Book Title: Trikalik Atma Vigyan
Author(s): Pannalal Jagjivandas Gandhi, Bansilal Hiralal Kapadia
Publisher: Girishbhai Tarachand Mehta
View full book text
________________
વ્યક્તિની ભક્તિ થતી હોય છે. એ ભક્તિગ અર્થાત ઉપાસનાગ માટેના સાધનોની વહેંચણી ચાર વિભાગમાં કરવામાં આવેલ છે. સંસ્કૃત ભાષામાં ક્ષીપ ધાતુ વહેંચણી માટે છે. જેને “ની” ઉપસર્ગ લાગતા નિક્ષેપ શબ્દની વ્યુતપત્તિ થાય છે. ઉપાસનાના એ ચાર સાધનોને જૈન દશને નિક્ષેપ તરીકે ખ્યાતિ આપેલ છે. જે સર્વને જીવન
વ્યવહાર હેય સહુ કેઈને સરખા લાગુ પડે છે. એ ચાર નિક્ષેપા (૧) નામ નિક્ષેપ (૨) સ્થાપના નિક્ષેપ (૩) દ્રવ્ય નિક્ષેપ અને (૪) ભાવ નિક્ષેપ તરીકે ઓળખાય છે.
જેનું નામ છે એનું રૂપ છે અને રૂપ છે તેનું નામ છે અને તેને આગલે પાછલે ઈતિહાસ છે, જે તેની કથા છે અર્થાત્ દ્રવ્ય નિક્ષેપ છે વળી દ્રવ્ય, ભાવાત્મક છે એટલે કે દ્રવ્યના પિતાના ગુણધર્મ છે અને તે ગુણ પ્રમાણે કાર્ય છે. જેને ભાવનિક્ષેપ કહેવાય છે. અથવા તે જેનું નામ છે, જેનું રૂપ છે, જેને ઈતિહાસ-કથા છે તેનું અસ્તિત્વ કોઈ કાળે કોઈ ક્ષેત્ર છે અને તેને પ્રત્યક્ષ સંગ તે ભાવ નિક્ષેપ છે.
નામ નિક્ષેપ એ નામ-મરણ છે. રૂપ (સ્થાપના) નિક્ષેપ એ દર્શન-મરણ છે. દ્રવ્ય નિક્ષેપ એ કથા શ્રવણ સ્મરણ છે.
ભાવ નિક્ષેપ એ સ્વરૂપ મરણ છે યા તે પ્રત્યક્ષ એગ છે.
પરમ પંચ પરમેષ્ઠિમાં પરમેશ્વર ભગવાન ચાર નિક્ષેપ થાઈએ નામે નમે શ્રી જિનભાણ.” વળી કહ્યું છે કે
