3akara zeSa pA~ca saMhanana, azubha varNa 5, azubha rasa 5, azubha gandha 2, azubha sparza 8, upaghAta, aprazasta vihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaH kIrti ye 100 pApa prakRtiyA~ haiM / puNyaprakRtiyoM kI saMkhyA 68 aura pApaprakRtiyoM kI saMkhyA 100 donoM kA jor3a huA 168, uttaraprakRtiyoM kI saMkhyA 148 hai / yahA~ 20 prakRtiyoM kI bar3hottarI isalie huI ki sparzAdi 20 prakRtiyA~ puNya rUpa bhI haiM aura pApa rUpa bhI haiN| isalie donoM jagaha unakI ginatI huI hai| 6. prazna: sattva (sattA) karaNa kA svarUpa kyA hai? 1. sattva zabda se yahA~ karmoM kI sattA vivakSita hai| (karaNadazaka, pRSTha 73) 2. karmaskandha jIva- pradezoM se sambaddha hokara karmarUpa paryAya se pariNata hone ke prathama samaya meM bandha vyapadeza ko prApta hote haiM aura ve hI karmaparamANu phaladAna ke samaya (udaya kSaNa) se pahale samaya taka 'sattva' isa saMjJA ko prApta hote haiN| 3. bandha hI ba~dhane ke dUsare samaya se lekara nirlepana arthAt kSapaNa hone ke antima samaya taka satkarma yA sattva kahalAtA hai| 4. bandha ke pazcAt sattva hotA hai| jaba taka usa karma kA vedana hokara vaha akarmabhAva ko prApta nahIM hotA taba taka usa karma kA 'sattva ' 1. dha. 6 pRSTha 201, 202 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 dazakaraNa carcA rahatA hai; arthAt 'sattvakaraNa' rahatA hai| (go.ka.saM. ra. mukhtArajI ) 5. sattva kA kAraNa to bandha hI hai| 6. udaya kA kAraNa sattva hai| (dhavalA-10, pRSTha- 14) 7. sattva jIva ke vikArI pariNAmoM ke kArya kA kArya hai| 8. vikArI pariNAmoM kA kArya karmabandha hai / 9. bandharUpa kAraNa kA kArya sattva hai| anAdi ke vikArI pariNAmoM va anAdi ke baddha karmoM meM isIprakAra pArasparika kAraNakAryarUpa yA kAryakAraNarUpa sambandha hai / 10. sattva svayaM (udayakaraNa ke binA) kabhI phalarUpa nahIM hotA / 11. yadi sattvamAtra se phala milane laga jAya to tIrthaMkara prakRti ke sattva vAle asaMkhyAta nArakiyoM ko nAraka paryAya meM bhI tIrthaMkara mAnane kA aparihArya prasaMga AvegA / 12. saudharmAdi devoM meM bhI asaMkhyAta tIrthaMkaraprakRti ke sattva vAle jIvoM meM bhI yahI prasaMga AvegA / 13. sattva udaya nahIM ho sakatA, kyoMki jo kAraNa hai, use hI kArya nahIM kaha skte| 14. jIvoM ke sAtAvedanIya va asAtAvedanIya meM se kisI eka kA hI bandha athavA udaya (bandha yogya sthAna meM) hotA hai; parantu sattva to usa samaya donoM kA hI hai| (go.ka. gAthA - 634) 15. aneka samayoM meM ba~dhI huI jJAnAvaraNAdika mUla prakRti yA uttaraprakRti kA jo astitva hai, use prakRtisattva kahate haiN| 16. prakRtirUpa pariNata jo karmaskandha haiM, unake jo paramANu sattA meM maujUda haiM, usa paramANusamudAya ko 'pradezasattva' kahate haiN| marak [3] D[Kailash Data Annanji Adhyatmik Dakara Bok (28) Agamagarbhita praznottara (sattvakaraNa) a. 2 53 17. aneka samayoM meM ba~dhI huI prakRtiyoM kI jo sthitiyA~ haiM, vahI sthitisattva kahalAtA hai| 18. aneka samayoM meM baddha prakRtiyoM kA jo anubhAga sattA meM pAyA jAtA hai, use anubhAgasattva kahate haiN| 19. ' Der3ha guNahAnihnasamayaprabaddha' pramANa paramANuoM kA sattva hI pradezasattva kahalAtA hai| itanA pradezasattva prAyaH pratyeka jIva ke pAyA jAtA hai| 20. tIrthaMkara prakRti ke sattva vAle jIva saMsAra meM nityameva asaMkhyAta milate haiM; narakoM meM bhI asaMkhyAta haiM evaM svargoM meM bhI asaMkhyAta haiN| 21. jina mithyAtviyoM ke tIrthaMkara prakRti kA sattva hotA hai, unake AhArakadvikakA sattva nahIM hotaa| (go. ka. gAthA - 333) 22. jina mithyAtviyoM ke AhArakadvika kA sattva hotA hai, unake tIrthaMkara prakRti sattA meM nahIM hotI / 23. sAsAdana guNasthAna meM to kisI bhI jIva ke tIrthaMkaraprakRti kA sattva nahIM hotA / 24. sAsAdana jIva ke AhArakadvika kI sattA bhI nahIM banatI hai| 25. samyagmithyAtva pariNAmayukta jIvoM ke tIrthaMkara prakRti kI sattA nahIM hotii| 26. tiryaMcoM meM tIrthaMkara prakRti kI sattA nahIM hotii| (go. ka. gAthA - 345) 27. jinake naraka Ayu kA sattva hai; una tiryaMca va manuSyoM ke dezavratarUpa pariNAma nahIM hote / 28. jina jIvoM ke tiryaMca Ayu kI sattA hai, unake sakala saMyamapanA nahIM bana sktaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 dazakaraNa carcA 29. jinake devAyu kA sattva ho, aise munirAja karmoM kI pUrNa kSapaNA nahIM kara pAte, upazamazreNI bhale hI car3ha jAve / 30. jinake eka bAra mithyAtva kA asattva ho jAtA hai, unake phira se usakA sattva kabhI nahIM ho sakatA / 31. nArakiyoM meM devAyu kA sattva nahIM hotA / 32. devoM meM narakAyu kA sattva nahIM hotaa| 33. eka jIva ke bhujyamAna tathA badhyamAna ina do Ayu se adhika tIsarI Ayu kA sattva sambhava nahIM hai| 34. kama-se-kama eka Ayu kA ( bhujyamAna Ayu kA ) sattva sakala saMsArI jIvoM ke hotA hI hai| (jaba taka AgAmI Ayu nahIM baMdhegI ) / 35. tIrthaMkara prakRti kI sattA tIsare naraka paryanta hI hotI hai| 36. tIrthaMkara prakRti kI sattA Upara to saudharmAdi sabhI svargoM meM sambhava hai| 37. sAtA va asAtA donoM kA sattva terahaveM guNasthAna taka ke sabhI jIvoM ke rahatA hai| 7. prazna: karma kI sattA (satva, astitva) kA varNana adhika kyoM ? 1. sattA, baMdha kA kArya hai aura udaya kA kAraNa hai| 2. sattA kA kAraNa baMdha hai aura sattA kA kArya udaya hai| 3. sattA ke kAraNa aura kArya kA varNana adhika hai; isalie sattA kA varNana adhika hai| 4. udaya, udIraNA Adi kA kathana sattA ke binA nahIM ho sakatA / 3D Kal Ananji Adhyatmik Duskaran Book (29) adhikAra tIsarA 3 -- udayakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara prastuta udayakaraNa viSaya kA vivaraNa karate samaya mere mana meM jo prazna sahaja utpanna huye the, unakA uttara dene kA maiMne prayatna kiyA hai| 1. prazna :- udayakaraNa kA svarUpa jAnane se karma ke udaya ke anusAra hI jIva ke bhAva hote haiM to karma hI balavAna ho gayA, karma ke anusAra hI jIva ko nAcanA pdd'egaa| jIva apanI ora se svataMtra kucha kara hI nahIM sakatA; aisA hameM bhI laga rahA hai| prathamAnuyoga kI aneka kahAniyA~ bhI isI viSaya ko puSTa karatI haiN| tIrthaMkara ( hone vAle) AdinAtha munirAja ko aneka mahIne taka AhAra nahIM milA, munirAja pArzvanAtha para upasarga ho gyaa| ina viSayoM ko jAnate hue hameM bhI karma hI balavAna laga rahA hai| Apa satya kA jJAna karAie ? uttara :- karma hai, usakA udaya hai, udayAnusAra kArya hotA hai, aisA kathana bhI zAstra meM milatA hai| isakA artha karma balavAna hai, jIva kA unake sAmane kucha nahIM cala sakatA, aisA nahIM hai| jaba karma kA udaya rahatA hai, taba jIva apane meM kucha parivartana kie binA kyA khAlI baiThA rahatA hai? aparAdha to jIva svayaM karatA hai| krama se hama isake satya svarUpa ko jAnane kA prayAsa karate haiN| karma ke do bheda haiM - 1. ghAti karma aura 2. aghAti karma / inameM se pahale hama aghAti karma kI bAta kreNge| aghAti karmoM ke 4 bheda haiM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA unake nAma kramaza: vedanIya, Ayu, nAma aura gotra haiN| pratyeka kA kArya bhI bhinna-bhinna hai| vedanIya :- anukUla athavA pratikUla bAhya saMyogoM kI prApti karAnA evaM jIva ke sukha-duHkhabhAva ke vedana meM nimitta honA, ye vedanIya karma ke kArya haiN| Ayu :- viziSTa kAla maryAdA taka jIva ko manuSyAdi gatiyoM meM roke rakhane meM mAtra nimitta honA, yaha Ayu karma kA kArya hai| nAma :- nAma karma ke nimitta se gati, jAti, zarIra Adi kA jIva se saMyoga karAne meM nimitta honA, yaha nAma karma kA kArya hai| gotra :- jIva kA nIca athavA ucca vicAra vAle kula meM janma hone meM nimitta honA, yaha gotra karma kA kArya hai| isataraha cAroM aghAti karmoM kA kArya vibhinna prakAra ke saMyoga prApta karAne meM nimitta rUpa se hI phalatA hai arthAt anukUla-pratikUla saMyogoM ko prApta karAne meM hI cAroM aghAti karma kArya karate haiM; nimitta hote haiN| inakA saMbaMdha jIva ke pariNAmoM se nahIM hai| saMsAramArga athavA mokSamArga ke sAtha bhI ina karmoM kA kucha saMbaMdha nahIM hai| saMyoga prApta karAne meM hI aghAti karma kAma karate haiN| saMyoga na saMsAra kA kAraNa hai na mokSa kaa| para padArtha kA saMyoga jIva ko sukhadukha kA dAtA nahIM hai| saMyoga to anya jIva evaM pudgalAdirUpa hai| saMyoga meM vedanIya Adi karma hI balavAna hai, aisA upacAra se kahoge to bhI hameM kucha Apatti nahIM hai| saMyogarUpa padArtha para dravyarUpa hai| saMyoga-viyoga to aghAti karmoM se hotA hai; usameM jIva kA kucha karttavya ghAtikarmoM ke kArya nahIM hai|' jJAnAvaraNAdi cAra ghAti karma haiN| jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa ke kSayopazama ke nimitta se jJAna aura darzana guNa kI alpa mAtrA meM vyaktatA 1. mokSamArgaprakAzaka pRSTha 25 Aamjeanskr (30) AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa) a. 3 rahatI hai| mohanIya ke nimitta se mithyA zraddhAna tathA krodhAdi vikAra bhAva utpanna hote haiN| aMtarAya ke udaya se jIva ke svabhAva dIkSA lene Adi ke sAmarthyarUpa vIrya kI vyaktatA nahIM hotii| Upara jo likhA hai, vaha mokSamArgaprakAzaka ke bhAva ko hI alaga zabdoM meM likhA hai| Age karma ke balavAnapane ko lekara paNDita ToDaramalajI ke vicAra unhIM ke zabdoM meM de rahe haiM - 2. "yahA~ koI prazna kare ki - karma to jar3a haiM, kucha balavAn nahIM haiM; unase jIva ke svabhAva kA ghAta honA va bAhya sAmagrI kA milanA kaise saMbhava hai? samAdhAna :- yadi karma svayaM kartA hokara udyama se jIva ke svabhAva kA ghAta kare, bAhya sAmagrI ko milAve taba to karma ke cetanapanA bhI cAhiye aura balavAnapanA bhI cAhiye; so to hai nahIM, sahaja hI nimittanaimittika sambandha hai| jaba una karmoM kA udayakAla ho; usa kAla meM svayaM hI AtmA svabhAvarUpa pariNamana nahIM karatA, vibhAvarUpa pariNamana karatA hai, tathA jo anya dravya haiM, ve vaise hI sambandharUpa hokara pariNamita hote haiN| jaise - kisI puruSa ke sira para mohanadhUla par3I hai, usase vaha puruSa pAgala huA; vahA~ usa mohanadhUla ko jJAna bhI nahIM thA aura balavAnapanA bhI nahIM thA; parantu pAgalapanA usa mohanadhUla hI se huA dekhate haiN| __vahA~ mohanadhUla kA to nimitta hai aura puruSa svayaM hI pAgala huA pariNamita hotA hai - aisA hI nimitta-naimittika bana rahA hai| ___ tathA jisa prakAra sUrya ke udaya ke kAla meM cakavA-cakaviyoM kA saMyoga hotA hai; vahA~ rAtri meM kisI ne dveSabuddhi se balajabarI karake alaga nahIM kiye haiM, dina meM kisI ne karuNAbuddhi se lAkara milAye nahIM 1. mokSamArgaprakAzaka pRSTha 24 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 dazakaraNa carcA haiM, sUryodaya kA nimitta pAkara svayaM hI milate haiM aura sUryAsta kA nimitta pAkara svayaM hI bichur3ate haiN| aisA hI nimitta-naimittika bana rahA hai| usa hI prakAra kA karma kA bhI nimitta - naimittika bhAva jAnanA / isaprakAra karma ke udaya se avasthA hai| " karma ke balavAnapane kA niSedha karane vAlA mokSamArgaprakAzaka kA aMza pRSTha 310, 311 va 312 kA bhAga ati upayogI hone se Age hama de rahe haiM - 3. "phira prazna ki bhrama kA bhI to kAraNa karma hI hai, puruSArtha kyA kareM? uttara :- sacce upadeza se nirNaya karane para bhrama dUra hotA hai; parantu aisA puruSArtha nahIM karatA, isI se bhrama rahatA hai| nirNaya karane kA puruSArtha kare - to bhrama kA kAraNa jo mohakarma, usake bhI upazamAdi hoM taba bhrama dUra ho jAye; kyoMki nirNaya karate hue pariNAmoM kI vizuddhatA hotI hai, usase moha ke sthiti- anubhAga ghaTate haiN| 4. phira prazna hai ki nirNaya karane meM upayoga nahIM lagAtA, usakA bhI to kAraNa karma hai ? samAdhAna :- ekendriyAdika ke vicAra karane kI zakti nahIM hai, unake to karma hI kA kAraNa hai| isake to jJAnAvaraNAdika ke kSayopazama se nirNaya karane kI zakti huI hai, jahA~ upayoga lagAye, usI kA nirNaya ho sakatA hai| parantu yaha anya nirNaya karane meM upayoga lagAtA hai, yahA~ upayoga nahIM lgaataa| so yaha to isI kA doSa hai, karma kA to kucha prayojana nahIM hai| 5. phira prazna hai ki samyaktva - cAritra kA ghAtaka moha hai, usakA abhAva hue binA mokSa kA upAya kaise bane ? uttara :- tattvanirNaya karane meM upayoga na lagAye vaha to isI kA 1. mokSamArgaprakAzaka pRSTha 25 3D KailashData Ananji Adhyatmik Duskaran Book (31) AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa) a. 3 59 doSa hai| tathA puruSArtha se tattvanirNaya meM upayoga lagAye taba svayameva hI moha kA abhAva hone para samyaktvAdirUpa mokSa ke upAya kA puruSArtha banatA hai| isaliye mukhyatA se tattvanirNaya meM upayoga lagAne kA puruSArtha karanA / tathA upadeza bhI dete haiM, so yahI puruSArtha karAne ke artha diyA jAtA hai, tathA isa puruSArtha se mokSa ke upAya kA puruSArtha apane Apa siddha hogA / tattvanirNaya na karane meM kisI karma kA doSa hai nahIM, terA hI doSa haiM; parantu tU svayaM to mahanta rahanA cAhatA hai aura apanA doSa karmAdika ko lagAtA hai; so jina-AjJA mAne to aisI anIti sambhava nahIM hai| tujhe viSayakaSAyarUpa hI rahanA hai, isaliye jhUTha bolatA hai| mokSa kI saccI abhilASA ho to aisI yukti kisaliye banAye ? sAMsArika kAryoM meM apane puruSArtha se siddhi na hotI jAne, tathApi puruSArtha se udyama kiyA karatA hai, yahA~ puruSArtha kho baiThA; isalie jAnate haiM ki mokSa ko dekhAdekhI utkRSTa kahatA hai; usakA svarUpa pahicAnakara use hitarUpa nahIM jAnatA / hita jAnakara usakA udyama bane so na kare yaha asaMbhava hai|" hama bhI tarka ke AdhAra se karma aura jIva ke saMbaMdha meM kucha vicAra karate haiN| 6. prazna :- karma ke udaya kA samaya evaM audayika bhAva- ina donoM kA samaya / kAla eka hI hai athavA bhinna-bhinna hai; isa viSaya ko lekara bhI hameM thor3A yahA~ sUkSmatA se vicAra batAie / jaise krodha kaSAya kA udaya pahale samaya meM AtA hai aura krodha bhAva dUsare samaya meM hotA hai; kyA aisA hai? athavA pahale krodhabhAva utpanna hotA hai aura dUsare samaya meM krodha kaSAya karma kA udaya AtA hai; kyA aisA hai? athavA krodha kaSAya kA udaya aura jIva meM utpanna hone vAlA krodha bhAva - donoM kA samaya eka hai; kyA aisA hai? uttara :- tInoM meM se tIsarA prakAra arthAt karma kA udaya aura Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 dazakaraNa carcA audayika bhAva donoM kA samaya eka hai; yaha jaina Agama kA kathana hai / phira donoM kA samaya eka hI hai to karma ke udaya ne jIva ke bhAvoM ko utpanna kiye; yaha bAta bana hI nahIM sakatI ? hA~, karma kA udaya aura jIva ke bhAvoM meM nimittanaimittika saMbaMdha hai - donoM meM kAla pratyAsattirUpa bAhyavyApti hai| donoM kA arthAt karma kA udaya evaM audayika bhAva kA kAla / samaya eka hai| isalie kisI eka karma ne kisI eka jIva ke vikAra kA kArya kiyA hai, yaha bAta hI siddha nahIM ho sakatI / arthAt karma ke udaya ne jIva ke bhAva kie, yaha bAta siddha nahIM hotii| isalie karma balavAna hai, jIva balahIna hai; yaha kathana kathanamAtra hI hai, vAstavikatA nahIM / isalie karma balavAna hai, yaha bAta Agama ko / vastusvarUpa ko mAnya nahIM / 7. prazna :- prathamAnuyoga meM kahAnI ke prasaMga meM athavA karaNAnuyoga meM karma ke balavAnapane kI bAta AtI hai; mAtra Apake manA karane se kyA hotA hai? uttara :- anupacarita yA upacarita asadbhUta vyavahAranaya se aneka jagaha karmoM ko zAstroM meM bhI balavAna likhA hai| yahA~ naya ke AdhAra se yathArtha artha karane evaM samajhane kA prayAsa karanA caahie| isa prasaMga meM mokSamArgaprakAzaka zAstra se mArgadarzana lenA ati mahattvapUrNa hai / vaha nimna prakAra se hai - " nizcayanaya se jo nirUpaNa kiyA ho, use to satyArtha mAnakara usakA zraddhAna aMgIkAra karanA aura vyavahAranaya se jo nirUpaNa kiyA haiM; use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna chor3anA / 1 Age paNDita zrIToDaramalajI praznottararUpa meM pAThakoM ko aura vizeSarUpa se samajhAte haiM - 1. mokSamArgaprakAzaka pRSTha 250 AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa) a. 3 61 8. "prazna- yahA~ prazna hai ki yadi aisA hai to jinamArga meM donoM nayoM kA grahaNa karanA kahA hai, so kaise? uttara :- jinamArga meM kahIM to nizcayanaya kI mukhyatA lie vyAkhyAna hai, use to 'satyArtha aise hI hai' aisA jAnanA / tathA kahIM vyavahAranaya kI mukhyatA lie vyAkhyAna hai, use 'aise hai nahIM, nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai' aisA jAnanA / isaprakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA grahaNa hai| tathA donoM nayoM ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara 'aise bhI hai, aise bhI hai' isaprakAra bhramarUpa pravartane se donoM nayoM kA grahaNa karanA nahIM kahA hai| "? AcArya amitagati ne bhI yogasAraprAbhRta grantha meM zloka kramAMka 505 meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA hai ki "na karma hanti jIvasya na jIvaH karmaNo guNAn / vadhya - ghAtaka bhAvo'sti nAnyo'nyaM jIvakarmaNoH / / saralArtha :- jJAnAvaraNAdi karma jIva ke jJAnAdi guNoM kA ghAta / nAza nahIM karate aura jIva karmarUpa pudgala ke sparzAdi guNoM kA ghAta nahIM karatA / jJAtAsvabhAvI jIva aura sparzAdi guNamaya karma - ina donoM kA paraspara eka dUsare ke sAtha vadhya ghAtaka bhAva nahIM hai - arthAt donoM svataMtra haiN| eka dUsare ke ghAtaka nahIM hai|" mokSamArgaprakAzaka evaM yogasAraprAbhRta ke uddharaNa se hameM spaSTa ho jAnA cAhie ki karma balavAna nahIM hai, jIva balahIna nahIM hai| donoM apane-apane meM pUrNa svataMtra aura svAdhIna haiN| paraspara nimitta - naimittika saMbaMdha rahanA bAta alaga hai| ajJAnI ko nimitta naimittika saMbaMdha meM karttA karma saMbaMdha bhAsita hotA hai, vaha unakA ghora evaM duHkhadAyaka ajJAna hai| mak 3D KailashData Aasmanji Adhyainik Dukaran Bo1. mokSamArgaprakAzaka pRSTha 251 (32) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 dazakaraNa carcA samayasAra grantha meM karma evaM jIva donoM apane-apane meM svataMtra pariNamate haiM, aisA kathana aneka jagaha AyA hai| yahA~ hama mAtra unakA ullekha kara rahe haiM / jijJAsu una prakaraNoM ko dekhakara apanA jJAnazraddhAna yathArtha kare / jIva evaM pudgala donoM apanA-apanA pariNamana karane meM svataMtra haiM- samayasAra kalaza 64,65 | gAthA 173 se 176 tathA ina gAthAoM kI TIkA evaM paNDita jayacandajI chAbar3A kA bhAvArtha samayasAra kalaza kramAMka 210, 219, 220 2211 pravacanasAra gAthA 101 evaM unakI TIkA / bhAva zakti-abhAva zakti / dravyatva nAmaka sAmAnya guNa / AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke pravacana meM eka vAkya aneka bAra AtA hai, usake AdhAra se bhI hama kucha soca sakate haiN| vAkya isaprakAra 'karma ke udaya se honevAlA audayika pariNAma karma ke udaya ke binA hotA hai|' isa eka hI vAkya meM kiyA gayA kathana paraspara virodhI hai| vAkya ke pUrvArddha meM kahA - 'karma ke udaya se honevAlA audayika pariNAma', vAkya ke antima vibhAga meM kahate haiM- 'vaha audayika pariNAma karma ke udaya ke binA hotA hai|' isakA marma yaha hai - nimitta kI mukhyatA se jaba kathana karanA ho to yahI kathana karanA Avazyaka hai ki 'karma ke udaya se audayika pariNAma hotA hai|' - jaba audayika pariNAma saMsArI jIva kA pariNAma hai, karma kA nahIM; isataraha upAdAna kI mukhyatA se kathana karanA ho to karma ke udaya kI apekSA rakhe binA jIva usa pariNAma kA kartA hai, yaha samajhanA Avazyaka hai / isa paddhati kA avalaMbana lekara hama nimna prakAra vAkya bhI banA sakate haiM - 3D Kailash Data Annanji Adhyatmik Duskaran Book (33) AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa) a. 3 63 1. karma ke upazama se honevAlA aupazamika bhAva karma ke upazama hone para hI arthAt upazama ke samaya hI hotA hai; tathApi upazama se nahIM hotA / 2. karma ke kSaya se honevAlA kSAyika bhAva karma ke kSaya ke hone para hI arthAt kSaya ke kAla meM hI hotA hai; tathApi karma ke kSaya se nahIM hotA / 3. karma ke kSayopazama se honevAlA jIva kA kSAyopazamika bhAva karma ke kSayopazama ke hone para hI arthAt karma ke kSayopazama ke samaya hI hotA hai; tathApi karma ke kSayopazama se nahIM hotA / isakAraNa AcArya vIrasena ne aupazamikAdi pA~coM bhAvoM ko pAriNAmika bhAva kahA hai|" saMkSepa meM mukhyarUpa se hameM yahA~ eka hI viSaya batAnA hai ki karma vikAroM meM athavA saMyogoM meM mAtra nimitta hai, vaha karma jIva ke vikAroM ko athavA jIvAdi dravyoM ke saMyogoM ko balajorI se parivartita nahIM karatA / jaba krodhAdi vibhAva / vikAra bhAva hote haiM athavA jIva ke sAtha anya jIvAdi dravyoM kA saMyoga hotA hai, usameM karma kA udaya nimitta mAtra hotA hai| eka dravya kisI anya dravya kA athavA eka samayavartI eka paryAya kisI anya paryAya kA kucha bhI nahIM kara sakatI; yaha jinadharma ke vastuvyavasthA kA mUla prANa hai| isa mahA siddhAnta ko chor3ane kA artha jinadharma hI chor3anA hai / mokSamArgaprakAzaka pRSTha 311 para granthakAra tattvanirNaya karanerUpa puruSArtha se mokSa kA upAya pragaTa hotA hai; isa viSaya ko isaprakAra spaSTa karate haiM - 1. jayadhavalA bhAga-1, pR. 319, dhavalA bhAga-5, pR. 197 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa) a. 3 9."yahA~ prazna hai ki tumane kahA so satya: parantu dravyakarma ke udaya ekendriyAdika to dharmakArya karane meM samartha hI nahIM haiM, kaise puruSArtha se bhAvakarma hotA hai, bhAvakarma se dravyakarma kA bandha hotA hai, tathA phira kareM? aura tIvrakaSAyI puruSArtha kare to vaha pApa hI kA kare, dharmakArya usake udaya se bhAvakarma hotA hai - isI prakAra anAdi se paramparA hai, kA puruSArtha ho nahIM sktaa| taba mokSa kA upAya kaise ho? ___ isaliye jo vicArazakti sahita ho aura jisake rAgAdika manda hoM samAdhAna :- karma kA bandha va udaya sadAkAla samAna hI hotA rahe taba to aisA hI hai; parantu pariNAmoM ke nimitta se pUrvabaddhakarma ke bhI - vaha jIva puruSArtha se upadezAdika ke nimitta se tattvanirNayAdi meM utkarSaNa-apakarSaNa-saMkramaNAdi hone se unakI zakti hInAdhika hotI upayoga lagAye to usakA upayoga vahA~ lage aura taba usakA bhalA ho| hai; isaliye unakA udaya bhI manda-tIvra hotA hai| unake nimitta se navIna yadi isa avasara meM bhI tattvanirNaya karane kA puruSArtha na kare, bandha bhI manda-tIvra hotA hai| pramAda se kAla ga~vAye - yA to mandarAgAdi sahita viSayakaSAyoM ke isaliye saMsArI jIvoM ko karmodaya ke nimitta se kabhI jJAnAdika kAryoM meM hI pravarte, yA vyavahAradharma kAryoM meM pravarte; taba avasara to calA bahata pragaTa hote haiM, kabhI thor3e pragaTa hote haiM: kabhI rAgAdika manda hote jAyegA aura saMsAra meM hI bhramaNa hogaa| haiM, kabhI tIvra hote haiN| isaprakAra parivartana hotA rahatA hai| tathA isa avasara meM jo jIva puruSArtha se tattvanirNaya karane meM upayoga vahA~ kadAcit saMjJI paMcendriya paryApta paryAya prApta kI, taba mana dvArA lagAne kA abhyAsa rakheM, unake vizuddhatA bar3hegI; usase karmoM kI zakti vicAra karane kI zakti huii| tathA isake kabhI tIvra rAgAdika hote haiM, hIna hogI, kucha kAla meM apane Apa darzanamoha kA upazama hogA; taba kabhI manda hote haiN| vahA~ rAgAdika kA tIvra udaya hone se viSayakaSAyAdika tattvoM kI yathAvat pratIti aayegii| ke kAryoM meM hI pravRtti hotI hai| tathA rAgAdi kA manda udaya hone se bAhya so isakA to karttavya tattvanirNaya kA abhyAsa hI hai, isI se darzanamoha upadezAdika kA nimitta bane aura svayaM puruSArtha karake una upadezAdika kA upazama to svayameva hotA hai; usameM jIva kA kartavya kucha nahIM hai|" meM upayoga ko lagAye to dharmakAryoM meM pravRtti ho; aura nimitta na bane va bhAvadIpikA zAstra meM udayakaraNa kA eka choTA-sA yaha prakaraNa svayaM puruSArtha na kare to anya kAryoM meM hI pravarte, parantu manda rAgAdisahita hai| usa choTe se prakaraNa ko Apa sUkSmatA se par3hoge to eka nayA tathA prvrte| - aise avasara meM upadeza kAryakArI hai| puruSArthapreraka viSaya milegaa| usa viSaya ko hama samajhane kA prayAsa vicArazakti rahita jo ekendriyAdika haiM, unake to upadeza samajhane karate haiN| kA jJAna hI nahIM hai; aura tIvra rAgAdisahita jIvoM kA upayoga upadeza meM udayakaraNa ko samajhAte samaya graMthakAra cauthe anuccheda meM pradeza lagatA nahIM hai| isaliye jo jIva vicArazakti sahita hoM, tathA jinake rAgAdi manda udaya kI paribhASA likhate haiM - hoM; unheM upadeza ke nimitta se dharma kI prApti ho jAye to unakA bhalA ho; 'vahA~ jIva ke pariNAmoM kA nimitta pAkara phala dekara yA binA phala tathA isI avasara meM puruSArtha kAryakArI hai| AamjukhImandaram book diye hI karma-paramANuoM kA rivara jAnA use pradeza udaya kahate haiN|' (34) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa) a. 3 yahA~ isa paribhASA meM mahattvapUrNa kathana yaha hai ki phala dekara yA hai aura jabataka samyaktvAdi dharmarUpa pariNAma nahIM hoMge, tabataka hotI binA phala diye binA hii| hI rheNgii| baddha karma kI carcA karate samaya sAmAnyataH yaha bAta hotI hai ki jo dUsarI avipAka nirjarA hai, usakA svarUpa bhI bhAvadIpikA meM nimna karma eka bAra jIva ke sAtha baMdha gayA to vaha phala diye binA nahIM zabdoM meM kahA hai - "jo jIva samyaktva-cAritrAdi vizuddhabhAvoM rUpa jaataa| karma baMdha gayA to vaha phala to degA hii| pariName, vahA~ eka-eka samaya meM asaMkhyAta-asaMkhyAta niSeka udaya meM ___ karma ke svarUpa meM aura eka dUsarI bAta hai ki karmabaMdha ho gayA to Akara, binA phala diye hI pradeza udaya hokara khirate haiM, usako avipAka usakA to udaya AyegA hii| udaya Aye binA karma ko jIva se alaga nirjarA kahate haiN|" hone kA anya koI mArga/upAya hai nhiiN| - isa paribhASA ke kAraNa yaha to siddha ho hI gayA ki karma, phala yaha jo abhI Upara dUsarI bAta kahI gayI hai vaha to satya hI hai ki diye binA bhI jIva se alaga hotA hai - nirjarita hotA hai| pratyeka jisa karma kA eka bAra jIva ke sAtha ekakSetravagAharUpa baMdha ho gayA vaha baddhakarma kA phala bhoganA jIva ko anivArya nahIM hai| kisI na kisI samaya arthAt sthitibaMdha kI arthAt usa karma kI jIva 10. prazna :- karma kA udaya AyegA to vaha to phala degA hI ke sAtha rahanerUpa kAla maryAdA pUrNa hone para karma jIva se alaga to degaa| phala diye binA karma jAtA hai - yaha viSaya hamAre mAnasa ko hogA hii| aisA hI karma zAstra ko svIkAra hai| astu / svIkAra nahIM ho rahA hai| hameM zAstrAdhAra se spaSTa samajhAie? karma ke jIva se alaga hone ke do prakAra haiN| eka prakAra to yaha hai uttara :- paNDita dIpacandajI kAsalIvAla kRta bhAvadIpikA kA ki karma jIva ke sAtha rahane kI kAlamaryAdA pUrNa ho jAne para phala dete Upara kA uddharaNa zAstra kA hI to diyA hai| hue nikala jAnA, jise zAstra meM savipAka nirjarA kahate haiN| karma kA 11. prazna :- bhAvadIpikA se bhI prAcIna graMtha kA arthAt AcArya nikala jAnerUpa kArya to ho gayA; lekina usa karma ne pIche naye karma kA ke kathana ko batAie to adhika acchA rahegA? baMdha karake arthAt apane udayakAla meM jIva ko phala dekara khira gyaa| uttara :- gRhastha vidvAna dvArA racita zAstra kI prAmANikatA meM kucha isalie isa taraha karmaphala dekara jo karma jAtA hai use hI zAstra meM kamI dekhanA aura AcArya kRta zAstra kI prAmANikatA meM kucha vizeSatA savipAka nirjarA kahA hai| usI ko isI bhAvadIpikA grantha meM nimnaprakAra mAnanA ucita nahIM lagatA; tathApi Apane prazna kiyA hai to uttara dene batAyA hai kA prayAsa karate haiN| AcArya jayasena ne pravacanasAra zAstra meM gAthA 45 "eka-eka samaya meM eka-eka niSeka apanA-apanA phala dekara kI saMskRta TIkA meM spaSTa likhA hai - udaya ko prApta hotA hai aura phala dekara khira jAtA hai, usI ko savipAka ___ dravyamohodaye'pi sati yadi zuddhAtmabhAvanAbalena bhAvamohena na nirjarA kahate haiN|" pariNamati tadA baMdho na bhvti| yadi punaH karmodayamAtreNa baMdho bhavati tarhi yaha jo savipAka nirjarA hai, vaha dharma ke kSetra meM kucha upayogI nahIM saMsAriNAM sarvadaiva karmodayasya vidyamAnatvAt sarvadaiva baMdha eva na mokSa iti hai| aisI nirjarA to sabhI ananta saMsArI jIvoM ko anAdi se ho hI rahI " sIamanju Adhyatmik Tatkanan Book abhipraayH| (35) imalak sD.Kailabita Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa) a. 3 hindI artha :- dravya moha kA udaya hone para bhI yadi zuddhAtmabhAvanA ke bala se bhAvamoharUpa pariNamana nahIM karatA to bandha nahIM hotaa| yadi punaH karmodaya mAtra se baMdha hotA to saMsAriyoM ke sadaiva karma ke udaya kI vidyamAnatA hone se sadaiva-sarvadA baMdha hI hogA, kabhI bhI mokSa nahIM ho sakegA - yaha abhiprAya hai| 12. prazna :- pU~chane meM saMkoca to ho rahA hai to bhI pU~cha hI lete haiM - AcArya jayasena se bhI prAcIna AcArya kA hama kathana cAhate haiM? uttara :- tattvanirNaya ke lie pUchane meM saMkoca karane kI kyA AvazyakatA hai? AcArya samaMtabhadra ne to 1800 varSa pUrva AptamImAMsA grantha meM bhagavAna kI bhI parIkSA kI hai| AcArya vidyAnanda ne to Apta parIkSA nAma kA zAstra hI likhA hai| ataH prazna karane meM saMkoca nahIM karanA caahie| ___ AcArya kundakunda ne graMthAdhirAja samayasAra kI mUlagAthA 173 meM likhA hai - "samyagdRSTi ke samasta pUrvabaddha pratyaya (dravyAsrava) sattArUpa meM vidyamAna haiM, ve upayoga (jJAna-darzana) ke prayogAnusAra karmabhAva ke dvArA (rAgAdi ke dvArA) navIna baMdha karate haiN|" Age AcArya kundakunda ne hI gAthA 174,175, 176 meM udAharaNa dekara isI viSaya ko adhika spaSTa kiyA hai| AcArya amRtacandra ne saMskRta TIkA meM bhI isI viSaya ko aura adhika spaSTa kiyA hai| paNDita jayacandajI chAbar3A ne bhI bhAvArtha meM marma ko spaSTa kiyA hai| zrI chAbar3AjI ke bhAvArtha kA aMza - "dravyAsavoM ke udaya meM yukta huye binA jIva ke bhAvAsava nahIM ho sakatA aura isaliye bandha bhI nahIM ho sktaa| dravyAsravoM kA udaya hone para jIva jaise usameM yukta ho arthAt jisaprakAra use bhAvAsrava ho" usIprakAra dravyAsrava navIna bandha ke kAraNa hote haiN| yadi jIva bhAvAsava na kare to usake navIna bandha nahIM hotaa|" DaoN. hakamacanda bhArilla kRta samayasAra zAstra kI jJAyakabhAva prabodhinI TIkA meM yaha viSaya AcArya amRtacandra dvArA aura spaSTa kiyA hai| use yahA~ de rahe haiM - ___"jisaprakAra tatkAla kI vivAhita bAla strI anupabhogya hai, bhogane yogya nahIM; kintu vahI pahale kI pariNIta bAla strI yathAsamaya yauvanAvasthA ko prApta hone para upabhogya ho jAtI hai, bhogane yogya ho jAtI hai| vaha yauvanAvasthA ko prApta yuvatI strI jisaprakAra upabhogya ho, tadanusAra vaha puruSa ke rAgabhAva ke kAraNa hI puruSa ko baMdhana meM DAlatI hai, vaza meM karatI hai| ___usIprakAra pudgalakarmarUpa dravyapratyaya pUrva meM sattAvasthA meM hone se anupabhogya the; kintu jaba vipAka avasthA meM, udaya meM Ane para upabhoga ke yogya hote haiM, taba upayoga ke prayogAnusAra arthAt jisarUpa meM upabhogya hoM, tadanusAra karmodaya ke kAryarUpa jIvabhAva ke sadbhAva ke kAraNa hI baMdhana karate haiN| isalie yadi jJAnI ke pUrvabaddha dravyapratyaya vidyamAna haiM to bhale raheM; tathApi vaha jJAnI nirAsrava hI hai; kyoMki karmodaya kA kArya jo rAga-dveSa-moharUpa AsavabhAva hai, usake abhAva meM dravyapratyaya baMdha ke kAraNa nahIM haiN|" DaoN. bhArilla hI AcArya amRtacandra ke isI viSaya ko aura adhika spaSTa kara rahe haiM - ___ "yahA~ udAharaNa meM tatkAla kI vivAhita bAla strI lI hai| yadyapi loka meM kAnUnI aura sAmAjika dRSTi se vivAhita strI ko usake pati dvArA bhogane yogya mAnA jAtA hai; tathApi yadi vaha vivAhita strI bAlikA ho, kaccI umra kI ho to vivAhita hone para bhI bAlyAvasthA ke kAraNa mun bhogane yogya nahIM hotI; kintu jaba vahI vivAhita bAlikA javAna ho (36) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 dazakaraNa carcA jAtI hai to sahaja hI puruSa (pati) ke dvArA bhogane yogya ho jAtI hai| isa udAharaNa ke mAdhyama se AcAryadeva yaha spaSTa karanA cAhate haiM ki svayaM ke dvArA pUrva meM bA~dhe gaye aura jo abhI sattA meM vidyamAna haiM, ve karma jIva ke dvArA abhI bAlikA strI ke samAna bhogane yogya nahIM haiM: kintu jaba unakA udayakAla AyegA, taba ve javAna strI kI bhA~ti bhoganeyogya ho jaayeNge| dUsarI bAta yaha hai ki jisaprakAra pUrva meM vivAhita vaha bAla strI javAna ho jAne para bhI puruSa (pati) ko puruSa ke rAgabhAva ke kAraNa hI vaza meM karatI hai, baMdhana meM DAlatI hai| yadi puruSa (pati) ke hRdaya meM rAgabhAva na ho to vaha javAna strI (patnI) bhI use nahIM bA~dha sakatI; usIprakAra pUrva meM baddha karma udaya meM Ane para bhI jIva ko usake rAgabhAva ke kAraNa hI baMdha ke kAraNa banate haiN| yadi jIva kI paryAya meM rAgabhAva na ho to mAtra dravyakarmoM kA udaya karmabaMdha karane meM samartha nahIM hotaa| yahA~ isI bAta para vizeSa vajana diyA gayA hai ki AtmA meM utpanna moha-rAga-dveSarUpa bhAva hI mUlata: baMdha ke kAraNa haiN| yadi moha-rAgadveSa na ho to pUrvabaddha karma kA udaya bhI baMdhana karane meM samartha nahIM hai| isaprakAra na to baMdhAvasthA ko prApta karma, baMdhana ke kAraNa haiM; na sattA meM par3e hue karma, baMdhana ke kAraNa haiM aura na rAgAdi ke binA udaya meM Aye karma, bandhana ke kAraNa haiN| isaprakAra yaha siddha huA ki karma kA baMdha, sattva aura udaya jIva ko bandhana meM nahIM DAlate, AgAmI karmoM kA bandha nahIM karate; apitu AtmA meM utpanna honevAle rAgAdibhAva hI karmabaMdha ke mUlakAraNa haiN| ataH karmoM ke baMdha, sattva aura udaya ke vicAra se Akulita hone kI AvazyakatA nahIM hai" samayasAra ||173-176 / / karma kA udaya hone para audayika bhAva hotA hI hai, yaha nimitta kI mukhyatA se kathana hai| vyavahAra kA kathana hai| vAstavika vastusvarUpa to yaha hai ki jaba jIva vikArabhAva se pariNamita hotA hai, taba karma ke nimitta kA vyavahAra hotA hai| AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa) isI viSaya ko AcArya amRtacandra ne samayasAra kalaza 173 meM bhI kahA hai| isI kalaza kA padyAnuvAda karate samaya paNDita banArasIdAsajI samayasAra nATaka meM nimnAnusAra likhate haiM; use saMkSepa meM artha sahita de rahe haiM - "teI jIva parama dasA maiM thirarUpa chaik| dharama maiM dhuke na karama sauM rukata haiM / / bhAvArtha - aise jIva nirvikalpa nirupAdhi AtmasamAdhi ko sAdhakara saguNa mokSamArga meM tejI se bar3hate haiM aura paramadazA meM sthira hokara dharmamArga meM tejI se bar3hate hue mukti ko prApta karate haiM; karmoM ke roke rukate nahIM haiN|" aneka sthAna para zuddhopayoga meM - mukhyatayA jaba zreNI para munirAja ArUr3ha rahate haiM, usa samaya ke saMbaMdha meM kathana aisA bhI AtA hai ki jo abuddhipUrvaka vibhAva bhAva hotA hai, use karma ke udaya kA kArya bhI kahA jAyegA aura karma ne kucha phala diyA hI nahIM, aisA bhI samajhAyA jAtA hai| jaba vartamAna paryAya ke vibhAva bhAva kI mukhyatA karate haiM to usa vibhAva bhAva ko karma ke udaya kA kArya hI kahanA ucita hai| jaba karmabandha ke samaya jitanA anubhAga baMdha huA thA aura jitanA anubhAga/phala milanA cAhie thA, utanA phala milatA haA dekhane meM na Ane para karma kA phala milA hI nahIM, aisA bhI kathana ucita hI hai| 1. karma ke udayAnusAra jIva ko audayika bhAva hote haiN| 2. karma kA udaya audayika bhAva ko karatA hai| 3. karma audayika bhAva ko utpanna karatA hai| 4. karma kA udaya kisI bhI jIva ko nahIM chodd'taa| 5. karma bahuta balavAna hai / 6. karma ke nimitta se naimittikarUpa audayika bhAva hote hI haiN| 7. karma ke sAmane kisI kA kucha nahIM cltaa| // 28. anAdikAla se karma hI jIva ko saMsAra meM rulA rahA hai - duHkha de (37) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 dazakaraNa carcA AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa ) a. 3 rahA hai| ityAdi sarva kathana - jo jinavANI meM hajAroM sthAna para Aye haiM, nimitta kI mukhyatA se ucita nimitta kA jJAna karAne ke lie hI Aye haiN| eka dravya anya dravya kA kartA-dhartA nahIM hai| yaha vItarAgI jinadharma kA prANa hai| dravyAnuyoga meM yahA~ taka kathana AtA hai ki dravya aura guNoM se bhI paryAya nahIM hotii| paryAya apane SaTkArakoM se apane kAla meM apanI svayaM kI paryAyagata yogyatA se hotI hai| dravya apane kAraNa se dravya hai| guNa, apane kAraNa se guNarUpa hai| dravya ke kAraNa guNa aura guNa ke kAraNa se dravya, yaha bhI vyavahAra kathana hai| isa yathArtha vastu-vyavasthA ko jaba jIva svIkAra karatA hai, taba karma jIva ko hairAna karatA hai, yaha kathana mAtra upacarita vyavahAranaya kA kathana hai, aisA pakkA nirNaya hotA hai| karaNAnuyoga kI kathana zailI nimitta kI mukhyatA se hotI hai| prathamAnuyoga evaM caraNAnuyoga meM bhI nimitta ko hI mahattva diyA jAtA hai| itanA hI nahIM upAdAna kI mukhyatA se pratipAdana karane vAle dravyAnuyoga meM bhI nimittaparaka kathana kucha kama nahIM rhtaa| isalie pAtra jIva ko to upAdAna ke kathana kI mukhyatA se kahane vAle viSaya ko pradhAna/mukhya karake socate hue yathArtha tattvanirNaya karanA Avazyaka hai| nimitta hai, karma hai, karma ko upacAra se balavAna bhI kahA gayA hai; lekina vaha balavAna nahIM hai, jIva hI balavAna hai| paMcAstikAya zAstra kI aneka gAthAoM kA artha yahA~ upayogI hone se mAtra gAthAoM kA artha Age de rahe haiM - karma bhI apane svabhAva se apane ko kartA hai| vaisA jIva bhI karmasvabhAva bhAva se (audayikAdi bhAva se) barAbara apane ko karatA hai||62 / / 1. isa saMbaMdha meM lekhaka kI guNasthAna-vivecana kitAba kA pRSTha 262 se 265 ko dekhanA upayogI rhegaa| yadi karma karma ko kare aura AtmA AtmA ko kare to karma AtmA ko phala kyoM degA? aura AtmA usakA phala kyoM bhogegA? / / 63 / / loka sarvataH vividha prakAra ke anantAnanta sUkSma tathA bAdara pudgala kAyoM (padagala skaMdhoM) dvArA viziSTa rIti se avagAhita, (gADha bharA) huA hai||64|| ____ AtmA (moha-rAga-dveSarUpa) apane bhAva ko karatA hai; (taba) vahA~ rahane vAle pudgala apane bhAvoM se jIva meM (viziSTa prakAra se) anyo'nya avagAharUpa se praviSTa hue karmabhAva ko prApta hote haiM / / 65 / / jisaprakAra pudgala dravyoM kI aneka prakAra kI skaMdha racanA para se kie gae binA hotI dikhAI detI hai; usIprakAra karmoM kI bahu prakAratA para se akRta jaano||66|| pravacanasAra grantha kA jJeyAdhikAra vastuvyavasthA kA jJAna karane ke lie atyanta upayogI hai| pratyeka paryAya kA janmakSaNa svataMtra hai; yaha viSaya gAthA naM. 102 meM AyA hai| __ Apa kahoge ki dhArmika hone para to karma phala diye binA jA sakate haiN| hA~, hama itanA hI cAhate haiM ki karma kisI ko bhI sahI athavA kabhI nA kabhI sahI phala diye binA jA sakate haiN| isase yaha to spaSTa ho hI gayA ki jIva balazAlI hai - jIva apane Apa badalatA hai to karmoM meM bhI badala ho hI jAtA hai| - yaha to dharma (samyaktva + cAritra) dhAraNa karane ke bAda kI carcA huii| maiM to yaha kahanA cAhatA hU~ ki yaha jIva dhArmika na hone para bhI karma apane meM jitanI sAmarthya hai, utanI sAmarthya ke sAtha jIva ko phala dene meM samartha nahIM hai| 13. prazna :- Apa yaha zAstra ke viruddha kaisI bAta kara rahe ho? an ext 1. isa gAthA kI TIkA bhI avazya dekheN| (38) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA yaha ucita nahIM hai| Apa apane isa kathana ko zAstra ke AdhAra se siddha kara sakate ho kyA? uttara :- ApakA bhAva/abhiprAya sahI hai| hama zAstra ke AdhAra se kaheMge to mAnoge nA? bhAI! hama bhI zAstra ke virodha meM bolane se Darate hI haiN| vAstavikarUpa se socA jAya to zAstra kA virodha karane kA artha hai - deva tathA guru kA bhI virodha karanA hai; kyoMki isa kAla meM to zAstra se hI deva-guru kA paricaya prApta hotA hai| isalie sahaja saMyoga se kaho athavA buddhipUrvaka kaho deva-zAstra-guru aisA hI krama zAstra ko svIkAra hai| ____karma, svabhAva se apane sAmarthya ke anusAra phala dene meM asamartha hai, yaha viSaya spaSTa karanA hai| isalie hameM zAstra meM karma kI kSayopazama kI jo paribhASA AyI hai, use samajhanA cAhie, jo isaprakAra hai - vartamAnakAlIna sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya, bhaviSya meM udaya Ane yogya, unhIM sarvaghAti, spardhakoM kA sadavasthArUpa upazama aura vartamAnakAlIna dezaghAti spardhakoM kA udaya - ina tIna rUpa karma kI avasthA ko kSayopazama kahate haiN|" yahA~ vicAra karate haiM ki hameM Apako vartamAna kAla meM kitane jJAna hai? to sahaja hI sAmAnya Agama/zAstra kA adhyayana karanevAlA kahegA - matijJAna, zrutajJAna do jJAna haiN| (abhI kumati-sumati ko gauNa karake sAmAnya bAta karate haiN|) phira yaha soceMge ki kisa karma kI kisa prakAra kI avasthA ke kAraNa matijJAna-zrutajJAna hai? to uttara yaha rahegA ki matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hameM matijJAna hai| 14. phira prazna hama svayaM se hI pUchege - Upara likhita paribhASA ke anusAra hameM abhI matijJAnAvaraNa karma ke sarvaghAti spardhakoM kI dazA kaisI hai? to uttara rahegA - unakA to udayAbhAvI kSaya hai| AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa) a. 3 phira prazna hogA ki yadi matijJAnAvaraNa karma ke sarvaghAti spardhakoM kA udaya A jAya to kyA hogA? bolie, bhAIsAhaba! bolie ! yadi sarvaghAti spardhakoM kA udaya A jAya to matijJAna kA pUrNa abhAva hogA to jIva jar3a ho jaayegaa| phira hama sahajatA se hI pUchege - matijJAnAvaraNa ke kisa spardhaka kA udaya hai? uttara yaha hogA ki matijJAnAvaraNa ke dezaghAti spardhakoM kA udaya hai| 15. prazna :- matijJAnAvaraNa karma ke sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya arthAta sarvaghAti rUpa se udaya meM nahIM AnA, yaha kArya kisa kAraNa se aura kaba se ho rahA hai? uttara :- anAdikAla se karmoM kA aisA hI svabhAva zAstra meM kahA gayA hai| 16. prazna :- Apa jaisA batA rahe ho, aisA artha kisI vidvAna ne hameM nahIM batAyA? uttara :- Apako svayaM samajhane kA puruSArtha karanA caahie| anya logoM ne nahIM sunAyA; aisI zikAyata na kreN| __koI bhI vidvAna apane mati-kalpanA se zAstra kA artha kaisA aura kyoM karegA? AcAryazrI pUjyapAda mahArAja ne sarvArthasiddhi nAmaka zAstra meM tattvArthasUtra ke dUsare adhyAya ke 5veM sUtra kI TIkA meM saMskRta bhASA meM likhA hai - sarvaghAtispardhakAnAmudayakSayAtteSAmeva sadupazamAddezaghAtispardhakAnAmudaye kSAyopazamiko bhAvo bhvti| isakA hindI bhASA meM artha Upara paribhASA meM diyA hai| 17. prazna :- jaisA Apane batAyA vaisA kSayopazama kitane karmoM meM hotA hai? uttara :- cAroM ghAti karmoM meM hI kSayopazama hotA hai| 18. prazna :- abhI hameM avadhijJAna aura manaHparyayajJAna nahIM hai to unake saMbaMdha meM AvaraNa karmoM kA kyA svarUpa hai? (39) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 dazakaraNa carcA AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa) a. 3 uttara :- avadhijJAnAvaraNa aura manaHparyayajJAnAvaraNa - ye donoM karma 20. prazna :- prAraMbha ke cAra jJAnAvaraNa karma svabhAva se dezaghAti svabhAva se to dezaghAti hI haiM; tathApi una dezaghAti karmoM ke sarvaghAti hone para bhI ina cAroM jJAnAvaraNoM meM sarvaghAti evaM dezaghAti spardhaka haiM, spardhakoM kA hI udaya hone se donoM jJAnoM kA hameM abhAva hI hai| yaha viSaya bhI hameM jJAta honA caahie| jinameM sarvaghAti evaM dezaghAti jina munirAja ko manaHparyayajJAna hotA hai; unheM manaHparyayajJAnAvaraNa spardhaka hote haiM, unameM hI karma kA kSayopazamarUpa avasthA bana sakatI hai kA kSayopazama hotA hai| jina munirAja athavA manuSya yA tiryaMca ko anya sthAna para nhiiN| kisI ko matijJAnAvaraNa evaM zrutajJAnAvaraNa ke avadhijJAna hotA hai, unheM avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hotA hai| vartamAnakAlIna sarvaghAti spardhakoM kA udaya hI rahegA to kyA hogA? jisa viSaya kA hameM jJAna nahIM, vahA~ sarvaghAti karma kA udaya hai| uttara :- yadi donoM jJAnAvaraNa ke sarvaghAti spardhakoM kA udaya hI 19. prazna :- avadhijJAnAvaraNa tathA manaHparyaya jJAnAvaraNa karma rahegA to jJAna kA sarvathA abhAva hI hogA arthAt jIva, jar3a ho jaayegaa| svabhAva se dezaghAti karma haiM to inameM kSayopazama kaise ghaTita hogA? kisI bhI jIva ko donoM (matijJAnAvaraNa + zrutajJAnAvaraNa) kyoMki kSayopazama kI paribhASA meM sarvaghAti spardhakoM kI bhUmikA jJAnAvaraNa ke sarvaghAti spardhakoM kA udaya ho, aisA nahIM hotaa| ati hotI hai? spaSTa kiijie| alpa matijJAna, zrutajJAna ke dhAraka labdha aparyAptaka nigodiyA jIvoM uttara :- Apako zaMkA honA svAbhAvika hai| isa viSama saMbaMdhI ko bhI ina donoM jJAnAvaraNoM kA kSayopazama hI rahatA hai| arthAt karma meM jinavANI kA kathana isa prakAra hai jitanI mAtrA meM zakti hai, utanI mAtrA meM udaya meM Akara phala dene kA kevalajJAnAvaraNa ko chor3akara cAroM jJAnAvaraNa karma dezaghAti hai| kArya nahIM hotaa| mAtra eka kevalajJAnAvaraNa karma sarvaghAti hai| cAroM jJAnAvaraNa karma 21. prazna :- karma meM jitanI ghAtaka zakti hai, utanI vyakta nahIM dezaghAti hone para bhI ina cAroM jJAnAvaraNa karma meM spardhaka do prakAra ke haiM hotI, yaha viSaya ghAti karmoM meM to lAgU ho sakatA hai; lekina aghAti - 1. sarvaghAti spardhaka aura dezaghAti spardhaka / isa kAraNa karmoM meM kaisA hotA hai? matijJAnAvaraNAdi cAroM AvaraNa karma svabhAva se dezaghAti hone para bhI uttara :- aghAtikarmoM meM kSayopazama nahIM hotA hai| aghAti karma to inameM do prakAra ke spardhaka (dezaghAti-sarvaghAti spardhaka) hone se kSayopazama bAhya saMyoga meM nimitta haiN| unake nimitta ke anusAra jina padArthoM kA ghaTita hotA hai| jaise matijJAnAvaraNAdi cAroM ghAti karmoM ke saMyoga-viyoga hotA hai, vaha hotA rahegA; usase jIva ko kucha lAbhavartamAnakAlIna sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya bhaviSya kAla meM hAni nahIM hai| jIva to bAhya sabhI paradravyoM kA evaM unakI paryAyoM kA to udaya Ane yogya sarvaghAti spardhakoM kA sadavasthA rUpa upazama evaM sarvathA akartA hI hai arthAt mAtra jJAtA hI hai| dezaghAti spardhakoM kA udaya - ina tIna rUpa karma kI avasthA ko 22. prazna :- udayakaraNa nahI mAneMge to kyA ApattiyA~ AyegI? kSayopazama kahate haiN| isaprakAra kA kSayopazamarUpa kArya cAroM jJAnAvaraNa uttara :- 1. jinendra kathita Agama meM jIva ke pA~ca bhAva svatattva karma meM hotA hai ( aneka prakAra kI anubhAga zakti se yukta karmoM ke kahe haiN| unameM cauthe kramAMka kA audayikabhAva jIva kA eka svatattva hai samUha ko spardhaka kahate haiN)| Aampradhamkomain note usakA abhAva mAnanA pdd'egaa| audayikabhAva meM kAraNa udayakaraNa hai| (40) imalak sD.Kailabibara Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dazakaraNa carcA 2. pratyakSa ko nahIM mAnane kA prasaMga upasthita hogA; kyoMki krodhAdi audayika bhAva hote haiM, yaha dekhane meM evaM vedana meM bhI Ate haiN| isalie pratyakSa ko na mAnane kA akSamya aparAdha hogA / 3. udayarUpa karaNa ko sabhI svIkAra kareMge to hI udayakaraNa kA astitva rahegA; aisA to svarUpa nahIM hai| udayakaraNa to apane kAraNa se anAdikAla se hai / usakA kArya duniyA meM sarvatra bar3e paimAne para dekhane ko mila rahA hai| koI vizeSa krodhAdi kaSAya karate hue duniyA~ meM prasiddhi ko bhI prApta hote haiN| koI atyanta maMdakaSAyarUpa jIvana bitAte hue spaSTa dekhane meM Ate haiN| yaha saba kArya udayakaraNa kI hInAdhikatA ke kAraNa hote haiN| 4. prathamAnuyoga meM tIvra kaSAyI jIva naraka meM jAte haiN| maMdakaSAyI jIva svarga meM jAte haiM aura jo jIva apane jJAnAnandasvabhAvI nijAtmA meM ramana karate haiM ve mokSa meM jAte haiM; isako siddha karane vAlI aneka kahAniyA~ pAI jAtI haiN| ina kahAniyoM se bhI audayika pariNAmoM kA nirNaya hotA hai| isalie udayakaraNa mAnanA caahie| 5. udayakaraNarUpa kAraNa kA kArya caturgati evaM 84 lAkha yoniyoM meM anAdi se paribhramaNarUpa yaha saMsAra hI siddha nahIM hogaa| jo saMsAra (moha, rAga, dveSarUpa dukhada avasthA) sabhI ke anubhava meM A rahA hai| 6. arahanta avasthA meM mUka kevalI, upasarga kevalI, choTI-bar3I avagAhanA, varNAdi meM bheda, Ayu meM hInAdhikatA Adi udayakaraNa se hI siddha hote haiN| 7. duHkharUpa saMsAra siddha nahIM hogA to mukta avasthA bhI kahA~ se siddha hogI? udayakaraNa nahIM mAnane se isaprakAra Agama pramANa se bAdhA aayegii| 23. prazna: kyA udaya ke anya prakAra se bhI bheda haiM? uttara - hA~, haiN| do bheda haiM- svamukha-udaya, paramukha udaya / marak [3] D[Kailash Data Ananji Adhyatmik Duskaran Book (41) AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udayakaraNa) a. 3 24. prazna: svamukha udaya kise kahate haiM? uttara : vivakSita prakRti kA svarUpa se hI udaya honA svamukha se udaya hai| jaise - Ayukarma Adi sabhI mUla prakRtiyoM kA udaya / 25. prazna : paramukha udaya kise kahate haiM? udAharaNa sahita spaSTa kIjie / 79 uttara : paraspara saMkramaNa yogya prakRtiyoM meM stubika saMkramaNa Adi pUrvaka unakA udaya honA, paramukha se udaya haiN| jaise - tiryaMcAdi gatinAmakarma prakRtiyoM kA manuSya gatinAma karmarUpa se udaya / 26. prazna: kyA karma ke udayakaraNa kA upayoga kisI granthakartA AcArya mahArAja ne kisI zAstra meM adhyAtma poSaNa ke lie arthAt AtmA ke akartApana ko siddha karane ke lie bhI kiyA hai? uttara : hA~, AcArya zrI kundakunda ne hI granthAdhirAja samayasAra zAstra ke baMdhAdhikAra meM aneka sthAna para udayakaraNa kA adhyAtma poSaNa liye atyanta saphalatA pUrvaka upayoga kiyA hai| samayasAra zAstra ke TIkAkAra AcArya zrI amRtacandra evaM AcArya zrI jayasena mahArAja ne bhI apanI saMskRta TIkA AtmakhyAti evaM tAtparyavRtti meM usI ko spaSTa kiyA hai| saba gAthAe~ evaM pUrNa TIkA kA uddharaNa dene se yaha pustaka vizAlakAya ho jAyegI; isalie hama yahA~ mAtra gAthAoM kA hindI artha hI de rahe haiM; jisase zaMkA kA samAdhAna ho / "jIva Ayukarma ke udaya se jItA hai aisA sarvajJadeva kahate haiN| tU parajIvoM ko Ayukarma to detA nahIM hai; phira tUne unakA jIvana kaise diyA? jIva Ayukarma ke udaya se jItA hai aisA sarvajJadeva kahate haiN| parajIva tujhe Ayukarma to dete nahIM hai; phira unhoMne terA jIvana kaise kiyA ? yadi sabhI jIva karma ke udaya se sukhI-duHkhI hote haiM aura tU unheM karma to detA nahIM hai; to tUne unheM sukhI duHkhI kaise kiyA ?? 1. gAthA samayasAra, pRSTha 75, gAthA - 251 2. gAthA samayasAra, pRSTha76, gAthA - 254 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA yadi sabhI jIva karma ke udaya se sukhI-duHkhI hote haiM aura ve tujhe karma to dete nahIM haiM, to phira unhoMne tujhe duHkhI kaise kiyA?' yadi sabhI jIva karma ke udaya se sukhI-duHkhI hote haiM aura ve tujhe karma to dete nahIM haiM; to phira unhoMne tujhe sukhI kaise kiyA?" AcArya zrI amRtacandra ne mAtra do hI kalaza kAvya meM isa viSaya ko atyanta spaSTa kiyA hai; jinakA hindI anuvAda isaprakAra hai - ____ "isa jagata meM jIvoM ke maraNa, jIvana, duHkha va sukha saba sadaiva niyama se apane karmodaya se hote haiN| koI dUsarA puruSa kisI dUsare puruSa ke jIvana-maraNa aura sukha-duHkha ko karatA hai - aisI mAnyatA ajJAna isa ajJAna ke kAraNa jo puruSa eka puruSa ke jIvana-maraNa aura sukha-duHkha ko dUsare puruSa ke dvArA kiye hue mAnate haiM, jAnate haiM; para kartRtva ke icchuka ve puruSa ahaMkAra se bhare hue haiM aura AtmaghAtI mithyAdRSTi haiN|" isa taraha aura bhI aneka AcAryoM ne udayakaraNa kA upayoga adhyAtma ke poSaNa ke lie kiyA hai| udayakaraNa ke saMbaMdha meM bra. jinendra varNIjI ke kathana kA viSaya samajhane ke lie vizeSa upayogI hone se Age de rahe haiM - "niSkarSa yaha hai ki pratisamaya eka samayaprabaddha karma baMdhatA hai aura eka hI samayaprabaddha udaya meM AtA hai| eka samaya meM baMdhA dravya aneka samayoM meM udaya meM AtA hai| tathaiva eka samaya meM udaya meM Ane vAlA dravya aneka samayoM meM baMdhA huA hotA hai| isase yaha bhI siddha hotA hai ki vartamAna eka samaya meM prApta jo sukha-duHkha AdirUpa phala hai, vaha kisI eka samaya meM baMdhe vivakSita karma kA phala nahIM kahA jA sakatA; balki saMkhyAtIta kAla meM baMdhe aneka karmoM kA mizrita eka rasa hotA hai| phira bhI usa eka rasa meM mukhyatA usI niSeka kI hotI hai, jisakA anubhAga sarvAdhika hotA hai|" baMdha aura udaya kI samAnatA-asamAnatA kahA~-kahA~ haiM - bandha ke anusAra DigrI Tu DigrI udaya nahIM hotA; kyoMki bandha aura udaya ke bIca meM sattA kI eka bahata caur3I aura bar3I khAI hai, jisameM pratikSaNa kucha na kucha parivartana hote rahate haiN| jaisA karma baMdhA hai, vaisA kA vaisA hI udaya meM Ae, aisA koI niyama nahIM hai, sattA meM rahate hue usa baddha karma ko aneka parivartanoM meM se gujaranA par3atA hai| ___bandha aura udaya kI pUrvokta vyApti sunakara AtmArthI evaM mumukSu sAdhaka ko ghabarAnA nahIM caahie| zeSa sAta karaNoM meM se udvartana (utkarSaNa), apavartana (apakarSaNa), saMkramaNa, udIraNA aura upazamana, ye pA~ca karaNa usakI sahAyatA ke lie haradama taiyAra haiN| utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNa, udIraNA aura upazamana hI vastutaH aisI parivartanIya avasthAyeM (karaNa) haiM, jisameM se sattAgata karmoM ko gujaranA par3atA hai| agara sAdhaka lakSya kI dizA meM DaTakara parivartana ke lie kaTibaddha ho jAe to karmoM kI nirjarA aura kSaya hote dera nahIM lgegii|" isaprakAra udayakaraNa ke mAdhyama se jIva hI balavAna hai, karma nahIM; isa viSaya ko spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai aura udayakaraNa kA svarUpa bhI spaSTa kiyaa| 1-2. gAthA samayasAra, pRSTha76, gAthA-255, 256 4. samayasAra kalaza - 168, 169, pRSTha 374 1. karmasiddhAnta, bra. jinendra varNI pR. 96, 97 se bhAvagrahaNa 11 2. karmasiddhAnta (bra. jinendra varNI), pR. 93 (42) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 dazakaraNa carcA 3D KailashData Annanji Adhyatmik Duskaran Book (43) bhAvadIpikA cUlikA adhikAra aba yahA~ udayakaraNa ke viSaya ko samajhane ke lie paNDita zrI dIpacandajI kAsalIvAla kRta bhAvadIpikA zAstra ke cUlikA adhikAra kA udayakaraNa kA pUrNa bhAga diyA hai| karma kI udayakaraNa avasthA kahate haiM - "jahA~ karma apanI sthiti pUrI kara, phala dekara khirane ke sanmukha ho, use udaya kahate haiN| vaha udaya bhI cAra prakAra kA hai - pradeza udaya, prakRti udaya, sthiti udaya aura anubhAga udaya / vahA~ bhI jIva ke pariNAmoM kA nimitta pAkara phala dekara yA binA phala diye hI karma paramANuoM kA khira jAnA, use pradeza udaya kahate haiN| mUla se karma prakRtiyoM kA khira jAnA, use prakRti udaya jAnanA / sthiti kA kSINa ho jAnA, use sthiti udaya kahate haiN| jaghanya, madhyama, utkRSTarUpa apanA-apanA rasa dekara khira jAnA, use anubhAga udaya jAnanA / eka-eka samaya meM eka-eka niSeka apanA-apanA phala dekara udaya ko prApta hotA hai aura phala dekara khira jAtA hai, usI ko savipAka nirjarA kahate haiN| jo jIva samyaktva-cAritrAdi vizuddhabhAvoM rUpa pariName, vahA~ ekaeka samaya meM asaMkhyAta asaMkhyAta niSekoM kA udaya Akara, binA phala diye hI pradeza udaya hokara khirate haiM, usako avipAka nirjarA kahate haiN| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 dazakaraNa carcA bhAvadIpikA cUlikA adhikAra (udayakaraNa) a.3 asaMkhyAta-asaMkhyAta samayaprabaddha kA baMdhA dravya eka-eka niSeka kA udaya hotA hai aura asAtAvedanIya aghAtiyA azubha karmoM kA meM ikaTThA hokara udaya meM AtA hai| usa niSeka meM sarva hI zubha-azubha pradeza udaya hotA hai tathA jJAnAvaraNAdi ghAtiyA karmoM kA yathAyogya karmoM kA sattva hai; parantu jIva ke gatyAdi bhAvoM ke anusAra mukhyatA, udaya hotA hai| gauNatA liye zubhAzubha karmoM kA udaya hotA hai| zubhalezyAdi vizuddha bhAvoM rUpa pariNamita jIva ke sAtAvedanIya jo jIva narakagati meM rahatA hai, vahA~ narakagati bhAva ko prAraMbha kara Adi zubhakarmoM ke udaya kI mukhyatA bhI hotI hai yA asAtAvedanIya sarva narakagati saMbaMdhI ati saMkleza bhAvoMrUpa AtmA pariNamatA hai| Adi azubhakarmoM kI bhI atyanta anubhAga ke jora se mukhyatA ho to vahA~ asAtAvedanIya Adi azubha karmoM ke udaya kI to mukhyatA hai aura kucha anubhAga kSINa hokara udaya ko prApta hote haiM aura sAtAvedanIya sAtAvedanIya Adi zubha karmoM kI atyanta gauNatA hai| Adi zubhakarmoM kA anubhAga adhika hokara udaya ko prApta hotA hai| jo jIva devagati meM hai, vahA~ devagatibhAva ko prArambha kara sabhI tathA kadAcit atyanta vizuddhabhAvarUpa pariNamatA hai to usa jIva devagati saMbaMdhI maMdakaSAyAdi rUpa bhAvoM se yukta hotA hai; vahA~ ke asAtAvedanIya Adi azubha karmoM kA sAtAvedanIya Adi sAtAvedanIya Adi zubhakarmoM ke udaya kI mukhyatA hai tathA asAtAvedanIya zubhakarmoMrUpa pariNamana ho jAtA hai athavA pradeza udaya hokara rivara Adi azubha karmoM ke udaya kI atyanta gauNatA hai| jAtA hai| jo jIva tiryaMcagati meM hai, vahA~ tiryaMcagatibhAva se prAraMbha kara sabhI ___ kRSNAdi azubha lezyAdi azubha bhAvoMrUpa pariNamate hue jIva ke asAtAvedanIya Adi azubha karmoM ke udaya kI mukhyatA ho yA tiryaMca sambandhI bhAvarUpa pariNamatA hai, vahA~ adhika kAla taka to sAtAvedanIya Adi zubhakarmoM kI bhI atyanta anubhAga ke jora kI asAtAvedanIya Adi azubha karmoM ke udaya kI mukhyatA hai aura thor3e mukhyatA ho to kucha anubhAga kSINa hokara udaya ko prApta hote haiM aura kAla taka kisI samaya kiMcit anubhAga vAle sAtAvedanIya Adi asAtAvedanIya Adi azubha karmoM kA anubhAga adhika hokara udaya zubhakarmoM ke udaya kI mukhyatA hotI hai| ko prApta hote haiN| ___jo jIva manuSyagati meM hai, vahA~ manuSyagatirUpa bhAva se prArambha kara ___ kadAcit atyanta saMkleza bhAvarUpa pariNamate hue jIva ke sabhI manuSyagati saMbaMdhI bhAvoMrUpa pariNamatA hai| vahA~ udaya ko prApta hue sAtAvedanIya Adi kA azubhakarmoMrUpa hokara udaya AtA hai athavA jo niSeka, unameM azubha karmoM kA anubhAga adhika ho to asAtAvedanIya pradeza udaya Akara khira jAte haiM, aisI aneka prakAra karmoM kI udaya Adi azubha karmoM ke udaya kI mukhyatA rahatI hai, azubha karmoM kA udaya avasthA bhI jIvabhAvoM kA nimitta pAkara hotI hai|" hotA hai aura zubhakarmoM kA pradeza udaya hotA hai| yadi udayarUpa niSeka meM zubhakarmoM kA anubhAga adhika ho to sAtAvedanIya Adi zubhakarmoM ke udaya kI mukhyatA hotI hai| zubhakarmoM ..Anim nama Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agamagarbhita praznottara (udayakaraNa) a.3 Agamagarbhita praznottara 1. prazna :- udaya kise kahate haiM? uttara :- sthiti pUrI hone para karma ke phala dene ko udaya kahate haiN| 2. prazna :- udaya ke kitane bheda haiM? uttara :- cAra bheda haiM - prakRti udaya, pradeza udaya, sthiti udaya aura anubhAga udy| mUla prakRti athavA uttara prakRti kA udaya AnA prakRti udaya hai| udaya rUpa prakRti ke paramANuoM kA phalonmukha honA pradeza udaya hai, sthiti kA udaya honA sthiti udaya hai aura anubhAga kA udaya honA anubhAga udaya hai| 3. prazna :- karmoM kI udaya yogya prakRtiyA~ kitanI haiM? uttara :- jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kI krama se jJAnAvaraNa karma 5 + darzanAvaraNa karma kI 9 + vedanIya karma kI 2 + mohanIya karma kI 28 + Ayukarma kI 4 + nAmakarma kI 67 + gotrakarma kI 2 + aMtarAya karma kI 5 = 122 prakRtiyA~ udaya yogya hotI haiN| 4. prazna : udayakaraNa kA svarUpa kyA hai? 1. karma apane phaladAnakAla meM 'udaya' saMjJA ko prApta hotA hai| 2. jIva ko phala dene rUpa avasthA vizeSa se yukta karma skandha 'udaya' isa saMjJA se vyavahRta hotA hai| 3. jo karmaskandha apakarSaNa, utkarSaNAdi prayoga binA sthiti-kSaya ko prApta hokara apanA-apanA phala dete haiM, una karmaskandhoM kI 'udaya' yaha saMjJA hai| (dhavalA 6/pRSTha-213) 4. yathAkAla utpanna hue karma ke vipAka kA nAma 'karmodaya' hai| 5. karmodaya kA nAma 'udaya' hai| (ja. dhavalA 10/2) 6. karmaphala kA vedana udaya kahalAtA hai| 7. karmoM kA apane kAla ke Ane para phala dene rUpa hokara khirane ko sanmukha honA, so 'udaya' hai| labdhisAra; pIThikA (phUlacandajI) 8. eka samaya meM eka udayayogya niSeka hI udaya meM AtA hai, ataH usa udIyamAna niSeka ke udaya meM Akara phala dene para sattArUpa sthiti meM se eka samaya ghaTatA hai, ataH eka samaya mAtra sthiti kA udaya prati samaya AtA hai; yaha sAmAnya kathana hai| 9. karmodaya ke samaya meM hI anubhAga kA udaya honA anubhAga-udaya hai| 10. pratyeka samaya meM udaya Ane yogya paramANuoM meM arthAt eka sthiti niSeka meM anubhAga sambandhI avibhAga praticcheda, varga, vargaNAe~ va spardhaka; sabhI hote haiN| 11. karmodaya ke samaya meM udIyamAna eka niSeka meM jitane paramANu kA udaya hotA hai, use pradeza udaya kahate haiN| 5. prazna : udaya kA kArya kyA hai? uttara : 1.sAtAvedanIya ko sakala karmoM meM zubha arthAt prazastatama karma mAnA hai| (dha. 12/pR. 45-46) 2. yaha prANI rUpavAn ho yA nA ho, parantu jaba logoM ko pyArA lagatA hai to samajhanA cAhie ki usake subhaga nAmakarma kA udaya hai|' 3. asAtA vedanIya karma ke tIvra udaya va udIraNA se jIva ko niyama se bhUkha lagatI hai| (go. jI. 135) 4. khAye gaye annapAna ko pacAne kA kAraNa, taijasazarIra nAmakarma ke udaya se utpanna taijasazarIra bhI hai| (dha. 14/328) 5. sAdhu Adi ke lie yogya dAnAdi dene meM bAdhA Ane para samajhanA cAhie ki usa samaya jIva ke dAnAntarAya karma kA udaya hai| (45) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA 6. bAhya kAraNoM ke hote hue lobha kaSAya ke tIvra udaya se (evaM udIraNA se) jIva ko parigraha kI icchA utpanna hotI hai| 7. yadi koI jIva duHkhI hai to nizcita hai ki usake asAtA vedanIya karma kA udaya hai| 8. sukha (indriyasukha) kA anubhava (moha ke udaya hone para hI) sAtA vedanIya karma ke udaya meM hI sambhava hai| 6. prazna : udaya saMbandhI niyama spaSTa kare? uttara - 1. kula 148 karmaprakRtiyoM meM se 122 karmaprakRti udaya yogya hotI haiN| yaha bAta abheda-vivakSA kI hai, bheda vivakSA kI apekSA to 148 karmaprakRtiyA~ hI udaya yogya haiN| 2. sakala prakRtiyoM meM se 26 dhruvodayI prakRtiyA~ haiM - 5 jJAnAvaraNa kI, 4 darzanAvaraNa kI (cakSu, acakSu, avadhi, kevala darzanAvaraNa), 5 antarAya kI tathA 12 nAmakarma kI prakRtiyA~ (sparza, rasa, gandha, varNa, nirmANa, agurulaghu, zubha, azubha, sthira, asthira, taijasa va kaarmaann|) 4. mUla prakRtiyoM kA to svamukhena hI udaya hotA hai| 5. uttara prakRtiyoM kA svamukha tathA paramukha udaya bhI sambhava haiN| 6. vivakSita sarvaghAti ke udaya ke sAtha usI ke dezaghAti kA udaya bana jAtA hai; lekina sarvathA dezaghAti ke udaya ke sAtha sarvaghAti kA udaya nahIM bntaa| udAharaNa hAsyAdi nau nokssaayeN| 7. eka jIva ke eka bhava meM eka hI gati, eka hI AnupUrvI tathA eka hI Ayu kA udaya sambhava hai| aisI aura bhI kaI prakRtiyA~ haiN| jaise - jAti, zarIra, aMgopAMga ityaadi| Agamagarbhita praznottara (udayakaraNa) a.3 8. ucca gotra kA udaya manuSya aura devoM ke hI sambhava hai| 9. styAnagRddhi Adi tIna nidrAoM kA udaya nara-tiryaMca ke hI sambhava hai, anya ke nhiiN| 10. mithyAtva kA udaya mithyAtvI ke hI hotA hai| pratyeka mithyAdRSTi jIva mithyAtva kA vedana karatA hai| (dhavalA 15/285,286) 11. samyagmithyAtva kA udaya samyagmithyAtvI ke hI hotA hai| isakA vedana pratyeka samyagmithyAdRSTi jIva karatA hai| 12. samyaktva prakRti kA udaya cauthe se sAtaveM taka hI sambhava hai| 13. isa samyaktva prakRti kA vedana pratyeka kSayopazama samyagdRSTi karatA hai / (guNasthAna 4,5,6,7) 14. 5 jJAnAvaraNa, 4 darzanAvaraNa va 5 antarAya ina 14 prakRtiyoM ke vedaka sabhI jIva chadmastha hote haiN| 15. kevalI ke asAtAvedanIya kA bhI udaya hotA hai, para vaha phaladAyI nahIM hotA; kyoMki unake moha pariNAma aura mohakarma kA udaya nahIM hai| 16. kevalI ke asAtA ke udaya ke kAla meM sukhotpAdaka sAtA bhI niyama se udaya ko prApta hotI hai| 17. saMsArI jIvoM ke to sAtA va asAtA yugapat udaya meM nahIM A sakate, aisA niyama hai| 18. apanI-apanI gati meM apanI-apanI Ayu kA udaya sambhava hai, anya kA nhiiN| yahI bAta sabhI AyuoM ke lie samajhanI caahie| 19. devoM meM uccagotra kA hI udaya hotA hai, cAhe bhavanatrika yA kilviSika athavA Abhiyogya jAti ke deva kyoM na hoN| 20. nArakiyoM va tiryaMcoM meM cAhe kSAyika samyagdRSTi jIva ho, sabhI ke dravya se nIca gotra kA hI udaya hotA hai| an Bank Ann Adam D (46) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 dazakaraNa carcA 21. naraka meM puruSaveda va strIveda kA udaya nahIM hotA / 22. kisI bhI bhAvaveda vAle ke tIrthaMkara prakRti kA udaya nahIM hotA / 23. tIrthaMkara nAmakarma kA udaya sarvajJa AtmAoM ke hI sambhava hai / 24. tIrthaMkara nAmakarma kA udaya terahaveM guNasthAna se prArambha hotA hai aura caudahaveM guNasthAna ke anta samaya taka rahatA hai| 25. eka kaSAya ke udaya ke samaya anya kaSAya kA udaya nahIM hotA / 26. jisa jIva ke anantAnubaMdhI krodha kA udaya hai, usake usa krodha ke udayakAla meM anya tIna prakAra ke krodhoM (apratyAkhyAnAvaraNa krodha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha tathA saMjjvalana krodha) kA udaya hai / anantAnubandhI Adi lobha, mAna, mAyA kA nahIM hai / 27. parihAra vizuddhisaMyama meM aprazastaveda (strIveda va napuMsakaveda) tathA AhArakadvika AhAraka zarIra va AhAraka zarIrAdagopAdama kA udaya nahIM hotaa| 28. dhanavAna manuSya bhI antarmuhUrta se jyAdA sukhI nahIM raha sakate, kyoMki asAtA kI udIraNA kA utkRSTa antara bhI antarmuhUrta hai| 7. prazna: guNasthAnAnusAra udayavyucchitti kA kathana kIjie? uttara : 1. mithyAtva kA udaya mithyAtva guNasthAna ke bAda Age ke guNasthAnoM meM nahIM hotA / 2. anantAnubandhI 4 kA udaya sAsAdana ke bAda Age ke guNasthAnoM meM nahIM hotA / 3. mizra prakRti kA udaya mizra (tRtIya) guNasthAna meM hI hotA hai, usake bAda nahIM / se 4. apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA udaya cauthe Age ke guNasthAnoM meM nahIM hotA / guNasthAna 5. pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA pA~caveM se Age pramattasaMyata Adi ke guNasthAnoM meM udaya nahIM hotA / 6. AhAraka zarIra, AhAraka zarIra aMgopAMga kA udaya chaThe guNasthAna meM hI hotA hai, Age nahIM / Khata Ananji Adhyatmik Duskaran Book (47) Agamagarbhita praznottara (udayakaraNa) a. 3 89 8. samyaktva prakRti kA udaya sAtaveM guNasthAna ke bAda nahIM hotA / 9. hAsya, rati, bhaya, jugupsA, arati va zoka ina 6 kA udaya AThaveM guNasthAna ke bAda nahIM hotaa| - 10. tIna veda, saMjvalana krodha, mAna va mAyA kaSAya kA udaya nauveM anivRttikaraNa guNasthAna se Age ke guNasthAnoM meM nahIM hotA / 11. sUkSmakRSTi ko prApta lobha kA udaya dasaveM sUkSmalobhaguNasthAna meM hI hotA hai, Age nahIM / 12. 5 jJAnAvaraNa, 4 darzanAvaraNa, 5 antarAya tathA nidrA, pracalA kA udaya bArahaveM kSINamoha guNasthAna ke bAda nahIM rahatA / 13. jahA~ jisa prakRti kA udaya hotA hai, vahIM usakA udayakaraNa kahalAtA hai| 14. jIva ko phala kevala 'udayakaraNa' detA hai| 15. phala to udita (udaya prApta) udIyamAna karma hI detA hai| 8. prazna udaya kA kathana adhika mAtrA meM kyoM hai? uttara :- 1. dasa karaNoM meM jIva ko udayAgata karma hI phala detA hai| 2. duniyA meM karmodaya kI carcA bahuta hai / 3. jIva ko vikAra karmodaya ke nimitta se hotA hai| 4. bAhya anukUla-pratikUla saMyogoM kA milanA bhI karmodaya se hotA hai| 5. udaya ke binA karma kI carcA vyartha hai / 6. saMsArI jIva ko karmodaya meM rasa hai / 8. udayAvalI udaya ke binA anya sakala karaNoM ke lie ayogya hai| 9. udayAvalI meM mAtra svamukha yA paramukha se udaya hI sambhava hai tathA niyata kAla taka usakA sattva bhI hai| 10. vartamAna samaya se lekara eka AvalI mAtra kAla meM udaya Ane yogya niSekoM ko udayAvalI kahate haiN| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra cauthA (4 - udIraNAkaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara 'udIraNAkaraNa' viSaya kA vicAra karate samaya mere mana meM aneka prazna utpanna hote gaye; unakA uttara dene kA maiMne yathAzakti prayAsa kiyA hai| 1. prazna :- yadi karmoM meM udIraNAkaraNa hama nahIM mAneMge to kyA bigar3egA? uttara :- Apa apanI ora se kucha bhI mAnane na mAnane ke lie svataMtra ho| apane ko jinAgama tathA jinendra bhagavAna kA zraddhAvAna kahate-mAnate hue yaha bAta nahIM ho sktii| jinendra bhagavAna kI azraddhA se gRhIta mithyAtva hogA aura bhI spaSTa aura sUkSmatA se kahanA ho to 70 koDAkoDI sAgara kA mithyAtva karma kA nayA sthiti + anubhAga baMdha hogaa| hA~, parIkSA karake satya kA svIkAra karane kI bhAvanA se mana meM prazna utpanna hote haiM to svAgata yogya hai| parIkSA to karanA hI caahie| karma ke udIraNA kA kArya samajhadAra, zAstrAbhyAsI evaM catura manuSya ko anumAna se bhI samajha meM A sakatA hai| 2. prazna :- udIraNA kA kArya anumAna se kaise samajha meM AtA hai? uttara :- karma ke udIraNA kA viSaya samajhAne ke pahale hI - karma hai, karma kA udaya arthAt karmaphala hai, yaha saMkSepa meM samajhAne kA prayAsa karate haiN| . AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udIraNAkaraNa) a. 4 hama duniyA~ meM karor3oM-araboM AdamiyoM ko dekhate haiN| unameM jJAna tathA bAhya vaibhava kI apekSA bheda dekhate-jAnate haiN| karor3oM AdamiyoM ko chor3a do, sage athavA jur3avA bhAI hoM to unameM bhI jJAna, zarIra kA rUpa Adi meM niyama se bheda spaSTa jAnane meM AtA hai| isase bhI hameM jIvoM ko karma kA baMdha hai, karma kA udaya hai, karmodaya se jIvoM ko anukUlapratikUla phala prApta hotA hai| ye sarva viSaya samajha meM A sakate haiN| duniyA~ meM aisA koI kartA-dhartA bhagavAna to hai nahIM, jo aisA bheda-bhAva karane/rakhane kA kAma kregaa| ____ bacapana meM jo ajJAnI evaM daridrI rahatA hai, vaha bAlaka, yuvA avasthA meM jJAnI va dhanavAna ho jAtA hai| yuvA avasthA meM jJAnI va dhanavAna rahanevAlA vRddhAvasthA meM pAgala evaM daridrI ho jAtA hai| yaha saba parivartana karma ke udaya kA kArya hai| sAmAnya AdamI bhI yaha svIkAra karatA hai ki duniyA~ meM pApa evaM puNya karma haiM tathA pApa evaM puNya kA karma phala jIvoM ko - manuSya, pazu Adi sabako milatA hI rahatA hai| ___ yadi manuSya meM pApa evaM puNya kA phala nahIM hotA to eka manuSya mAlika bana jAtA hai aura dUsarA usakA naukara hokara rahatA hai| eka AdamI ko janma se davAI khAnA anivArya rahatA hai aura dUsare kA janma se maraNa taka davAI ke sAtha kucha saMbaMdha hI nahIM aataa| ina dinoM meM pazuoM kA - unameM bhI vizeSa rUpa se kutte kA bhI puNya spaSTa samajha meM AtA hai| maiDama kutte ko saMbhAlatI hai aura maiDama ke putra ko naukraanii| jAgarUkatA se duniyA~ ko dekheMge - jAneMge to saba samajha meM AtA hai| isa taraha hamane yaha jAnA ki duniyA~ meM pApa hai, pApa kA phala hai, jo jIva ko milatA hai| puNya hai aura puNya kA phala bhI prAyaH sabhI loga bhogate haiN| isa taraha karma ke udaya ko hamane jAnane kA prayAsa kiyaa| (48) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA aba karma ke udIraNA ke saMbaMdha meM carcA kareMge - sahI dekhA jAya to udIraNA bhI eka prakAra se udaya hI hai| bheda mAtra itanA hI hai ki jo karma yathAkAla phala detA haiM, use udaya kahate haiM aura jo karma ayathAkAla udayakAla ke pahale phala detA hai, use udIraNA kahate haiN| vivakSita karma udayarUpa se phala na dekara udIraNArUpa se hI phala deNge| yaha kArya karma baMdhane ke pahale hI niyata hotA hai| sAmAnyarUpa se socA jAya /jinavANI ke AdhAra se vicAra kiyA jAya to karma ke udaya ke sAtha-sAtha jIva ke bhAvoM ke nimitta se karmoM kI udIraNA bhI hInAdhika mAtrA meM calatI hI rahatI hai| 92 3. prazna :- udIraNA kaba spaSTa rUpa se samajha meM AtI hai ? uttara :- jaba krodhAdi kaSAyoM meM athavA hAsyAdi nokaSAyoM meM ati-ati tIvratA kadAcit anubhava meM AtI hai| duniyA~ ko bhI yaha spaSTa dekhane meM AtI hai| taba samajhanA cAhie ki ise kaSAya yA nokaSAya kI udaya ke sAtha-sAtha karma kI tIvra udIraNA bhI ho rahI hai| 4. prazna :- abhI spaSTa nahIM huA, udAharaNa se samajhAoge to acchA rahegA? uttara :- krodhAdi kaSAyoM kA udreka hotA rahe aura bIca meM samajhAne ke lie mAM, pitAjI, dAdAjI, nAnAjI athavA koI pUjya puruSa bhI Ave to bhI kaSAya zAMta na ho, kaSAya bhar3akatI rhe| bar3e puruSoM kA apamAna karane meM bhI saMkoca na ho to samajhanA cAhie ki kaSAya kI udIraNA ho rahI hai| viSaya samajhAne ke lie yaha sthUla dRSTAnta hai| jhagar3e ke kAraNa mAM, pitAjI Adi kI hatyA karane meM bhI vaha kaSAyI puruSa pIche nahIM rhtaa| isa taraha ke kArya kaSAyoM ke tIvra udaya / udIraNA meM hI saMbhava hai / udaya tathA sAmAnya udIraNA meM kaSAya kA sAmAnya kArya calatA hai, jo ajJAnI manuSya ke jIvana meM sahajarUpa se hotA rahatA hai| 5. prazna :- nokaSAya ke vizeSa udIraNA kA kyA dRSTAnta ho sakatA hai? 3D Kailash Data Ananji Adhyatmik Duskaran Book (49) AgamAzrita carcAtmaka praznottara ( udIraNAkaraNa) a. 4 93 uttara :- svarga ke devoM meM 6 mahIne taka lagAtAra ha~sate rahane kA kArya hAsya nokaSAya ke tIvra udaya / udIraNA kA udAharaNa samajhanA caahie| puruSaveda athavA strIveda ke tIvra udIraNA ke kAla meM puruSa athavA strI apanI jAti, dharma, bar3e puruSoM kI AjJA, sabhya samAja kI sAmAnya sadAcAra kI pravRttiyA~ - ina sabakA tyAga karane kI pravRtti ko veda nokaSAya kI tIvra udIraNA hI samajhanA caahie| bAla strI ke sAtha saMbaMdha banAne kA bhAva athavA ayogya jAti, pazu Adi se saMparka sAdhane kA prayAsa - ye sabhI pariNAma veda kaSAya ke tIvra udaya / udIraNA ke kArya samajha lenA cAhie / 6. prazna :- Apane pichale prazna ke uttara meM kahA 'udaya ke sAtha udIraNA ho rahI hai' aura Upara ke prazna ke uttara meM likhA 'udaya / udIraNA kA kArya' ko mAtra udIraNA kyoM nahIM kahate ? uttara :- mAtra karma kI udIraNA ho rahI haiM, aisA kabhI nahIM hotA / calatA udIraNA hamezA udaya ke sAtha hI hotI hai| yadi krodha kaSAya kA udaya calatA rahegA, usI samaya krodha kaSAya kI udIraNA hogii| kabhI aisA nahIM hogA ki udaya to cala rahA hai krodha kaSAya kA aura mAna kaSAya kI udIraNA ho rahI hai| jisa kaSAya- nokaSAya kA udaya rahegA usakI hI udIraNA ho sakatI hai - hotI hai, aisA sAmAnyatayA samajhanA caahie| krodha ke udaya ke samaya krodha kI hI udIraNA hogii| mAna ke udaya ke samaya mAna kI / 7. prazna :- Apane to udIraNA kaSAya-nokaSAya para hI ghaTita karake dikhaayaa| mohanIya karma ko chor3akara anya ghAtikarmoM kI bhI udIraNA hotI hai yA nahIM hotI; spaSTa kreN| uttara :- AThoM karmoM meM udaya ke sAtha udIraNA hotI hai, samajhAne meM AsAnI rahe; isalie kaSAya-nokaSAyoM para hI (mohanIya meM bhI cAritra mohanIya para bhI) ghaTita karake batAyA hai| 8. prazna:- vedanIya karma para udIraNA ghaTita karake batAie? Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA uttara :- vedanIya karma to jIva ko bAhya anukUla-pratikUla padArthoM ke saMyoga-viyoga meM evaM sukha-dukha ke vedana meM nimitta kAraNa hai| jaba sAtA vedanIya (pudgala vipAkI kA) kA udaya ho to anAyAsa-sahaja hI aneka anukUla padArthoM kA saMyoga hotA hai| yadi jIva ke pariNAmoM kA anukUla nimitta mile taba sAtA vedanIya ke hI tIvra udaya, udIraNA hoM to vAMchita anukUla bAhya saMyogoM kI upalabdhi vizeSa hotI hai| isIprakAra asAtA-vedanIya para ghaTita kara lijie| 9. prazna :- udaya, udIraNA karaNa ko samajhane se kyA lAbha hai? uttara :- 1. udaya, udIraNAkaraNa kA svarUpa samajhane se udaya, udIraNA ke saMbaMdha meM tatsaMbaMdhI apane ajJAna kA nAza hotA hai, jJAna hotA hai, Ananda hotA hai| 2. kisI bhI karma kA kisI bhI jIva ke anukUla yA pratikUla udaya kabhI bhI A sakatA hai - aisA jAnakara vartamAnakAlIna saMyogoM aura saMyogI bhAvoM ke prati ekatva-mamatva bhAva naSTa hotA hai athavA unameM maMdatA AtI hI hai arthAt kaSAyeM maMda hotI haiN| 3. aghAti karmoM ke nimitta se prApta anukUla saMyogoM meM apanApana kama hotA hai athavA bhUmikA ke anusAra naSTa bhI ho sakatA hai| 4. pAtra jIvoM ko 'maiM bhagavAna AtmA' saMyoga evaM saMyogI-bhAvoM se bhinna hU~ - aisI pratIti kI anukUlatA banatI hai| 5. vizva ke aneka jIvoM ke vibhinna prakAra kI udaya tathA udIraNAjanya avasthAoM ko dekhakara vairAgya/virakti utpanna hotI hai| yadi pahale se hI vairAgya/virakti ho to udaya,udIraNA ko samajhane se usakI vRddhi hotI hai| isaprakAra aura bhI aneka lAbha haiN| 10. prazna :- yadi udIraNAkaraNa nahIM hotA to kyA hotA? AgamAzrita carcAtmaka praznottara (udIraNAkaraNa) a. 4 uttara :- 1. yadi udIraNAkaraNa nahIM hotA to sAdhaka ko karmoM kI nirjarA ke lie jo viziSTa puruSArtha pAyA jAtA hai, prApta honA saMbhava nahIM hogaa| vaise dekhA jAye to ati kaSAyavAna athavA abhavya jIva ko bhI udIraNA to hotI hI rahatI hai; tathApi unake lie vaha mokSa kA kAraNa nahIM bntii| 2. yadi udIraNAkaraNa na ho to prathamopazama samyaktva kI prApti ke bAda phira se mithyAtva hone kA bhI kAma nahIM ho sakatAH kyoMki prathamopazama samyaktva ke samaya dvitIya sthiti meM mithyAtva kI sattA hotI hai, usa sattA meM se mithyAtva kI udIraNA hone ke kAraNa samyagdRSTi punaH mithyAdRSTi ho jAtA hai| 3. yadi udIraNAkaraNa nahIM hotA to gyArahaveM guNasthAna se jIva ke nIce ke guNasthAnoM meM girane kA kArya bhI nahIM ho sakatA; kyoMki vahA~ dvitIya sthitirUpa sattA meM par3e hue cAritramohanIya kI udIraNA hone ke kAraNa hI munirAja dasaveM Adi guNasthAnoM meM Ate haiN| paNDita kailAzacandajI (banArasa) ne udIraNA kA svarUpa nimnaprakAra samajhAyA hai - "jaise - Ama becane vAle socate haiM ki vRkSa para to Ama samaya Ane para hI pakeMge, isalie ve unheM jaldI pakAne ke lie Ama ke per3a meM lage hue kacce hare AmoM ko hI tor3a lete haiM, aura unheM bhUse, parAla (pulAva) Adi meM dabA dete haiM, jisase ve jaldI hI paka jAte haiN| - isI prakAra jina karmoM kA paripakva (udaya) kAla na hone para bhI unheM udaya meM khIMca kara lAyA jAtA hai, arthAt samatA, zamatA, kSamA, parISahajaya, upasargasahana, tapazcaryA, prAyazcitta Adi dvArA unheM (una pUrvabaddha karmoM ko) udaya meM Ane se pUrva hI bhoga liyA jAtA hai, udayAvali meM niyata samaya se pUrva hI lAyA jAtA hai, use udIraNA kahate haiN|" . * 1. (ka) paMcama karmagrantha, prastAvanA (paM. kailAzacandrajI zAstrI), pR. 24 Annanjiadhyatmik Diskaran Book (50) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvadIpikA cUlikA adhikAra aba Age udIraNAkaraNa samajhane ke lie paNDita dIpacandajI kAsalIvAla kRta bhAvadIpikA kA udIraNAkaraNa kA samagra viSaya de rahe haiN| dazakaraNoM meM se paNDitajI ne udIraNAkaraNa ko samajhAne ke lie adhika vistAra ke sAtha likhA hai| isa prakaraNa meM bIca-bIca meM jo haiDiMga diye haiM, utanA hI hamane apanI ora se jor3A hai| mUla viSaya ko yathAvat diyA hai| karmoM kI udIraNAkaraNa avasthA kahate haiM - Upara ke niSekoM kA karmasvarUpa pud galadravya udayAvalI meM Akara prApta hotA hai, use udIraNA kahate haiN| jo karma adhika samaya kI sthiti vAlA hokara, niSekarUpa sattA meM par3A thA, vaha jIva ke bhAvoM kA nimitta pAkara udayarUpa niSeka se AvalI pramANa (sthiti vAlA) niSeka (rUpa huA), unako udayAvalI kahate haiM, usameM (udayAvalI meM Akara prApta ho AvalIkAla paryaMta udayarUpa hote haiM, use udIraNA kahate haiN| una karmoM kI udIraNA yogya jIva ke bhAva do prakAra ke haiM - eka to aMtaraMga tIvra - maMda anubhAga ko liye mohAdi karmoM kA udaya ho, usake anusAra tIvra-maMda kaSAyAdi bhAva hote haiM, usase karmoM kI udIraNA hotI hai aura eka bAhyakarmoM kI udIraNA yogya paradravyarUpa sAmagrI kA milanA aura usakA nimitta pAkara usI ke anusAra udIraNA yogya jIva ke kaSAyabhAva honA to karmoM kI udIraNA hotI hai| vahA~ tIvra anubhAga ko liye hue mohAdi (moha) karmoM kA udaya ho, taba AtmA kA tIvrakaSAya rUpa saMkleza bhAva hotA hai| marak [3] D[Kailash Data Annanji Adhyatmik Duskaran Book (51) bhAvadIpikA cUlikA adhikAra (udIraNAkaraNa) a. 4 97 jaba AtmA kRSNAdi azubha lezyAdi azubha bhAvoM rUpa pravartatA hai, taba sAtAvedanIya Adi zubhakarma kA udaya miTa jAtA hai aura asAtAvedanIya Adi azubhakarma kI udIraNA hotI hai| jaba jaise duHkha ke kAraNarUpa padArthoM kA avalaMbana karatA hai, taba jIva sukhI se duHkhI ho jAtA hai, rAgI se dveSI ho jAtA hai, dveSI se rAgI ho jAtA hai jJAnI se ajJAnI ho jAtA hai, saMyamI se asaMyamI ho jAtA hai| krodhI, mAnI, mAyAvI, lobhI se anya anya krodhAdi kaSAya rUpa ho jAtA hai| prasannatA se zokAkula ho jAtA hai, ratibhAva se aratibhAva ko prApta ho jAtA hai, avedabhAva se savedabhAva ko prApta ho jAtA hai, kSudhA tRSAdi rahita bhAva se kSudhA tRSAdi sahita bhAva ko prApta hotA hai - ityAdi udIraNA hone se karmoM ke palaTane se hI bhAvoM kA bhI palaTanA ho jAtA hai| bhAvoM ke badalane se karma bhI badala jAte haiM, aisA karmoM ke udaya kA aura jIva ke bhAvoM kA nimitta naimittika saMbaMdha hai / tathA jahA~ manda anubhAga ko liye mohAdi karmoM kA udaya ho, taba AtmA ke mandakaSAyarUpa vizuddhabhAva hote haiM; taba AtmA zuklAdi zubha zyAdi zubha bhAvoM rUpa pariNamatA hai, taba asAtAvedanIya Adi azubhakarma kA udaya naSTa ho jAtA hai aura sAtAvedanIya Adi zubhakarmoM kI udIraNA ho udaya hotA hai| jaise hI sukha ke kAraNa rUpa padArthoM kA avalaMbana karatA hai, taba jIva duHkhI se sukhI hotA hai, rAgI se virAgI, ajJAnI se jJAnI, asaMyamI se saMyamI ho jAtA hai| krodhAdi anya kaSAyarUpa ho jAtA hai| zokabhAva miTakara harSabhAva rUpa ho jAtA hai, aratibhAva se ratibhAva, savedabhAva se avedabhAva, kSudhA-tRSAdi sahita bhAva se rahita bhAva ko prApta hotA hai| udIraNA hote hI ukta sabhI bhAva badala jAte haiN| isaprakAra to aMtaraMga meM zubha-azubhakarma kA udaya hone para zubha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 dazakaraNa carcA azubha bhAva hote haiM, unhIM ke anusAra zubha-azubha karma kI udIraNA hotI hai| jisa jIva ke (jisa) karma kI udIraNA hokara udaya hotA hai, usI ke anusAra jIva kA bhAva hotA hai| zubhAzubha karma kI udIraNA ke kAraNa aise bAhya zubhAzubha padArtha kA nimitta pAkara zubhAzubha karma kI udIraNA ho udaya hotA hai, usI ke anusAra jIva kA bhAva hotA hai| 1. jJAnAvaraNa darzanAvaraNa kI udIraNA svayaM ne zAstra par3he haiM yA par3hAye haiM; usakA mada karane se, anya samyagjJAnI paNDitoM se IrSyA karane se kupatha ko grahaNa karane se kupatha kA grahaNa kara samyagjJAnI se vivAda karane se anya ko kupatha kA grahaNa karAne ke lie haTha karane se jaina AmnAya ke viruddha upadeza dene se mithyA zAstra, kAvya, zlokAdi banAne se zAstra ko par3hAne vAle upAdhyAya kA avinaya karane se jJAna - cAritra ko Dhakane yA ghAta karane se apane vidyAguru ko chipAne se yathArtha ko doSa lagAne se mUrkhoM kI saMgati se adhika vikathArUpa pralApa karane se adhika vikathAsakta hone se AlasI pramAdI hone se adhika krodha-lobhAdi kaSAyoM ke abhiniveza se adhika ha~sane se yA rati, arati, zoka, bhaya, glAni ke adhika abhiniveza se kAmAsakta hone se bahuta Arambha karane se kAmoddIpaka AhAra hu karane se amalayukta nazAyukta vastu ke khAne ityAdi bAhya kAraNoM se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa karma kI udIraNA hokara udaya ko prApta hote haiN| tatkAla jJAna kA nAza hotA hai yA inhIM pUrvokta bAhya kAraNoM se darzanAvaraNa karma kI udIraNA hotI hai| 3D KailashData Ananji Adhyatmik Duskaran Book (52) bhAvadIpikA cUlikA adhikAra (udIraNAkaraNa) a. 4 2. nidrA Adi kI udIraNA - (iSTa arthAt anukUla honA abhipreta hai, usameM abhipreta meM upayoga ke jor3ane se dahI Adi nidrA kI kAraNarUpa vastuoM ko khAne se nidrA kI kAraNarUpa sukha-zayyAdi sAmagrI milane se nidrA kI icchA karake paira pasArakara so jAne se pA~ca nidrA Adi darzanAvaraNa karma kI udIraNA hokara udaya ko prApta hotA hai; taba sarva padArthoM saMbaMdhI sAmAnya avalokana kA abhAva hotA hai| 99 3. asAtA kI udIraNA - duHkha-zoka ke kAraNarUpa padArthoM ke dekhane se yAda karane se -- duHkha-zokAdi ke kAraNarUpa bAhya padArthoM kA apanI buddhipUrvaka apane se saMbaMdha jor3ane se asAtAvedanIya karma kI udIraNA hokara udaya ko prApta hoM, taba jIva sukhI se duHkhI hotA hai| 4. sAtA kI udIraNA sukha ke kAraNa iSTa padArthoM ke dekhane se (paMkhA Adi se) havAdi karane se sAtA ke udaya meM apanI buddhipUrvaka apane sukha ke kAraNarUpa padArthoM ke saMbaMdha karane se deva-guru-dharmAdi se saMbaMdha karane se yA smaraNa, dhyAna, ciMtavana, jApa Adi karane se sAtAvedanIya karma kI udIraNA hokara udaya ko prApta hotA hai, taba jIva duHkhI se sukhI hotA hai| 5. darzanamohanIya ( mithyAtva ) kI udIraNA kevalI deva-zAstra-guru, dharma, caturvidha saMgha aura jIvAdi tattvainakA svarUpa jAnane para bhI anyathA kahane se kuguru-kudeva, kudharma ke dhAraka unakI sarAhanA karane ityAdi se darzanamoha jo mithyAtvakarma kI udIraNA hokara udaya ko prApta hotA hai, taba yaha jIva tatkAla samyagdRSTi se mithyAdRSTi ho jAtA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazakaraNa carcA 100 6. cAritra mohanIya kI udIraNA - krodhAdi teraha kaSAya ke bAhya kAraNarUpa padArthoM ko yAda karane se, dRSTi se dekhane para, vAcaka ( kahane rUpa) saMbaMdha karane se, teraha prakAra bheda liye cAritramohanIya nAmaka karma, usake jisa-jisa bheda ke kAraNarUpa padArthoM kA saMbaMdha karane se, usako usa-usa bheda (rUpa karma) kI udIraNA hokara udaya ko prApta hotI hai, vahA~ usI bhAva rUpa AtmA pariNamatA hai| krodha ke kAraNa se apane kArya ke bigAr3ane vAle, apane mAnAdi kaSAya ko bhaMga karane vAle, apanI AjJA kA lopa karane vAle ityAdi apane ko duHkhadAyaka padArthoM ko yAda karane se, dRSTigocara hone se, saMbaMdha karane se tatkAla krodha nAmaka cAritramoha kI udIraNA ho, usI samaya jIva krodhabhAva ko prApta hotA hai| vaise hI mAna ke kAraNarUpa padArthoM ke saMbaMdha se mAna kA mAyA ke kAraNarUpa padArthoM se mAyA kA lobha ke kAraNa dhanAdi iSTa sAmagrI ke saMbaMdhAdi hone se lobha kI udIraNA hotI hai| 7. hAsyAdi nokaSAya kI udIraNA hAsya ke kAraNa nakalI bahurUpiyAdi, rati ke kAraNa iSTa strI-putra yA iSTa bhojanAdi, pA~coM hI indriyoM ke manojJa viSayAdi dekhane-jAnane se arati ke kAraNa aniSTa strI- putrAdi yA aniSTa bhojanAdi yA pA~coM hI indriyoM ke aniSTa viSayAdi dekhane-jAnane se hAsyAdi kI udIraNA hotI hai| zoka ke kAraNa rUpa padArthoM se zoka kI bhaya ke kAraNa rUpa padArthoM se bhaya kI glAni ke kAraNa durgaMdhAdi sU~ghanA, viSTA Adi dravya kA - apriya padArthoM ko dekhane-jAnane se jugupsA kI udIraNA hotI hai| rUpavAna striyoM ke yAda karane se yA dRSTigocara hone se yA mana ko calAyamAna karane vAle saMbaMdha se puruSaveda kI udIraNA ho jAtI hai| 3D Kailash Data Ananji Adhyatmik Dakaran Book (53) bhAvadIpikA cUlikA adhikAra (udIraNAkaraNa) a. 4 101 rUpavAna tarUNa vastra - bhUSaNAdi se yukta puruSa ko dekhane se strIveda kI yA strI-puruSa donoM ke saMbaMdhAdi se napuMsakaveda kI udIraNA hotI hai| ityAdi jisa-jisa cAritramoha karma ke udaya ke kAraNabhUta padArthoM kA saMbaMdhAdi ho, usa hI karma kI udIraNA hokara udaya AtA hai, usI ke anusAra jIva ke bhAvoM kI utpatti hotI hai| 8. Ayu karma kI udIraNAbhojana - pAnI Adi na milane se rogAdi hone para auSadhAdi ke pratikAroM ke na milane se, anyathA milane se, anyathA kriyA se prakRtiviruddha bhojana - pAnAdi se viSAdi khAne se zastrAdi ke ghAta se jala-agni Adi ke saMbaMdha se ityAdi ghAta ke aneka kAraNabhUta padArthoM ke saMbaMdha hone se, dRSTigocara hone se, smaraNa hone se Ayu karma kI udIraNA hokara maraNa ko prApta hotA hai| isalie ina padArthoM kA saMbaMdhAdi hone yA na hone se jIva ke vaise hI udIraNA yogyabhAva hote haiM / vahA~ Ayukarma kI udIraNA hotI hai| evaM jahA~ aneka prakAra ghAta ke kAraNa milane para yA ghAta se hI jIva ke Ayukarma kI udIraNA hone yogya bhAva na hoM to udIraNA nahIM hotI; taba aneka ghAtAdi hone para bhI maraNa nahIM hotA / 9. nAma - gotra karma kI udIraNA isIprakAra nAmakarma kI, gotrakarma kI udIraNA ke bAhya kAraNa milate haiM aura nAmakarma kI yA gotrakarma kI udIraNA hotI hai| 10. aMtarAya karma kI udIraNA antarAya karma kI udIraNA ke bAhya kAraNa milane se aMtarAyakarma kI udIraNA hotI hai| dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryarUpa kArya hote hue bhayAdi ke kAraNabhUta padArthoM kA nimitta pAkara dAna Adika pA~ca bhAvoM se jIva ke pariNAma ghRNAyukta hote haiM, taba una bhAvoM kA nimitta pAkara dAnAMtarAya, lAbhAMtarAya, bhogAMtarAya, upabhogAMtarAya aura Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dazakaraNa carcA vIryAMtarAya - ina pAMca prakAra aMtarAya karma kI udIraNA hokara udaya ko prApta hote haiN| vahA~ dAnAdi kAryoM kA abhAva hotA hai| jisa dAnAMtarAya Adi karmoM kI udIraNA hokara udaya ko prApta hote haiM, una-una dAnAdi kAryoM kA hI abhAva hotA hai| jo sukha-duHkha ke kAraNa bAhya padArtha abuddhipUrvaka (binA prayatna ke) durnivAra apane Apa hI prApta hote haiM, vahA~ to aMtarAyakarma kA jaghanya udaya jAnanA aura jahA~ sukha-duHkha ke kAraNabhUta padArthoM kA buddhipUrvaka (prayatnapUrvaka) saMbaMdha hone se jo kArya hotA hai, use udIraNA hokara karma kA udaya AyA jaannaa| ___ isalie jaisA karma kA udaya hotA hai vaise hI bAhya padArthoM kA saMbaMdha hotA hai, vaha to karma kI sthiti pUrNa hokara karma kA udaya AyA jAnanA / jahA~ pahale bAhya padArthoM kA nimitta hone se karma kA udaya ho, use karma kI udIraNA hokara udaya AyA jaannaa|| ___ jaise - pahale puruSaveda kA udaya hone se kAmAsakta hokara strI se saMbaMdha karanA, vaha to veda ke udaya se jaannaa| jo pahale hI strI ko dekhakara vikArabhAva hotA hai, use udIraNA hokara veda (karma) kA udaya hai| isIprakAra saba karmoM kI udaya-udIraNA jaannaa| tathA udIraNA, udaya ko prApta karmoM kI hotI hai| jisa gati meM jina karmoM kA udaya pAyA jAtA hai, unhIM karmoM kI udIraNA hotI hai| jina karmoM kA udaya nahIM pAyA jAtA, una karmoM kI udIraNA nahIM hotii| _ vedanIya aura Ayu kI udIraNA to chaThe guNasthAna paryanta hI hotI hai| anya karmoM kI udIraNA jahA~ taka apanA (una-una karmoM kA) udaya hotA hai, vahA~ taka hI hotI hai| Agamagarbhita praznottara 1. prazna : udIraNAkaraNa kA svarUpa kyA hai? uttara : apakva-pAcana ko udIraNA kahate haiN| dhavalA 15/43 / 2. prazna : udaya aura udIraNA meM kyA aMtara hai? uttara : 1. udaya yathAkAla hotA hai tathA udIraNA aythaakaal| udaya se udIraNA meM yaha antara hai| 2. udIraNA meM bhI udayavata phaladAna kI pradhAnatA hai| bheda yathAkAla ayathAkAla kA hai| zlokavArtika 2/35 vArtika 2 / 3. udayakRta pariNAmoM kI apekSA udIraNA se jo pariNAma hote haiM, unameM adhika tIvratA hotI hai| 4. jo mahAna sthiti va anubhAga meM avasthita karmaskaMdha apakarSaNa karake phala denevAle kiye jAte haiM, una karmaskandhoM kI udIraNA yaha saMjJA hai| (dhavalA 6, pRSTha-214) baMdhAvalI ke kAla ke bItane para apakarSaNa ke dvArA baddha dravya ko udayAvalI meM diyA jAtA hai, usa karmadravya kI udIraNA saMjJA hai| 3. prazna : udIraNA ke kitane bheda haiM? uttara : udIraNA ke cAra bheda haiM - 1. karma kI prakRti kI udIraNA ko prakRti udIraNA kahate haiN| 2. karmapradezoM kI udIraNA ko pradeza udIraNA kahate haiN| 3. karma kI sthiti kI udIraNA ko sthiti udIraNA kahate haiN| 4. karmAnubhAga kI udIraNA ko anubhAga udIraNA kahate haiN| karmabaMdha hone ke pazcAt karmaskandha AvalI kAlataka to udIraNA Adi ke ayogya hone se tadavastha rahatA hai| Annuajradhyatmik Dukaram Book (54) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dazakaraNa carcA udaya-udIraNA saMbaMdhI vizeSa 1. jahA~-jahA~ jisa-jisa prakRti kA udaya hotA hai, vahA~-vahA~ usa-usa prakRti kI udIraNA hotI hai, anyatra nhiiN| 2. sAtA, asAtA va manuSyAyu; ina tIna kA udaya to caudahaveM guNasthAna ke anta taka sambhava hai, parantu inakI udIraNA chaThe guNasthAna taka hI hotI hai| 3. 5 jJAnAvaraNa, 4 darzanAvaraNa va 5 antarAya - ina 14 prakRtiyoM kA udaya bArahaveM guNasthAna ke antima samaya taka hotA hai; parantu udIraNA carama samaya se eka AvalI pUrva taka hotI hai, bAda meM nhiiN| (bArahaveM guNasthAna meM mAtra AvalI zeSa raha jAne para udIraNA nahIM hotii)| 4. styAnagRddhi Adi tIna nidrAoM kA indriya paryApti pUrNa hone taka udaya hotA hai, usa paryApti pUrNatA ke kAla meM udIraNA nahIM hotI hai| 5. antarakaraNa kriyA ke bAda prathama sthiti meM eka AvalI zeSa rahane para upazama samyaktva ke sammukha mithyAtvI ke mithyAtva kA udaya hI hotA hai, udIraNA nhiiN| 6. dasaveM guNasthAna meM antima AvalI kAla ke zeSa rahane para saMjvalana lobha kA udayamAtra hotA hai, udIraNA nhiiN| 7. udayAvalI ke bAhara ke niSekoM ko udayAvalI ke niSekoM meM milAnA arthAt jisa karma kA udayakAla nahIM AyA, usa karma ko udaya kAla meM le Ane kA nAma udIraNA hai| 8. maraNa ke samaya ke antima AvalI kAla meM apanI-apanI Ayu kA udaya hI hotA hai, udIraNA nhiiN| 9. kSINakaSAya ke kAla meM do samayAdhika AvalI zeSa rahane taka nidrA-pracalA kI udaya aura udIraNA donoM hote haiN| 2. prazna : udIraNA ke bAre meM kucha vizeSa spaSTa kareM - 1. devoM ke utpatti samaya se lekara antarmuhUrta kAla taka sAtAvedanIya, .mpaign (55) Agamagarbhita praznottara (udIraNAkaraNa) a. 4 hAsya evaM rati kI niyama se udIraNA hotI hai, Age ke lie anivAryatA kA niyama nahIM hai| aniyama se hotI hai| (isase jJAta hotA hai ki deva utpattikAla ke prArambhika antarmaharta meM niyama se prasanna va sukhI rahate haiN|) nArakiyoM meM utpattikAla se lekara antarmuhUrta taka arati, zoka va asAtA kI niyama se udIraNA hotI hai| (isase jJAta hotA hai ki nArakI naraka meM utpanna hone ke prArambhika antarmuhUrta meM niyama se zokamaya va duHkhI hote haiN|) 3. asAtA, arati va zoka kA udIraNA kAla antarmuhUrta se adhika 33 sAgara pramANa hai| (isase jJAta hotA hai ki sAtavIM pRthvI ke nArakiyoM meM nArakI jIva pUrNa Ayu paryanta duHkhI hI rahate haiM, eka pala bhara bhI alpasukhI bhI nahIM rahate haiN| 4. pUrNa Ayu paryanta nirantara sAtA ke udaya se sukhI raheM, duHkhAMza na ho, aisA eka bhI deva nahIM hai| kAraNa yaha ki unake sukha durlabha hai, duHkha sulabha hai| (yahA~ indriyasukha hI vivakSita hai)| 5. tIrthaMkara nAmakarma kA udIraNAkAla jaghanya se bhI varSapRthaktva hai| (isase jJAta hotA hai ki tIrthaMkara prakRti kI sattAvAle jIva tIrthaMkara banakara kama-se-kama varSapRthaktva taka to tIrthaMkara ke rUpa meM saMsAra meM rahate hI haiM; tadanantara mokSa pAte haiN)| 6. naraka meM kadAcit saba jIva sAtA ke anudIraka hoM, yaha sambhava hai| (isase jJAta hotA hai ki sakala pRthviyoM ke samasta nArakI jIva (saba ke saba) eka sAtha duHkhI hoM, vaha kSaNa saMbhava hai|) 7. nArakiyoM meM sAtA kA udaya va udIraNA bhI sambhava hai; mAtra eka ke nahIM yugapat aneka ke bhii| (ataH nArakiyoM meM bhI sukha leza sambhava hai, yaha nizcita hotA hai)| (dhavalA 15/72) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra pA~cavA~ 5 - utkarSaNa evaM 6 - apakarSaNakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara 1. prazna :- utkarSaNa evaM apakarSaNa karaNa samajhane se hameM kyA lAbha hai? uttara :- ukta donoM karaNoM (karma kI avasthA) ko jAnakara hameM aneka lAbha haiM, jo isaprakAra hai - 1. utkarSaNa evaM apakarSaNa karaNa ko jAnane se tatsaMbaMdhI ajJAna kA nAza hotA hai tathA jJAna kI prApti hotI hai, yaha to sAmAnya lAbha hai| 2. sarvajJa bhagavAna ke jJAna meM jo jhalakatA hai, use jAnane se sarvajJa bhagavAna kI/sacce deva, sacce zAstra evaM guru kI vizeSa mahimA AtI hai| 3. dasoM karaNoM kA prakaraNa sUkSma hone se inheM jAnane ke kAraNa apanI buddhi bhI sUkSma viSayoM ko jAnane ke lie samartha hotI hai| 4. pUrvabaddha karmoM meM sthiti-anubhAga kA bar3hanA utkarSaNa hai tathA sthiti-anubhAga kA ghaTanA apakarSaNa hai - yaha samajhane se pratyeka jIva pUrvabaddha karmoM ke saMyoga se sahita hI hai; aisA jJAna hotA hai| 5. pUrvabaddha karmoM meM parivartana hone meM nimittarUpa zubhAzubha jIva ke ... AgamAzrita carcAtmaka praznottara (utkarSaNa-apakarSaNa) a. 5 pariNAma hote hI rahate haiM, aisA jJAna hotA hai| 6. pariNAmoM meM parivartana hotA rahatA hai - isakA artha apane pariNAmoM kI asthiratA/caMcalatA bhI hameM samajha meM AtI hai| 7. pariNAmoM meM parivartana hone se hI jIva saMsAra se mukta avasthA prApta kara sakatA hai - aisA jJAna va zraddhAna hotA hai| 8. pariNAmoM meM evaM karmoM meM prati samaya pheraphAra hote hue bhI (pariNAmoM kI kramabaddhatA meM bAdhA nahIM AtI) maiM to svabhAva se ina sabhI (zubhAzubha tathA zuddha) pariNAmoM se bhI sarvadA bhinna TaMkotkIrNa svabhAvI hU~ - aisI pratIti barAbara banI rahatI hai| anya jIva bhI svabhAva se abaddhaspaSTa haiM - aisA jJAna hotA hai| arthAt pariNAmoM se apariNAmI kA patA lagatA hai| 9. pariNAmoM ko jAnate hue bhI zraddhA meM apariNAmI tattva sAdhaka ke jIvana meM Urdhva rahatA hai, isakA patA calatA hai| 10. zubhAzubha pariNAmoM se baMdhe hue puNya-pApa karmoM kA maiM mAtra jJAtA hU~, yaha bhAva jAgRta hotA hai| puNya-pApa karma meM samabhAva utpanna hotA hai| 11. jJeya bananevAle jIvoM ke pariNAmoM ke bhI hama jJAtA raha sakate haiM; isakAraNa samatA bhAva jAgRta hotA hai| mAtra tAtkAlika audayika pariNAmoM se kisI bhI manuSya/jIva ko acchA-burA samajhanA aparAdha hai; aisI yathArtha jAnakArI hotI hai| 12. jIva kA pariNAma nimitta hai aura pUrvabaddha karmoM meM utkarSaNa evaM apakarSaNa honA naimittika kArya hai| - isataraha svataMtra nimittanaimittika saMbaMdha kA bhI jJAna hotA hai| yahA~ jIva kA pariNAma to jIva kA kArya hai aura karmoM meM honevAlA kArya karmoM kA hai - donoM apane-apane meM svataMtra hai; tathApi donoM meM (56) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 dazakaraNa carcA AgamAzrita carcAtmaka praznottara (utkarSaNa-apakarSaNa) a. 5-6 109 kAla pratyAsatti (kAla kI najadIkatA/samAnatA) hai; isakAraNa parivartana ko dekha sakate haiN| jaise koI manuSya rASTrapati, pradhAnamaMtrI Adi nimitta-naimittika saMbaMdha kA svIkAranA bhI hotA hai| netRtva pada para ho, usa samaya kA bAhya parikara aura manuSya kA vaha nimitta-naimittika saMbaMdha meM svataMtratA evaM svAdhInatA ko svIkAranA viziSTa pada kA abhAva hone para parikara meM honevAlA badala, yaha saba ko hI vAstavika puruSArtha hai| sahaja samajha meM Ane lAyaka hotA hai| aisA atyanta vizeSa parivartana __vAstavika rUpa se vicAra kiyA jAya to karma kA utkarSaNa pUrvabaddha karmoM ke utkarSaNa athavA apakarSaNa ke binA kaise hogA? apakarSaNa karma (pudgala) kI apanI-apanI paryAyagata yogyatA se apane 3. gajakumAra ko kucha samaya pahale to brAhmaNa kanyA ke sAtha zAdI apane kAla meM svayaM se hI hotA hai| isa karma ke utkarSaNa-apakarSaNa karane ke pariNAma hue the aura bAda meM muni avasthA kA svIkAra honA evaM rUpa kArya meM jIva kA apanI ora se kucha karttavya nahIM hai| mastaka ke jalane para bhI samatA kA pariNAma rahanA - pariNAmoM meM 2. prazna :- utkarSaNa-apakarSaNa nahI mAneMge to kyA ApattiyA~ AmUlacUla parivartana - isameM yathAyogya karma kA nimittapanA to hogA hii| AyegI? subhauma cakravartI ko cakravartitva avasthA meM honevAle pariNAma uttara :- jIva ke pariNAmoM ke nimitta se pUrvabaddha karma meM sthiti aura naraka meM jAne ke bAda honevAle pariNAma aura parikara meM honevAlA anubhAga ke bar3hane kA kAma utkarSaNa meM hotA hai aura sthiti, anubhAga parivartana yaha saba karma ke nimitta ke binA kaise mAnA jA sakatA hai? ke ghaTane kA kAma apakarSaNa meM hotA hai| isalie pUrvabaddha karma meM utkarSaNa tathA apakarSaNa hotA hai; yaha mAnanA 1. puNya evaM pApa pariNAmoM meM parivartana kA kAma to hamezA sarva Avazyaka hai| jIvoM meM hotA hI rahatA hai| pariNAmoM ke parivartana meM kabhI puNyarUpa bra. jinendravarNIjI ne utkarSaNa-apakarSaNa ke saMbaMdha meM spaSTa likhA pariNAmoM meM vizeSa vRddhi hotI hai aura kabhI pAparUpa pariNAma bhI ekadama hai, use de rahe haiM - adhika tIvrarUpa hote haiN| pariNAma meM tIvratA Ave aura usake nimitta "utkarSaNa-apakarSaNa svarUpa aura kArya - se pUrvabaddha karmoM meM kucha bhI parivartana na ho, yaha kaise ho sakatA hai? tAtparya yaha ki bandha ke samaya kaSAyoM kI tIvratA-mandatA Adi isalie utkarSaNa-apakarSaNa karmoM meM honA sahaja hI banatA hai| kArya ke anusAra sthiti aura anubhAga hote haiN| karma se baMdhI huI sthiti aura sahaja hI banatA hai, use na mAnane se kaise kAma calegA? anubhAga meM kisI tIvra adhyavasAya vizeSa ke dvArA bar3hAnA utkarSaNa 2. jaise Upara hamane jIva ke pariNAmoM ke anusAra karma meM sthiti (udvartanA) hai, isake viparIta utkarSaNa kI virodhI avasthA apakarSaNa evaM anubhAga bar3hane kA kAma sahaja svIkAranA cAhie, yaha dekhA; tadanusAra hai| samyagdarzanAdi se pUrva-saMcita karmoM kI sthiti evaM anubhAga ko manuSya ke jIvana meM bAhya anukUla-pratikUla sayogoM meM AmUla-cUla Annapurnakar k kSINa kara denA apakarSaNa hai| isakA dUsarA nAma apavarttanA hai| udvartanA (57) imaksDKailabi Data Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dazakaraNa carcA bhAvadIpikA cUlikA adhikAra ke dvArA karma sthiti kA dIrdhIkaraNa evaM rasa kA tIvrIkaraNa hotA hai, jabaki apavarttanA ke dvArA karmasthiti kA alpIkaraNa (sthitighAta) aura rasa kA mandIkaraNa (rasaghAta) hotA hai| sthiti kA apakarSaNa ho jAne para sattA meM sthita pUrvabaddha karma apane samaya se pahale hI udaya meM Akara jhar3a jAte haiM, tathA sthiti kA utkarSaNa hone para ve karma apane niyatakAla kA ullaMghana karake bahuta kAla pazcAt udaya meM Ate haiN| ___ apakarSaNa tathA utkarSaNa ke dvArA jina-jina aura jitane karmoM kI sthiti meM antara par3atA hai unhIM ke udayakAla meM antara par3atA hai| inake atirikta jo anya karma sattA meM par3e haiM, unameM kucha bhI antara nahIM par3atA / yaha antara bhI koI choTA-moTA nahIM hotA, pratyuta eka kSaNa meM karor3oM-araboM varSoM kI sthiti ghaTa-bar3ha jAtI hai| jisa prakAra sthiti kA apakarSaNa-utkarSaNa hotA hai, usI prakAra anubhAga kA bhI hotA hai| vizeSatA kevala itanI hI hai ki sthiti ke apakarSaNa-utkarSaNa dvArA karmoM ke udayakAla meM antara par3atA hai, jabaki anubhAga ke utkarSaNa-apakarSaNa dvArA unakI phaladAna-zakti meM antara par3atA hai| __ apakarSaNa dvArA tIvratama zakti vAle karma eka kSaNa meM mandatama ho jAte haiM, jabaki utkarSaNa dvArA mandatama zakti vAle saMskAra (karma) eka kSaNa meM tIvratama ho jAte haiN|" aba Age utkarSaNa-apakarSaNa ke saMbaMdha meM vizada jAnakArI hove; isa bhAvanA se bhAvadIpikA zAstra kA aMza de rahe haiN| karma kI utkarSaNa aura apakarSaNakaraNa avasthA kahate haiM - "jIva ke bhAvoM kA nimitta pAkara sattA meM par3e hue jo jJAnAvaraNAdirUpa dravyakarma, unakI sthiti aura anubhAga kA bar3ha jAnA - adhika ho jAnA, use utkarSaNa kahate haiM aura unakA ghaTa jAnA - hIna ho jAnA, use apakarSaNa kahate haiN|" jaba pIta-padma-zukla lezyAdi zubhabhAvoMrUpa jIva pariNamatA hai, taba sAtAvedanIya Adi zubhaprakRtiyoM kA sthiti aura anubhAga kA bahuta utkarSaNa ho jAtA hai aura jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA kA aura asAtAvedanIya Adi aghAtiyArUpa azubha prakRtiyoM kA sthitianubhAga apakarSaNa se alpa ho jAtA hai| jaba kRSNa lezyAdi azubha bhAvoMrUpa jIva pariNamatA hai, taba jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA aura asAtAvedanIya Adi aghAtiyArUpa azubha prakRtiyoM kA sthiti-anubhAga utkarSaNa se bar3ha jAtA hai| aura sAtAvedanIya Adi zubha prakRtiyoM kA sthiti-anubhAga apakarSaNa se alpa raha jAtA hai| nIce ke niSekoM meM jaghanyAdi alpa sthiti-anubhAga liye hue the, - jo jJAnAvaraNa Adi karmatvarUpa zakti ko liye hue karmarUpa pudgala, 1. karma rahasya (bra. jinendra varNI), pR. 172, 173 (58) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dazakaraNa carcA unakI sthiti - anubhAga bar3hakara Upara ke niSekoM meM utkRSTAdi sthitianubhAga ko liye hue haiM jo karma, unake samAna adhika ho jAte haiM, use utkarSaNa kahate haiN| tathA Upara ke niSekoM meM utkRSTAdi adhika sthiti - anubhAga liye hue jo karmasvarUpa pudgala, unakI sthiti anubhAga ghaTa kara, nIce ke niSekoM meM jaghanyAdi sthiti anubhAga sahita jo karma the, unake samAna hIna ho jAnA, use apakarSaNa kahate haiN| aisA utkarSaNa- apakarSaNa kA svarUpa jAnanA / smarak [3] D|Kailash|Da Annanji Adhyatmik Dakara Bok (59) Agamagarbhita praznottara 1. prazna: utkarSaNakaraNa kA svarUpa kyA hai? uttara : 1. karmoM kI sthiti aura anubhAga meM vRddhi honA utkarSaNa hai| 2. nUtana karma ke baMdha ke samaya pUrva karma kI sthiti meM se karma paramANuoM kI sthiti-anubhAga bar3hanA utkarSaNa hai| 3. jina karma paramANuoM kI sthiti kama hai, unakI sthiti tatkAla baMdhanevAle karma ke saMbaMdha se bar3hanA utkarSaNa hai| (ja.dha. 7 / 243) 4. utkarSaNa baMdha kA anugAmI hai| 5. baMdhAvasthA meM pUrva kI sthiti yA anubhAga meM vRddhi utkarSaNa nAma ko prApta hotI hai| 6. udayAvalI kI sthiti ke pradezoM kA utkarSaNa nahIM banatA / 7. udayAvalI ke bAhara kI sthitiyoM kA utkarSaNa yathAyogya saMbhava hai| 8. utkarSaNa baMdha ke samaya meM hI hotA hai| jaise - koI jIva sAtA vedanIya karma kA baMdha kara rahA hai to usameM sattA meM sthita sAtA vedanIya ke paramANuoM kA hI utkarSaNa hogA, na ki asAtAvedanIya ke paramANuoM kA / 9. sabhI karma prakRtiyoM meM utkarSaNa hotA hai| tathA terahaveM guNasthAna paryaMta utkarSaNa saMbhava hai, Age nhiiN| (go.ka. 442) 10. utkarSita dravya jahA~ diyA jAtA hai, vaha nikSepa kahalAtA hai| 11. jahA~ yA jina sthitiyoM meM utkarSita - apakarSita dravya nahIM diyA jAtA, vaha sthAna yA ve sthitiyA~ atisthApanA kahalAtI hai| 12. utkarSita kI jAnevAlI sthiti, badhyamAna sthiti se tulya yA hIna hotI hai; adhika kadApi nahIM / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 dazakaraNa carcA 2. prazna :- sthiti aura anubhAga kA utkarSaNa kisa prakAra hotA hai? uttara :- thor3e samaya meM udaya Ane yogya nIce ke niSekoM ke paramANuoM ko bahuta kAla meM udaya Ane ke yogya Upara ke niSekoM meM milAnA sthiti utkarSaNa hotA hai| tathA thor3e anubhAga vAle nIce ke spardhakoM ke paramANuoM ko bahuta anubhAgavAle Upara ke spardhakoM meM milAne se anubhAga utkarSaNa hotA hai| 3. prazna : apakarSaNakaraNa kA svarUpa kyA hai? 1. karmapradezoM kI sthitiyoM ke apavartana kA nAma apakarSaNa hai|' 2. apakarSaNa ke dvArA karmoM kI sthiti aura anubhAga kSINa ho jAte haiN| 3. pariNAma vizeSa ke kAraNa karma paramANuoM kI sthiti kA kama karanA apakarSaNa hai| (ja.dha. 7/237) 4. sthiti-anubhAga ke ghaTane kA nAma apakarSaNa jAnanA / ' 5. yaha apakarSaNa karaNa terahaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 6. apakarSaNa meM yaha niyama hai ki baddha dravya kA eka AvalI kAla taka apakarSaNa nahIM hotaa| 7. apavartana (apakarSaNa) ke samaya usa karma ke navIna baMdha kI jarUrata nhiiN| 8. udayAvalI ke bhItara sthita karma-paramANuoM kA apakarSaNa nahIM ho sktaa| (ja.dha. 7/239) 9. udayAvalI ke bAhara jo karma paramANu sthita haiM, unakA apakarSaNa avazya ho sakatA hai| (yaha bhI jAnanA Avazyaka hai ki udayAvalI ke bAhara sthita karmaparamANuoM meM se aprazasta upazama, nidhatti karaNa va nikAcanarUpa avasthAoM vAle karmaparamANu apakarSaNa ko nahIM prApta hote|) Agamagarbhita praznottara (utkarSaNa-apakarSaNa) a.5 10. hA~, yaha samajhanA bhI atyanta mahatvapUrNa hai ki ve aprazasta upazama Adi bhI anivRttikaraNa pariNAmoM ke samaya unhIM vivakSita udayAvalI ke bAhara kI sthitiyoM meM rahate hue bhI apakarSaNa ke yogya ho jAte haiN| 4. prazna : udayAvalI ke karmaparamANu apakarSaNa ko kyoM nahIM prApta hote? uttara : una karmaparamANuoM kA svabhAva hI aisA hai aura svabhAva ke sambandha meM tarka yA prazna nahIM hotaa| 11. vivakSita niSeka kA apakarSaNa hone para vaha niSeka samApta nahIM ho jAtA; kintu usa niSeka ke kucha paramANu hI apakarSita karake nIce kI sthitiyoM meM diye jAte haiN| 12. samaya-samaya meM jitanA dravya nIce nikSipta kiyA jAtA hai, use phAlI kahate haiN| 13. Adi spardhaka kA apakarSaNa nahIM hotaa| 15. udayAvalI ke niSekoM kA mAtra svamukha yA paramukha se udaya hI saMbhava hai| (karaNadazaka, pRSTha-61) 16. jo sthiti apakarSita kI jAtI hai vaha sthiti badhyamAna sthiti se samAna yA hIna hotI hai athavA adhika bhI ho sakatI hai| 17. apakarSita dravya kA udayAvalI meM AnA jarUrI nahIM hai| 5. prazna :- sthiti aura anubhAga kA apakarSaNa kaise hotA hai? uttara :- bahuta kAla meM udaya Ane ke yogya Upara ke niSakoM ke paramANuoM ko zIghra udaya meM AnevAle nIce ke niSekoM meM milAne se sthiti apakarSaNa hotA hai| tathA bahuta anubhAga vAle Upara ke spardhakoM ke paramANuoM ko thor3e anubhAgavAle nIce ke spardhakoM meM milAne se anubhAga apakarSaNa hotA hai| Aanjalyamik Dware Ank1.karaNadazaka, pRSTha-62 1. ja.dha. 7/237 1. labdhisAra pIThikA pR. 44 (60) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra sAtavA~ 7- saMkramaNakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara aba yahA~ saMkramaNakaraNa viSaya ko lekara kucha carcA kreNge| 1. prazna :- saMkramaNa karaNa sAdhaka ke jIvana meM kisataraha upayogI haiM? uttara :- saMkramaNakaraNa kA kAma eka prakAra se krAMtikArI kArya hai| usakA khulAsA isaprakAra hai - -baMdhakaraNa meM to nayA karma kA baMdha hotA hai| - sattvakaraNa meM baddha karma jIva ke sAtha miTTI ke Dhele ke samAna par3A rahatA hai| - udayakaraNa to sattvakaraNa kA kArya hai| - udIraNAkaraNa eka dRSTi se udaya hI hai| - utkarSaNa evaM apakarSaNa meM mAtra sthiti-anubhAga bar3hate athavA ghaTate haiN| 1. isa saMkramaNa karaNa meM badalane kA kArya hotA hai| isakAraNa yaha AmUlacUla krAMtikArI kArya karatA hai| 2. saMkramaNa ke binA kSAyika samyagdarzana bhI nahIM ho sakatA; kyoMki anaMtAnubaMdhI kI visaMyojanA sarva-saMkramaNarUpa hI hai| mithyAtva kA saMkramaNa samyagmithyAtva va samyakprakRti meM hotA rahatA hai| isI krama se mithyAtva sarvaprathama naSTa hotA hai| tadanantara mizra/samyagmithyAtva darzanamohanIya karma kA saMkramaNa ... Agamagarbhita praznottara (saMkramaNakaraNa) a.6 117 samyakprakRti meM hotA hai / samyakprakRti svodaya se naSTa hotI hai| isataraha saMkramaNa ke binA kSAyika samyagdarzana ho nahIM sktaa| 3. zreNI meM bhI apratyAkhyAnAvaraNa + pratyAkhyAnAvaraNa AThoM kaSAyoM kA saMkramaNa ke dvAra se hI abhAva hotA hai| saMjvalana krodha, mAna, mAyA evaM sthUla lobha mAnAdi meM saMkramita hote hue sUkSmalobharUpa se pariNata hote haiN| isalie cAritra kI pUrNatA meM saMkramaNa karaNa apanA vizeSa mahatva rakhatA hai| 4. karmarUpa pudgaloM meM saMkramaNa apanI-apanI pAtratA se hI svataMtrarUpa se hotA hai; yaha viSaya spaSTa rUpa se jJAta hotA hai| isa saMkramaNarUpa kArya kA kartA karmarUpa pudgala hI hai, jIva dravya athavA jIvadravya kA pariNAma bhI nhiiN| (jIva ke pariNAma saMkramaNa meM nimitta haiM, isakA niSedha nhiiN|) jIva saMkramaNa kA mAtra jJAtA hai| isase udaya aura audayikabhAvoM kA yathArtha jJAna hotA hai| saMkramaNa kA sAmAnya nimaya - 1. mUla karmoM meM saMkramaNa nahIM hotaa| 2. uttara prakRtiyoM meM hI saMkramaNa hotA hai, vaha bhI apanI sajAtIya prakRti meM badalatA hai, aisA hai; tathApi isa niyama meM apavAda bhI hai| 3. jaise cAroM Ayu kA (sajAtIya hone para bhI) paraspara meM saMkramaNa nahIM hotA, yaha kathana pudgala kI apanI svataMtratA ko spaSTa karatA hai| 5. saMkramaNa meM thibukka (stibuka) saMkramaNa nAma kA eka saMkramaNa hai| isa kAraNa karma eka samaya ke pUrva hI anya prakRti meM badala jAtA hai| jaise - kSayopazama dazA meM sarvaghAti spardhaka dezaghAtirUpa meM badala jAte haiN| isase saMkramaNa kI sUkSmatA kA bodha hotA hai| 6. karma kA viziSTa rUpa se saMkramaNa ho, aise vikalpa ke kAraNa kisI bhI karma kA saMkramaNa nahIM hotaa| jaisA saMkramaNa honA hotA hai, Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dazakaraNa carcA vaisA hotA hai, use jIva mAtra jAnatA hai| isataraha jIva mAtra jJAtA hI hai; yaha viSaya samajha meM AtA hai| vikalpa kisI bhI kArya ko karane meM samartha nahIM hai; isa apekSA se vikalpa asamartha haiM; aisA spaSTa nirNaya hotA hai| saMkramaNakaraNa ke saMbaMdha meM bra. jinendravarNIjI kA vicAra hama Age de rahe haiM - "saMkramaNa kI prakriyA manovijJAnAnusAra mAnasika granthiyoM se chuTakArA pAne kA mAnavajAti ke lie atIva upayogI, saralatama evaM mahatvapUrNa upAya hai| saMkramaNakaraNa kA siddhAnta pratyeka vyakti ke lie AzAspada aura preraka - saMkramaNa kA yaha siddhAnta spaSTataH pratyeka vyakti ke lie AzAspada evaM puruSArtha preraka haiM ki vyakti pahale cAhe jitane duSkRtoM (pApoM) se ghirA ho, parantu vartamAna meM vaha satkarma kara rahA hai, sadbhAvanA aura sadvRtti se yukta hai to vaha karmoM ke duHkhada phala se chuTakArA pA sakatA hai aura utkRSTa rasAyana (pariNAma) Ane para karmoM se sadA-sadA ke lie chuTakArA pA sakatA hai| jaise - tulasIdAsa jI / kisI vyakti ne pahale acche karma bAMdhe hoM, kintu vartamAna meM vaha duSpravRttiyA~ apanAkara bure (pApa) karma bAMdha rahA hai to pahale ke puNya karma bhI pApakarma meM badala jaaeNge| phira unakA koI bhI acchA va sukhada phala nahIM mila skegaa| ataH saMkramaNakaraNa dvArA manuSya apane jIvana sadupayoga yA duSprayoga kara apane durbhAgya ko saubhAgya meM yA saubhAgya ko durbhAgya meM badala sakatA hai| pratyeka vyakti apanA bhAgya vidhAtA svayaM hI hai, bhAgya ko badalane meM vaha pUrNa svAdhIna hai|" 1. karma siddhAnta, pR. 21, 22 2. karmasiddhAnta pR. 28, 29 Khata Ananji Adhyatmik Duskaran Book (62) bhAvadIpikA cUlikA adhikAra aba Age saMkramaNakaraNa saMbaMdhI vizeSa jJAna karAne ke abhiprAya se bhAvadIpikA zAstra kA vibhAga de rahe haiN| karma kI saMkramaNakaraNa avasthA kahate haiM - "anya prakRtiyoM ke paramANu dUsarI anya prakRtiyoMrUpa hokara pariName, use saMkramaNa kahate haiN| jo matijJAnAvaraNAdi ke paramANu zrutajJAnAvaraNarUpa hokara pariName, zrutajJAnAvaraNa ke avadhijJAnAvaraNarUpa aura avadhijJAnAvaraNa ke mana:paryayajJAnAvaraNarUpa tathA mana:paryayajJAnAvaraNa ke kevalajJAnAvaraNarUpa, kevalajJAnAvaraNa ke mana:paryaya Adi jJAnAvaraNarUpa hokara paraspara rUpa pariNamate haiN| matijJAnAvaraNAdi zrutajJAnAvaraNAdirUpa pariName, zrutajJAnAvaraNAdi matijJAnAvaraNAdi rUpa hokara pariName yaha paraspara sajAtIya dravya kA sajAtIya meM saMkramaNa huA, vijAtIya meM saMkramaNa nahIM hotA / isI prakAra darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kA darzana mohanIya kI prakRtirUpa, cAritramohanIya kI paccIsa prakRtiyoM kA cAritra - mohanIya kI prakRtirUpa, aMtarAya kI pA~ca prakRtiyoM kA apanI aMtarAya kI prakRtiyoMrUpa, vedanIya kI do prakRtiyoM kA sAtAvedanIya kA asAtAvedanIyarUpa, asAtAvedanIya kA sAtAvedanIyarUpa saMkramaNa hotA hai| nAmakarma kI 93 prakRti paraspara nAmakarma kI prakRtirUpa, gotrakarma kI nIcagotra kI uccagotra aura uccagotra kI nIcagotrarUpa hokara - Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dazakaraNa carcA apanI-apanI sajAtIya prakRtiyoMrUpa hokara paraspara saMkramaNa hotA hai, vijAtIya prakRtirUpa pariNamate nahIM haiN| aise Ayu karma ke binA sAta karmoM kA paraspara meM saMkramaNa hotA hai| Ayu karma kA saMkramaNa karaNa nahIM hotaa| isalie Ayukarma meM saMkramaNa karaNa binA nau karaNa hI hote haiN| aise sattArUpa rahe Ayukarma binA sAta karma, unakA apanI-apanI prakRtiyoM kA apanI-apanI prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai| isaprakAra saMkramaNa karaNa bhI AtmA ke bhAvoM ke anusAra hI hotA hai| jaba jo jIva zubha lezyAdi zubha bhAvoMrUpa pariNamatA hai, taba asAtAvedanIya Adi azubha prakRtiyoM kA dravya sAtAvedanIya Adi zubha prakRtiyoM meM saMkramaNa/saMkramita hotA hai| jaba (jIva) azubha lezyAdi azubhabhAvoM rUpa pariNamatA hai, taba sAtAvedanIya Adi zubha prakRtiyoM kA dravya asAtAvedanIya Adi azubha prakRtirUpa pariNamatA hai| aisA saMkramaNakaraNa kA vidhAna jaannaa|" Agamagarbhita praznottara aba Age saMkramaNakaraNa kA viSaya de rahe haiN| 1. prazna : saMkramaNakaraNa kA svarUpa kyA hai? uttara : 1. eka prakRti kA anya sajAtIya prakRti meM parivartita ho jAne ko saMkramaNa kahate haiN| 2. eka avasthA se dUsarI avasthArUpa saMkrAnta honA saMkramaNa hai|' 2. prazna : saMkramaNa kitane prakAra kA hai? uttara : karmoM kA yaha saMkramaNa 4 prakAra kA hai - 1. prakRti saMkramaNa, 2. pradeza saMkramaNa, 3. sthiti saMkramaNa, 4. anubhAga sNkrmnn| 1. eka prakRti kA anya prakRti meM saMkramaNa ho jAnA, yaha prakRti ___ saMkramaNa hai| jaise - krodha karma kA mAna kaSAya meM badalanA / ' 2. vivakSita karma pradezAgra anya prakRti meM sakrAnta kiyA jAtA hai, use pradeza saMkramaNa kahate haiN| (dha. 16/408) 3. karmoM kI sthiti kA utkarSita - apakarSita honA sthiti saMkramaNa hai| 4. karmoM kA anubhAga kA apakarSita honA - utkarSita honA ____ anubhAga saMkramaNa hai / (dha. 16/375) darzanamoha kA cAritramoha meM saMkramaNa nahIM hotA; tathApi darzanamoha kA darzanamoha meM saMkramaNa hotA hai| jaise - mithyAtva kA samyagmithyAtva meN| anmom (63) 1.- ja.dha. 9/3 2.-dha. 16/340 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 * cAritra moha kA darzanamohanIya meM saMkramaNa nahIM hotA / * cAritramoha kA cAritramoha meM saMkramaNa hotA hai| jaise saMjvalana krodha kA mAna meN| 3. prazna uttaraprakRti saMkramaNa kitane prakAra kA hai? yaha paribhASA sahita spaSTa kreN| uttara : uttaraprakRti saMkramaNa pA~ca prakAra kA hai - 1. udvelanasaMkramaNa, 2. vidhyAtasaMkramaNa, 3. adhaHpravRtta saMkramaNa, 4. guNasaMkramaNa, 5. sarvasaMkramaNa / dazakaraNa carcA 4. prazna: udvelana saMkramaNa kise kahate haiM? uttara : jahA~ udvelanA prakRti ke paramANu ko udvelanA-bhAgahAra kA bhAga dene para eka bhAga mAtra paramANu anya prakRtirUpa pariNata hote haiM, vaha udvelana saMkramaNa hai| 5. prazna : vidhyAta saMkramaNa kise kahate haiM? uttara : jahA~ manda vizuddhi vAle jIva ke abandha prakRtisambandha paramANuoM ko vidhyAta bhAgahAra kA bhAga dene para eka bhAga paramANu anya prakRtirUpa pariNata hote haiM, vaha vidhyAta saMkramaNa hai| 6. prazna: adhaH pravRtta saMkramaNa kise kahate haiM? uttara : jahA~ jisake bandha kI saMbhAvanA ho, aisI prakRti ke paramANuoM ko adhaHpravRttabhAgahAra kA bhAga dene para eka bhAga mAtra paramANu anya prakRtirUpa pariNata hote haiM, vaha adhaH pravRtta saMkramaNa kahalAtA hai| 7. prazna: guNa saMkramaNa kise kahate haiM? uttara : vivakSita azubha prakRti ke paramANuoM ko guNasaMkramaNa bhAgahAra kA bhAga dene para eka bhAga mAtra paramANu anya prakRtirUpa pariNata hote haiM tathA prathama samaya meM jitane paramANu anya prakRtirUpa pariNata Khata Ananji Adhyatmik Duskaran Book (64) Agamagarbhita praznottara (saMkramaNakaraNa) hue usase dUsare samaya meM asaMkhyAtaguNe paramANu anya prakRtirUpa pariNata hote haiM, tIsare samaya meM dUsare samaya se asaMkhyAtaguNe paramANu anya prakRtirUpa pariNata hote haiN| 123 isaprakAra kramazaH asaMkhyAtaguNA- asaMkhyAtaguNA saMkramaNa jahA~ pravRtta ho vahA~ usa prakRti ke pradezoM kA guNasaMkrama kahalAtA hai| 8. prazna: sarvasaMkramaNa kise kahate haiM? uttara : jihA~ kisI prakRti ke sakala paramANu anya prakRti rUpa pariNata ho jAya vahA~ sarvasaMkramaNa kahalAtA hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carcAtmaka praznottara (upazAMtakaraNa) a. 7 125 3. prazna : sattvakaraNa aura upazAntakaraNa meM kyA antara hai? uttara : karmabaMdha hone ke bAda udayakaraNa kAla paryaMta ke bIca ke kAla meM jo karma kA astitva rahatA hai, use sattva athavA sattA kahate haiN| sattA (sattva) karaNa kA kAla dIrgha hotA hai| karmabaMdha hone ke bAda maryAdita kAla paryaMta karma ke udaya, udIraNA nahIM honA - karma kI dabe rahanerUpa avasthA ko upazAMtakaraNa kahate haiN| sattvakaraNa ke kAla kI apekSA se upazAMtakaraNa kA kAla ati alpa hotA hai| upazAMtakaraNa ke saMbaMdha meM jinendravarNIjI ke vicAra nimnAnusAra adhikAra AThavA~ 8 - upazAMtakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara 1. prazna :- upazAntakaraNa kise kahate haiM? uttara :- 1. upazAMtakaraNa ko hI upazamanA karaNa kahate haiN| 2. upazAMtakaraNa AThoM karmoM meM hotA hai| 3. upazAMta avasthA ko prApta karma kA utkarSaNa, apakarSaNa aura saMkramaNa ho sakatA hai; kintu usakI udIraNA nahIM hotii| 4. upazAMtakaraNa/upazamanAkaraNa AThoM karmoM meM hotA hai| 5. karmoM kI dasa avasthAoM meM eka upazAMtakaraNa bhI hai| 2. prazna :- yadi upazAntakaraNa nahIM hotA to kyA Apatti AtI? uttara :- yadi upazAMta karaNa nahIM hotA to karmabaMdha ke bAda tatkAla hI karma kA udaya A sakane ke kAraNa karmodaya kI vyavasthita vyavasthA hI bhaMga ho jaatii| yadi upazAMta karaNa nahIM mAneMge to karmabaMdha hone ke anaMtara/tatkAla hI kaSAya Adi kA udaya ho jAne se koI bhI samyagdRSTi, saMyamI, jAnI. pUrNa jJAnI Adi hone kA kArya bhI jIva nahIM kara skgaa| "upazamanakaraNa kA bhI bahuta bar3A mahatva : kyoM aura kaise? - upazamana kA bhI jIva ko bandha se mukti kI ora le jAne meM bahuta bar3A hAtha hai| kyoMki jitanI dera taka karmamala upazama-avasthA meM zAnta rahA-dabA rahA, yA udaya se virata rahA, utanI dera taka AtmA ke pariNAma zata-pratizata nirmala tathA zuddha rhe| itane kAla taka usameM na to koI rAgAdi kA vikalpa uThA, aura na hI koI kssaay| vaha utanI dera taka pUrNatayA samatA athavA zamatA se yukta rhaa| yaha thor3A-sA kAla bIta jAne para bhale hI karma udaya meM A jAe, aura usake prabhAva se jIva meM punaH vikalpa evaM kaSAya jAgRta ho jAe; kintu upazama kAla meM to vaha utanI dera taka pUrNatayA nirvikalpa tathA vItarAga rahA hI hai| yadyapi yaha kAla atIva alpa hotA hai, phira bhI mumukSu sAdhaka ke jIvana meM, bandha se mukti kI ora daur3a lagAne meM isakA mahatva bahuta adhika hai| bandha se mukti kI yAtrA meM upazama kA par3Ava vItarAgatA aura nirvikalpatA kI jhA~kI dikhane vAlA par3Ava hai|" - ---1. karma siddhAnta (jinendra varNI) pR. 108 (65) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvadIpikA cUlikA adhikAra karma kI upazAMtakaraNa avasthA kahate haiM : apanI-apanI sthiti ko liye hue sattA meM rahA huA jJAnAvaraNAdi karmoM kA dravya, jisameM jisakI jitane kAla taka udIraNA nahIM hotI, utane kAla taka upazAMta karaNa kahalAtA hai| jo zubhAzubhakarma AtmA ke tIvra-maMdakaSAyoM kA anubhAga sahita zubhAzubhabhAvoM se jaghanya, madhyama, utkRSTa sthiti sahita baMdhA hai, vaha to dRr3harUpa se rahatA hai| jaba taka usakI udIraNA hone yogya hIna - adhika anubhAga ko liye AtmA ke bhAva na hoM, taba taka usa karma kI udIraNA karane ke liye AtmA samartha nahIM hai| jaba vaise hI tIvra-maMda anubhAga sahita AtmA ke udIraNA yogya bhAva hoM, taba usa karma kI udIraNA karane meM samartha hotA hai| isalie jitane kAla, jisa karma kI udIraNA nahIM hotI, dUsaredUsare karaNa hote haiM utane kAla taka upazAMta karaNa kahalAtA hai| Agamagarbhita praznottara 1. prazna :- upazama karaNa kise kahate haiM? uttara :- vivakSita prakRti ke jo niSeka udayAvalI se bAhara haiM, unake paramANuoM ko udayAvalI meM Ane ke ayogya karane kA nAma upazama athavA upazAnta karaNa hai| 2. prazna :- upazama ke kitane bheda haiM? uttara :- upazama ke do bheda haiM - eka antarakaraNa rUpa upazama aura dUsarA sadavasthA rUpa upazama / 3. prazna :- antarakaraNa upazama kise kahate haiM? uttara :- jisa karma kA antarakaraNa karanA ho usakI prathama sthiti aura dvitIya sthiti ko chor3akara madhyavartI antarmuhUrta mAtra sthiti ke niSekoM kA abhAva karane ko antarakaraNa kahate haiN| jaise, mithyAdRSTi mithyAtvakarma kA antarakaraNa karatA hai| isameM antarmuhUrta kAla lagatA hai| so vaha anAdikAla se udaya meM Ane vAle mithyAtvakarma kI antarmuhUrta pramANa sthiti sambandhI niSeka ko chor3akara usase Upara ke antarmuhUrta pramANa sthiti ke niSekoM ko apane sthAna se uThA-uThAkara kucha ko prathama sthiti (nIce kI sthiti) sambandhI niSekoM meM milA detA hai| kucha ko dvitIya sthiti saMbaMdhI niSekoM meM milA detA hai| isataraha vaha taba taka karatA rahatA hai, jabataka antarmuhUrta pramANa sthiti ke pUre niSeka samApta na ho jaayeN| jaba madhyavartI samasta niSeka Upara kI athavA nIce kI sthiti ke niSekoM meM de diye jAte haiM aura prathama sthiti tathA dvitIya sthiti ke bIca kA antarAyAma mithyAtva Annuajradhyatmik Dukaram Bank (66) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agamagarbhita praznottara (upazAMtakaraNa) a.7 128 dazakaraNa carcA karma ke niSekoM se sarvathA zUnya ho jAtA hai taba antarakaraNa pUrNa ho jAtA hai| 3. prazna :- antarakaraNa rUpa upazama kisako kahate haiM? uttara :- antarakaraNa kA svarUpa pahale kahA hai, antarakaraNa ke dvArA AgAmI kAla meM udaya Ane yogya karma paramANuoM ko Age-pIche udaya Ane yogya karane kA nAma antarakaraNarUpa upazama hai| 4. prazna :- sadavasthArUpa upazama kisako kahate haiM? uttara :- AgAmI kAla meM udaya Ane yogya niSekoM ke sattA meM rahane ko (udIraNA ke ayogya hone ko) sadavasthArUpa upazama kahate haiN| 5. prazna :- upazama bhAva aura upazAnta karaNa meM kyA antara hai? uttara :- upazamabhAva aura upazAMtakaraNa meM aMtara batA rahe haiM - 1. upazama bhAva to mohanIya karma kA hI hotA hai| upazAntakaraNa saba prakRtiyoM kA hotA hai| 2. upazAntakaraNa AThaveM guNasthAna paryanta hI hotA hai| upazama bhAva gyArahaveM guNasthAna paryanta pAyA jAtA hai| 3. karaNAnuyoga meM upazama kA 'anudaya' artha vivakSita hai| 4. jo karma udaya meM nahIM diyA jA sake vaha upazAnta kahalAtA hai|' karma ko udaya ke lie ayogya karanA upazAMta hai| pariNAmoM kI vizuddhi se karmoM kI phaladAna zakti kA prakaTa na honA upazama hai| 5. badhyamAna tathA udIrNa (va udita) se bhinna samasta karmoM kI upazAnta saMjJA hai| (dha. 12/306) 6. yaha upazama yA upazamanA do prakAra kI hai - 7. adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa - ina pariNAmoM ke dvArA jo mohanIya karma kI upazamanA hotI hai, vaha prazastopazamanA hai| 8. bandha ke samaya hI kucha karmapradezoM meM aprazasta upazamanA hotI hai, vaha yahA~ prakRta hai| kitane hI karma-paramANuoM kA bahiraGga-antaraGga kAraNavaza udIraNA dvArA udaya meM na Ane denA, ise aprazasta upazamanA kahate haiN| 10. isa upazamakaraNa se yukta karma-paramANuoM kA apakarSaNa, utkarSaNa athavA saMkramaNa to sambhava hotA hai, parantu udaya-udIraNA nahIM hotii| 11. isa upazAnta dravya ko udayAvalI meM prApta na karAne kA niyama apUrvakaraNa guNasthAna paryanta hI hotA hai| 12. anivRttikaraNa guNasthAna meM praveza karane ke prathama samaya meM hI sabhI karmoM ke upazAMta Adi tInoM karaNa (upazAMta, nidhatti va nikAcita) yugapat vyucchinna (naSTa) ho jAte haiN| manksD.KailabiData Annan Adhyatmik Dukaran Book 1.dha. 9/236 (67) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra nauvA~ - dasavA~ 9-10. nidhattikaraNa evaM nikAcitakaraNa AgamAzrita carcAtmaka praznottara AcArya nemicandra ne gommaTasAra karmakANDa ke dazakaraNa cUlikA adhikAra meM gAthA kramAMka 440 meM nidhatti aura nikAcita kI paribhASA dI hai usakA hindI anuvAda hama nIce de rahe haiM - (AryikA AdimatIjI) nidhatti - (1) jo karma pradezAgra (udIraNA karake) udaya meM dene ke lie athavA anya prakRtirUpa pariNamane ke lie zakya nahIM hai, vaha nidhata hai| (2) jo karma pradezAgra nidhattikRta hai yAni udaya meM dene ke lie zakya nahIM hai, anya prakRti meM saMkrAnta karane ke lie bhI zakya nahIM hai; kintu apakarSaNa va utkarSaNa karane ke lie zakya hai; aise pradezAgra kI nidhatti saMjJA hai| nikAcita- jo karma ina cAroM (udIraNA, saMkramaNa, utkarSaNa apakarSaNa) ke lie ayogya hokara avasthAna kI pratijJA meM pratibaddha hai usakI usa avasthAna lakSaNa paryAya vizeSa ko nikAcanakaraNa kahate haiN| yahA~ taka to jo kucha diyA vaha saba zAstrAdhAra se diyA hai| nidhatti aura nikAcitarUpa karma phala dekara hI naSTa hote haiM; una karmoM ke sAmane 2. dha. pu. 16, pRSTha 516 9. dha.pu. 9, pRSTha 235 3. dhavalA pustaka- 9, pRSTha 236 mak 3D Kala Ananji Adhyatmik Duskaran Book (68) AgamAzrita carcAtmaka praznottara (nidhattikaraNa-nikAcitakaraNa) a. 8 131 jIva kA kucha nahIM calatA, karma kA phala to bhoganA hI par3egA, aisA kathana kiyA jAtA hai, vaha jisa apekSA se kahA jAtA hai, vaha usa apekSA se vahA~ ke lie satya hI hai| isameM hameM kucha kahanA nahIM hai| isakA spaSTa artha karane ke lie hama yaha bhI samajha sakate haiM ki pAMcoM pAMDavoM ko, gajakumAra munirAja ko athavA rAmacandrajI evaM sItAjI ko jo pratikUla saMyogajanya duHkha huA thA, vaha pAparUpa nikAcita karma kA udaya thA / ye pAparUpa nikAcita ke udAharaNa ho sakate haiN| tIrthaMkara avasthA ko prApta karake jo mukta ho gaye aise zAMtinAtha, kuMthunAtha, aranAtha jaise mahApuruSoM ko gRhastha jIvana meM puNyarUpa nikAcita karma thA, jo udaya meM Akara phala dekara hI naSTa ho gyaa| isa kAraNa ve cakravartI aura kAmadeva bhI bane the| yaha puNyarUpa nikAcita kA udAharaNa ho sakatA hai| 1. prazna :- nidhatti karma evaM nikAcita karma ye donoM karma atyanta dRr3ha hote haiN| una karmoM kA phala jIva ko bhoganA hI par3atA hai - aisA kathana zAstra meM AtA hai| yaha jAnakara hamAre mana meM yaha prazna hotA hai ki arahaMta - siddha banane vAle jIvoM ne ina karmoM kA nAza kaise kiyA hogA? kahA~ kiyA hogA? yaha spaSTa kreN| uttara :- Apako prazna honA svAbhAvika hai; aise prazna aneka jijJAsuoM ko hote haiN| AcArya nemicandra ne gommaTasAra karmakANDa meM hI dazakaraNa cUlikA ke antima gAthA 450 meM hI Apake prazna kA uttara diyA hai, vaha isaprakAra hai - udaye kamamudaye, cauvi dAduM kameNa No sakkaM / uvasaMtaM ca NidhattiM, NikAcidaM taM apuvvotti / / 450 / / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dazakaraNa carcA AgamAzrita carcAtmaka praznottara (nidhattikaraNa-nikAcitakaraNa) a.8 133 artha - jo udayAvalI ko prApta karane meM samartha nahIM hotA hai aisA upazAMtakaraNadravya tathA jo saMkramaNa athavA udaya ko prApta hone meM samartha nahIM hai aisA nidhattikaraNa dravya evaM jo udayAvalI, saMkramaNa, utkarSaNa aura apakarSaNa ko prApta hone meM samartha nahIM hai aisA nikAcittakaraNa dravya haiM - ye tInoM hI prakAra ke karaNadravya apUrvakaraNa guNasthAna paryanta hI pAe jAte haiM, kyoMki anivRttikaraNa guNasthAna meM praveza karane ke prathama samaya meM hI sabhI karmoM ke ye tInoM karaNa yugapata vyucchinna ho jAte haiN| arthAt praveza karane ke pahale hI yahA~ mukhyarUpa se yaha samajhanA Avazyaka hai ki jaba karmabhUmija manuSya muni avasthA ko svIkAra karake anivRttikaraNa nAmaka nauMve guNasthAna meM praveza karate haiM to tatkAla (AThaveM guNasthAna ke antima samaya meM kaho athavA nauveM guNasthAna ke pahale samaya meM) karmoM kA nidhatti va nikAcitapanA naSTa hotA hai aura kSapaka munirAjoM kA arahaMta-siddha banane kA kArya atitIvra gati se prAraMbha hotA hai| isa puruSArthamUlaka aMza kA jJAna sAmAnya manuSya ko bhI honA caahie| zAstra ke jAnakAroM kI yaha bahuta bar3I jimmedArI hai| ___jo karma ko hI sAmarthyazAlI siddha karanA cAhate haiM, ve karma ke nidhatti-nikAcitapane kA jJAna to janasAmAnya ko karAte haiM; lekina una karmoM ko naSTa karane kA sAmarthya bhI jIva meM hai; isa viSaya kA kathana karanA chor3a dete haiM yaha ucita nahIM hai| jinavANI kA kathana to mukhyarUpa se jIva ko Upara uThAne ke lie, puruSArthI banAne ke lie karanA hotA hai, karanA bhI caahie| jo upadeza jIva ko apanI hIna avasthA se nikAlakara ucca avasthA paryanta pahu~cAtA hai, vahI jinadharma kA upadeza hai| ___ ataH jinavANI kA kathana karanevAlA vaktA ho athavA janasAmAnya paryanta lekhana ke mAdhyama se sarvajJa bhagavAna kI vANI ko pahu~cAnevAlA lekhaka ho, usakA pramukha karttavya to yahI hai ki zrotA athavA pAThaka utsAha ke sAtha apane jIvana ko pragatizIla bnaaveN| jIva ko arthAt svayaM ko sAmarthya saMpanna svIkAra kreN| apane ko karmoM kA gulAma na samajheM aisA hI kathana aura lekhana karanA Avazyaka hai| anivRttikaraNa nAmaka nauMve guNasthAna ke pahale-pahale puNyarUpa athavA pAparUpa nidhatti-nikAcitapanA rahanA bAta alaga hai aura karmoM ke nidhatti-nikAcitapane ke kAraNa jIva karmoM meM kucha kara hI nahIM sakatA, karma to balavAna hI hai, jIva ko kie hue puNya-pApa kA phala bhoganA hI anivArya hai, jIva, karmoM ke sAmane kucha nahIM kara sakatA hai; aisA ekAnta rUpa se kathana karanA bAta alaga hai| ___isIlie dravyAnuyoga ke mAdhyama se pratyeka jIva, svabhAva se bhagavAna hI hai, kamajorI se athavA paryAyagata pAtratA se vartamAna paryAya meM tAtkAlika vibhAva bhAva hote haiM, usameM karma nimitta hai| isataraha pratyeka jIva ko apane mUla svabhAva kA va paryAyagata pAtratA kA jJAna karanA evaM karAnA caahie| isakAraNa AtmasvabhAva kA/zuddhAtmasvabhAva kA jJAna karAnevAle samayasAra zAstra ko graMthAdhirAja kahA hai, jo ki parama satya hai| AcArya yogIndudeva ne to appA so paramappA, AtmA hI paramAtmA hai, aisA upadeza diyA hai| 2. prazna :- nidhatti, nikAcitakaraNa ko nahIM mAneMge to kyA ApattiyA~ AyeMgI? 1. 'savvesi kammANamaNiyaTTiguNaTThANapavesapaDhasamae ceva edANi tiNNi vi karaNANi akkameNa vocchiNNANi tti bhaNidaM hoi|' jayadhavala pu. 13, pR. 231 (69) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 dazakaraNa carcA uttara :- 1. isa loka meM jIva aura pudgala kI jo-jo paryAyeM / avasthAe~ hameM Apako jAnane meM AtI hai unameM sAmAnya evaM vizeSa aisI do prakAra kI avasthAe~ dekhane ko milatI hI hai| ( dharmAdi dravyoM kI paryAyoM ko yahA~ gauNa kiyA hai; kyoMki unake arUpIpanA hone ke kAraNa unake saMbaMdha meM honevAlA jJAna chadmastha ko vizada / spaSTarUpa se nahIM hotA) / jaise kisI bhI raMga kI avasthA ho, vaha sAmAnya aura vizeSa hotI hI hai| snigdha kI paryAyeM bhI alaga-alaga hotI hI hai| mIThApana meM bhI bhinnatA kA spaSTa jJAna hotA hai| jaise gur3a bhI mIThA hotA hai, zakkara bhI mIThI to rahatI hI hai| mizrI kA mIThApana kA jJAna to sabako samajha meM AtA hI hai| isase bhI adhika mIThApana saikrIna meM hotA hai| jaise Upara pudgala kI paryAyoM meM hamane vizeSatA kA jJAna kraayaa| vaise karma kI jo-jo alaga avasthAe~ hai, unakA bhI jJAna karanA caahie| karma to pudgalarUpa hai, yaha bAta to AgamAbhyAsI ko spaSTa hI hai| pudgalamaya karma kI bhI hInAdhikatA honA svAbhAvika hai| isalie jina karmoM meM adhika dRr3hatA / paripakvatA rahatI hai| unheM hI to nidhatti, nikAcita nAma milatA hai| yadi karmoM meM nidhatti, nikAcitapanA hama nahIM mAneMge to pudgala kI avasthAoM kA hameM yathArthajJAna nahIM hai, isalie hameM ajJAnatA kA doSa AyegA / 2. sAdhaka jIva kI jisa vItarAgatA ko dharma kahate haiM, usa dharma meM hInAdhikatA hotI hai| cauthe guNasthAna kI vItarAgatA / dharma ke kAraNa jina karmoM kA nAza hotA hai, ve karma to sAmAnyarUpa se dRr3ha hote haiN| jo mAtra bhAvaliMgI munirAja ke jIvana meM aura vaha bhI anivRttikaraNa nAmaka guNasthAna meM pragaTa honevAle dharma se nirjarita hote haiM, ve karma vAstavikatA jio (70) AgamAzrita carcAtmaka praznottara (nidhattikaraNa- nikAcitakaraNa) a. 8 135 rUpa se dekhA jAya to ati ati dRr3ha honA hI caahie| isa anumAna se bhI hama karmoM meM nidhatti, nikAcitapanA kI siddhi kara sakate haiN| 3D Kaila yadi hama nidhatti, nikAcitarUpa karmoM ko nahIM mAneMge to cauthe guNasthAna ke dharma aura nauveM guNasthAna ke dharma meM bheda arthAt tAratamyatA hai isakA svIkAra na hone kI Apatti aayegii| 3. yadi hama pApamaya nidhatti, nikAcita karma kI avasthA kA svIkAra nahIM kareMge to dharmarAja, bhIma Adi mahApuruSoM ko gRhastha jIvana meM athavA munirAja ke jIvana meM bhI jo pratikUlatA kA sAmanA karanA par3A aisA kArya kaise ho sakate the ? ina kAraNoM se karma meM nidhatti, nikAcitakaraNarUpa avasthA honA cAhie aura hameM bhI unako mAnanA hI caahie| 3. prazna :- nidhatti, nikAcitarUpa karmoM ko jIva kina pariNAmoM se bA~dhatA hai, spaSTa kareM ? uttara :- pahale hameM yaha svIkAranA cAhie ki nidhatti aura nikAcitapanA puNya-pApa donoM arthAt AThoM karmoM meM hotA hai| sAmAnyarUpa se pahale hama yaha jAneM ki tIvra mithyAtva pariNAma se sahita jo atyanta saMkleza pariNAma karegA vahI jIva pAparUpa nidhattinikAcitarUpa karmoM kA baMdha kregaa| usI taraha jo jIva mokSamArgI huA ho arthAt cauthe, pA~caveM evaM chaThaveM guNasthAnavartI ho evaM dharmaprabhAvanA karane kA jise vizeSa vizuddha pariNAma ho, vahI jIva . puNyarUpa nidhatti - nikAcita karmoM kA baMdha karegA / phone Book 4. yadi puNyamaya nidhatti nikAcita karmoM ko nahIM mAneMge to zAMtinAtha, kuMthunAtha, aranAtha jaise tIrthaMkara, kAmadeva tathA cakravartitva ke puNya kA bhoga bhI kaise saMbhava ho sakatA thA? Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 dazakaraNa carcA AgamAzrita carcAtmaka praznottara (nidhattikaraNa-nikAcitakaraNa) a.8 137 vizeSa khulAsA karate hue hama yaha bhI kaha sakate haiM ki jo jIva usakA bhAna/jJAna nahIM rakhatA to karma balavAna hai, karma jIva ko parezAna yathArtha deva-zAstra-guru kI virAdhanA karatA ho, sapta tattva kA virodha karatA hai, aisA anAdi kA rUr3ha vyavahAra calatA hai| isa vyavahAra kA karatA ho, sapta vyasanoM meM lipta rahanA jinakI jIvana-caryA bana gayI ho, svIkAra jinavANI mAtA ne bhI apane kathana meM kiyA hI hai| tIvra hiMsAdi pApa pariNAma evaM kArya jinake lie sahaja ho, aise jIva jIva apanI vartamAnakAlIna avasthA meM vItarAgatA pragaTa karatA pAparUpa nidhatti, nikAcita karmoM kA baMdha kreNge| hai, jaba jIva kA karma se yuddha prAraMbha hotA hai| prArambha meM jIva kI usIprakAra jo jIva aSTAMga samyagdarzana sahita jIvana bitAte ho| dharmarUpa paryAya (vItarAgatA) alpa mAtrA meM rahatI hai, jaba anAdikAlIna sapta tattva, nava padArthoM kA yathArtha jJAna rakhate ho evaM jinendra zAsana kI karmarUpI zatru se yuddha karane meM sAmarthya kI mAtrA kama rahatI hai, taba jIva prabhAvanA karane meM jisakA jIvana samarpita ho| ekendriyAdi sarva jIvoM ke balahInapanA ko spaSTa karane ke lie karma ko balavAna kahane kA kArya kI hiMsA se virata ho / anya asatyAdi pApoM se sarvathA rahita ho gaye hotA hI hai| yaha kathana vartamAna avasthA kI apekSA asatya bhI nahIM hai; ho, jinake zvAcchozvAsa meM dayApAlana kA bhAva ho| - aise pariNAmoM kyoMki jIva to apanA bala pragaTa hI nahIM karatA to karma ko balavAna ke dhAraka jIva puNyarUpa nidhatti-nikAcita karmoM kA baMdha kara sakate haiN| evaM (svabhAva se anaMta vIryavAn jIva ko bhI majabUrIvaza jJAniyoM se) balahInapane kI upAdhi milatI hai| (karaNAnuyoga ke abhyAsuoM se nivedana hai ki ve isa prazna ke uttara jIva ko apanA jJAna/bhAna hone para arthAt samyagdarzana pragaTa hone saMbaMdhI mujhe mArgadarzana kreN|) para jIva kA mAnasa karma ko parAjita karane kA banatA hai| apanI zakti nidhatti, nikAcitarUpa karma ke viSaya meM mujhe aneka zaMkAe~ haiM; ke anusAra viparIta mAnyatArUpa adharma kA nAza karake mithyAtva evaM unako lekara mujhe vizeSa jijJAsA hai| maiM Agama ke AdhAra se samAdhAna anantAnubaMdhI karma ko pachAr3akara prArambha meM hI naSTa karatA hai| yaha bahuta cAhatA hU~; jisase aneka pAtra jIva apanI jIvana kI dizA badala ske| bar3A kAma ho gyaa| bhAIsAhaba! pahale zAstra ke AdhAra se nidhatti-nikAcita kI ___ aba jIva ko AtmasAmarthya kA vizvAsa ho gyaa| dhIre-dhIre paribhASA jAnane kA kAma kreN| kisI bhI zaMkA kA samAdhAna to jJAna/ jIva apanA sAmarthya bar3hAtA rahatA hai| isI krama meM munipanA ke lie jAnane se hI hogaa| yogya dharma pragaTa ho gyaa| AtmAnanda bar3hatA rahA, tathApi karma ko jaba aura jahA~ bhI hAra tathA jIta kA prasaMga rahatA hai, taba sAmAnya arthAt apane vibhAva bhAvoM ko AmUlacUla naSTa karake sAkSAt bhagavAna banane ke mArga meM kaThinAIyoM ko yahA~ nidhatti, nikAcita karma nAma se niyama yaha hai ki balavAna jItatA hai aura balahIna hAra jAtA hai| kahA hai| karma zatru meM nidhatti, nikAcitapanA apUrvakaraNa nAmaka AThaveM jIva aura karma meM bhI jaba jIva apanI paryAyagata yogyatA se dharma guNasthAna ke aMtima samaya paryanta rahatA hai| pragaTa nahIM kara paataa| apane meM anantavIrya arthAt sAmarthya hone para bhI mujhaa (71) jIva apane vItarAga pariNAmoM ko apUrva-apUrvarUpa se bar3hAtA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dazakaraNa carcA rahatA hai aura Ananda bhI bhogatA rahatA hai| isI krama meM vItarAga pariNAmoM meM aura vizeSatA AtI rahatI hai| usI vizeSatA ko anivRttikaraNa pariNAma kahate haiN| ise nauvA~ guNasthAna bhI kahate haiN| pariNAmoM meM anivRttipanA Ate hI atyanta dRr3ha aise nidhattinikAcita karma kI dRr3hatA svayameva naSTa hotI hai aura ve karma sAmAnya karma banakara yathAyogya samaya para udaya meM Ate haiN| jaise jame hue ghI ko agni kA saMparka cAlU hote hI vaha ghI tatkAla pighalane lagatA hai, vaise anivRttikaraNa pariNAma utpanna hote hI nidhatti, nikAcita karmoM kA tatkAla nAza ho jAtA hai| isa kAraNa ve nidhatti, nikAcita karma hI sAmAnya karmarUpa se pariNata ho jAte haiM aura yathAyogya samaya para yathAyogya phala dete haiN| __ mokSamArga vizeSa-vizeSa vikasita hotA rahatA hai| sAkSAt bhagavAna hone kA kArya gatizIla rahatA hai aura alpakAla meM hI ve mahAna puruSArthI kSapaka munirAja arahaMta banate haiN| isakA spaSTa artha yaha ho gayA ki kSapaka munirAja hI anivRttikaraNa guNasthAna meM nidhatti, nikAcita karmoM ko vRddhiMgata vItarAga pariNAmoM se naSTa karate haiN| upazamaka anivRttikaraNa guNasthAna ko prApta munirAja bhI nidhattinikAcita karmoM se rahita hote haiN| AThaveM guNasthAna taka vyakta hone vAlA dharma (vItarAga, ratnatraya) nidhatti, nikAcita karmoM ko naSTa nahIM krtaa| isakA spaSTa artha yaha huA ki karmoM kA nidhatti, nikAcitapanA prathama guNasthAna se AThaveM guNasthAna taka rahatA hai, Age nahIM; kyoMki anivRttikaraNa Adi guNasthAnavartI munirAja kA vyakta dharma vizeSa balavAna hone se karma parAbhUta ho jAte haiN| bhAvadIpikA cUlikA adhikAra yahA~ nidhatti evaM nikAcitakaraNa viSayaka bhAvadIpikA kA aMza diyA hai| karma kA nidhattikaraNa kahate haiM : sattA meM rahe hae jJAnAvaraNAdi karma, unameM se jisa karma ke dravya kI jitane kAla taka udIraNA bhI na ho aura saMkramaNa bhI na ho, utane kAla taka nidhattikaraNa kahalAtA hai| __jo karma jaisI sthiti-anubhAga ko liye AtmA ke zubhAzubhabhAvoM se baMdhA hai, vaise hI jitane kAla taka atidRr3ha ho nidhattikaraNarUpa hokara rahatA hai, usakI jitane kAla taka udIraNA aura saMkramaNa nahIM ho sakatA, utane kAla taka usa karma kI nidhatti avasthA kahalAtI hai| karma kI nikAcitakaraNa avasthA kahate haiM :__sattA meM rahe hue jJAnAvaraNAdi karma, unameM jisa karma ke dravya kI jitane kAla taka udIraNA na ho, saMkramaNa na ho aura utkarSaNa-apakarSaNa bhI na ho; utane samaya taka usa karma kI nikAcita avasthA kahalAtI hai| ____ jo karma jaisI sthiti-anubhAga ko liye AtmA ke zubhAzubha bhAvoM dvArA baMdhA hai, vaise hI atyanta dRr3ha hai; nikAcita avasthA rUpa hokara rahatA hai| usakI jaba taka udIraNA, saMkramaNa, utkarSaNa, apakarSaNa ye cAroM karaNa karane ke liye AtmA ke pariNAma asamartha hoM, utane kAla taka usa karma kI nikAcita avasthA jaannaa| isaprakAra ye karma kI daza avasthAyeM hotI haiN| uname bhI jIva ke ---- bhAva hI kAraNa haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 dazakaraNa carcA * apUrvakaraNa nAmaka aSTama guNasthAna paryanta to sabhI dasa karaNa hote haiN| * Upara anivRttikaraNa, sUkSmasAMparAya guNasthAnoM meM upazAntakaraNa, nidhattikaraNa, nikAcitakaraNa - ye tIna karaNa nahIM hote / vahA~ sAta karaNa hI haiN| * Upara saMkramaNa karaNa kA abhAva ho gayA, vahA~ chaha prakAra ke hI karaNa hote haiN| * upazAMtakaSAya gyArahaveM guNasthAna meM saMkramaNakaraNa karatA hai| isa kAraNa vahA~ sAta karaNa haiM, kyoMki vahA~ mithyAtva kA saMkramaNa pAyA jAtA hai| * usase Upara ayogI meM sattva aura udaya do hI karaNa pAye jAte haiN| 1. upAzAntakaSAya guNasthAna meM saMkramaNakaraNa mAtra mithyAtva evaM mizramohanIya prakRti ke hI hote haiM, arthAt ina donoM ke karmaparamANu samyaktvamohanIya rUpa pariNama jAte haiN| anya karmoM kA saMkramaNakaraNa dasaveM guNasthAna meM calA gyaa| (2) itanA vizeSa hai ki jayadhavalA ke anusAra upAzAntakaSAya Adi guNasthAnoM meM bandha evaM utkarSaNakaraNa bhI nahIM mAnA hai| jayadhavalA 14, pRSTha 37-38 / (3) "dasakaraNIsaMgraha" grantha meM bhI gyArahaveM Adi guNasthAnoM meM prakRtibaMdha kI saMbhAvanA kI apekSA karake bandhakaraNa bhI kahA hai, para utkarSaNakaraNa to vahA~ bhI nahIM khaa| - jayadhavala 14, pRSTha 38 (4) AThaveM guNasthAna taka aprazasta upazama hotA hai| -jayadhavala 14, pRSTha 7 (5) AThaveM ke Age aprazasta upazama hotA hai| Agamagarbhita praznottara 1. prazna :- nidhattikaraNa kise kahate haiM? uttara :- vivakSita prakRti ke paramANuoM kA saMkramaNa karane ke aura udayAvalI meM Ane ke yogya na honA (udIraNA ke ayogya) nidhattikaraNa hai| 2. prazna :- nikAcitakaraNa kisako kahate haiM? uttara :- vivakSita prakRti ke paramANuoM kA saMkramaNa karane athavA udIraNA karake udayAvalI meM Ane ke athavA utkarSaNa athavA apakarSaNa karane ke yogya na honA nikAcitakaraNa hai| nikAcita bhI prakRtinikAcita, pradeza nikAcita, sthitinikAcita va anubhAga-nikAcita ke bheda se 4 prakAra kA hotA hai| 2. yaha cAroM prakAra kI karmAvasthAe~ apUrvakaraNa guNasthAna paryanta hI hotI haiN| 3. anivRttikaraNarUpa pariNAmoM dvArA yaha nidhatti evaM nikAcitakaraNa TUTa jAtA hai| 4. yaha nidhatti nikAcitarUpa yA nikAcanArUpa avasthAe~ sakala prakRtiyoM kI sambhava haiN| Aajadhyaanik Dwanlod (73)