________________
योगसार: ३/५,६
यः
रसश्च स्पर्शश्च गन्धश्चेति शब्दरूपरसस्पर्शगन्धाः, चशब्दः समुच्चये, मृगतृष्णिकाः जलभ्रमरूपाः, ‘एते कषायविषया' इत्यत्राध्याहार्यम्, सुखाभासविमोहितम् सुखमिवाऽऽभासते स सुखाभास:, तेन विमोहित: - विवेकविहीनः कृत इति सुखाभासविमोहितः, तम्, सर्वम् - अशेषम्, जनम् - लोकम्, दुःखयन्ति - दुःखीकुर्वन्ति ।
कषायस्वरूपम्
1
२३३
क्रोधस्य स्वरूपमपराधानामक्षमा । जीवाः कर्मवशाः । ततस्ते ज्ञात्वाऽज्ञात्वा वाऽपराधान्कुर्वन्ति । तेषामपराधा न मनसि धर्त्तव्या: । तेषामपराधानां विस्मरणं क्षमा । तत्कृतापराधानां पुनः पुनः स्मरणेन तेष्वावेशोऽक्षमारूपः । स एव क्रोधः ।
T
जाति-लाभ-कुलैश्वर्य-बल-रूप-तप :- श्रुतानां योऽहङ्कारः स मान: । 'ममैव जात्यादयः श्रेष्ठाः, परेषां तु न तथा । अहमेव सर्वश्रेष्ठः परे तु तुच्छाः । सर्वैर्मम सत्कार - सन्मानौ कर्त्तव्यौ ।' एवमादिकं स्वोत्कर्षस्य परापकर्षस्य च यच्चिन्तनं तन्मानस्य स्वरूपम्।
पदार्थानां तृष्णेति लोभस्य स्वरूपम् । अधिकाधिकप्राप्तिवाञ्छा तृष्णा । तृष्णाकुलितो न कदाचिदपि तृप्यति । तस्येच्छाऽऽकाशवदनन्ता भवति । तृष्णा पदार्थप्राप्त्यभिलाषरूपा । कपटपूर्विका या चेष्टा सा माया | मनस्यन्यथा चिन्तनं बहिश्चान्यथा चेष्टनं कपटम् ।
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ગુનાઓને માફ ન કરવા એ ક્રોધનું સ્વરૂપ છે. જીવો કર્મને વશ છે. તેથી તેઓ જાણીને કે જાણ્યા વિના અપરાધો કરે છે. તેમના અપરાધો મનમાં ન ધરવા. તેમના અપરાધોને ભૂલી જવા તે ક્ષમા. તેમણે કરેલા અપરાધોને વારંવાર યાદ કરીને તેમની ઉપર આવેશ કરવો તે અક્ષમા. તે જ ક્રોધ છે.
भति, साल, हुण, सैश्वर्य, जज, ३५, तय, श्रुतनो ने जहंअर ते मान. ‘મારા જ જાતિ વગેરે શ્રેષ્ઠ છે, બીજાના તેવા નથી. હું જ સૌથી ચઢિયાતો છું. બીજા તો તુચ્છ છે. બધાએ મારા સત્કાર અને સન્માન કરવા જોઈએ.' આ પ્રકારનો જે પોતાની મોટાઈનો અને બીજાની હલકાઈનો વિચાર તે માન.
વસ્તુઓની તૃષ્ણા તે લોભ. વધુ ને વધુ મેળવવાની ઇચ્છા તે તૃષ્ણા. તૃષ્ણાવાળો મનુષ્ય ક્યારેય પણ તૃપ્ત થતો નથી. તેની ઇચ્છા આકાશની જેમ અનંત હોય છે. તૃષ્ણા એટલે પદાર્થોને મેળવવાની અભિલાષા.
કપટપૂર્વકની જે ચેષ્ટા તે માયા. મનમાં બીજું વિચારવું અને બહાર જૂદું આચરણ
