________________
આવાં દઈ ફેવાળાં રૂપ, જેની જૂના વૈયાકરણએ કે પીશલે પણ નોંધ લીધી નથી તે “વસુદેવ-હિંડી માં પ્રત્યક્ષ થાય છે-ઘદર્દ (૫૧-૨૨ ), મુંગીરું ( ૨૨-૨૮), ગાળીણામો (૭૮-૨૨ ); ગુચ્છામો ( ૮૯-૨૧ ); બીવીટ્ટામો (૯૧-૮), ટ્રછામ (૧૩૮-૭), ઇત્યાદિ.૧૪ આ પૈકી છેલ્લા રૂપનું પહેલા પુરુષ એકવચનનું રૂ૫ રૂછીદ્દે થશે–અર્થાત એજ રૂપ કે જે આપણે હમણાં જ અદ્યતન ભૂત પહેલા પુરુષ એકવચનના ઉદાહરણ તરીકે નેધ્યું છે. ભવિષ્યકાળના પહેલા પુ. એક વ. ના રૂછીઠુંને અદ્યતન ભૂ. પહેલા પુ. એ. વ. ના રૂપ તરીકેને આ પ્રયોગ એમ તે પુરવાર કરે છે કે ભવિષ્ય ૫. પુ. એ. વ. અને અધ. . ૫. પુ. એ. વનાં –ટૂસંવાળાં રૂપે વચ્ચે અમુક પ્રકારને સંબંધ મનાય હતો; અને આવાં રૂપના એકવને પરિણામે ભવિષ્ય ૫. પુ. એ. વ. નાં રૂપને અદ્ય. ભૂ. ૫. પુ. એ. વ. તરીકેને પ્રયોગ ન્યાય મનાય . અલબત, આ વસ્તુને વધારે ચોકકસ રીતે રજૂ કરવા માટેની પૂરતી સામગ્રી હજી આપણી પાસે નથી.
અર્ધમાગધીનું અદ્યતન ભૂતનું બીજું એક સર્વસામાન્ય રૂ૫ વયાસી છે, જે માસીની જેમ, ખાસ કરીને ત્રીજા પુરુષમાં પ્રયોજાય છે. ત્રીજા પુરુષ એકવચન તરીકે ( ૩૫૧-૨૮) તેમજ બહુવચન તરીકે ( ૩૩–૧૭ ) “ વસુદેવ-હિંડી ”માં એને પ્રયોગ થયો છે. એજ રૂ૫ના ધાતુનું સંપ્રસારણ થવાથી બનેલું, બીજું એક અજાયું ગૌણરૂપ ત્રણ વાર પ્રયોજાયું છે. ત્રીજો પુરુષ એકવચનવાણી (૨૮૪-૯, અને ૧૩; ૨૮૪–૯નું એક હાથમતમાં હું વાણી એ પ્રમાણે પાઠાન્તર છે ); ત્રીજો પુરુષ બહુવચન-મું વચળ લહાણી (૩૨૪–૩).
ત્રીજો પુ. એ. વ. વેલ ( ૨૯૧-૨૦, વૈઢવ ઉપરથી ) અને ત્રીજો પુ બ. વ. વિવિંg (૨૧૬-૨, વિઘવ< વિજ્ઞાપતિ ઉપરથી ) એ બીજા બે નેંધપાત્ર રૂપે છે.
બીજું એક શંકાસ્પદ ઉદાહરણ ૨૯-૧૧માં મળે છે. ધમિલનો પિતા ધમિલની માતાને કહે છે-“હવે શું કામ રડે છે ? તે દિવસે હું તને કહેતે હવે તે તે તેં સાંભળ્યું નહીં.”વિં ફાનિ રોય ? મમં તથા ન પુ િમમાળી | અલબત, કુળસિને નિશ્ચયાર્થી વર્તમાન બીજા પુ. એ.વ. ના રૂપ તરીકે લઈ શકાય; પણ અધતન ભૂત બી. . એ. વ. (જે ત્રીજા પુ. એ. વ. થી રૂપદષ્ટિએ અભિન્ન છે)માં પણ એ જ રૂપ પ્રાપ્ત થાય (જુઓ પીશલ, 6 ૫૧૬, સી, ઈત્યાદિ; અંત્ય હું હવ પણ હોઈ શકે, દા. ત. માસિ, ગતિ, ઇત્યાદિ ); અહીં અર્થ સન્દર્ભ પણ નિશ્ચિતપણે ભૂતકાળનું જ રૂ૫ માગે છે. એટલે આ પુસિ રૂ૫ ખાસ વિચારણીય છે.
–મ અંતવાળાં કેટલાંક તદ્દન અજ્ઞાત ક્રિયાપદિક રૂપો પીશલ ( 5 ૪૬ ૬ને અંતે) નોંધે છે. તેના મત મુજબ, સાહિત્યમાં એ રૂપે પ્રયેાયેલાં મળતાં નથી, પણ ભૂતકાળને જુદા જુદા અર્થોમાં કેવળ પ્રાચીન વૈયાકરણોએ તે ઉદાહરણ તરીકે નોંધ્યાં છે, જેમકે- છીણ, ગ, ગ, મારીગ, સુક્ષીગ, દુવીમ, વેદીબ, જાણીગ, થાદીગ, હોદ્દીગ, ઈત્યાદિ. આવાં રૂપોને સાહિત્યમાં રીતસરનો પ્રયોગ આપણને “વસુદેવ-હિંડી”માં મળે છે એ વસ્તુ ખૂબ જ મહત્વની છે–ાછીય (૨૮૯-૧૭, “ હું ગ” ), વિશે
મેણીય ( ૨૮૯-૨૮, “મેં દિવસ ગાળ્યા ”), વોરછીચ ( ૨૭૮-૩૨, “તે બોલ્યો ”), વાણીય (૧૧૧-૨૨, “તેણે કર્યું). ૧૫
આ પ્રકારનાં રૂપ સૂત્રગ્રન્થોમાં પણ કયાંક મળે છે. ઉદાહરણ તરીકે “ઉત્તરાધ્યયન જેવા પ્રાચીન સૂત્રમાં-ઝહિં વચં સન્નનળ વેરા વર્ષ સોયા નિવેસુ ( ૧૩–૧૮).
૧૪-અનેરું વચ્ચેની ખૂટતી કડી “મહાનિશીથ સૂત્ર”માંથી મળે છે. એ ગ્રન્થમાં ભવિષ્યકાળનાં -સંવાળાં રૂપે પ્રાપ્ત થાય છે. દા. ત. વિમશી, સુખીસં ( “મહાનિશીથ, ' પૃ. ૯૧).
૧૫. “વસુદેવ-હિંડીમાં . ૨, ત્તિ, તિ વગેરે ઘણી વાર એવાં સ્થાને આવે છે જ્યાં તે વધારે પડતા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
