________________
આજે વિદ્યાર્થીઓ સામે પાઠ “ચલાવાય' છે, શીખવાતો નથી. પાઠ ચાલે છે પણ વિદ્યાર્થીનું સ્તર આગળ ચાલતું નથી. ઘણીવાર કહીએ છીએ, “ભણ્યો છે પણ ગણ્યો નથી.” પરિપક્વતા કે ગણતરની વાત આવે ત્યારે “કેળવણી' શબ્દ ઝટ યાદ આવે. લોટના પિંડને કેળવવામાં આવે ત્યારે રોટલી તૈયાર થાય. માટીના પિંડને કેળવવામાં આવે ત્યારે ઘડો તૈયાર થાય. પથ્થરના ટુકડાને કેળવવામાં (કોતરવામાં) આવે ત્યારે શિલ્પ ઘડાય છે.
ટોલ્સ્ટોયને કોઇએ લોખંડનો ટુકડો બતાવીને પૂછેલું કે આની કિંમત કેટલી ? ટોલ્સ્ટોયે માર્મિક જવાબ આપેલો, તમે કઇ રીતે કેળવો છો તેના પર તે નક્કી થાય. આમ ને આમ તો આના આઠ આના ઉપજે. નાની નાની સોય બનાવો તો થોડું વધારે ઉપજે. ઘડિયાળના ઝીણા સ્પેરપાર્ટ્સ બનાવો તો ઘણું વધારે ઉપજે. ઇટ ડિપેસ હાઉ યુ કલ્ટિવેટ ઇટ.'
ભણવું કે ભણાવવું કરતાં કેળવવું શબ્દ, અર્થમાં જુદો પડે છે. તેથી ભણતર અને કેળવણી બે જુદી બાબતો છે. આજની કેળવણી સંસ્થાઓ માત્ર ભણતરની સંસ્થાઓ બની રહે છે. વિદ્યાર્થીનું ચારિત્ર્ય અને વ્યક્તિત્વનું ઘડતર કરે તે ખરી કેળવણી. પંદર વર્ષનો અભ્યાસકાળ પસાર કરીને બહાર પડનારો વિદ્યાર્થી પણ ઘણીવાર કેળવણી વગરનો હોય છે. કોરું ભણતર એટલે પ્રદાન. કેળવણીના ગર્ભમાં અસર સમાયેલી છે.
લગભગ ચોવીસ સૈકા પૂર્વેની એક ગજબની ઘટના જેનગ્રન્થોમાં નોંધાયેલી છે. પૂર્વ ભારતના પ્રદેશમાં જૈનાચાર્ય ભદ્રબાહુસ્વામીજી પાંચસો શ્રમણોને દૃષ્ટિવાદ સૂત્રની વાચના આપી રહ્યા હતા. આ વિષય ભણવો એટલે વાળની છાલ છોલવા કરતા ય અઘરી બાબત હતી. ભલભલા હાંફી જાય તેવો વિષય ભણનારા શ્રમણો થાકીને ખસવા માંડ્યા. એક દિવસ એવો આવ્યો કે એકમાત્ર નરબંકા શ્રીસ્થૂલિભદ્ર નામના શ્રમણ જ ટક્યા, શેષ બધા બાકાત થયા. રોજની સાત સાત વાચના મળતી હોવા છતાં સ્થૂલિભદ્રજી અતૃપ્ત રહેતા હતા. એવી તો તેમની પ્રતિભા અને જ્ઞાનપિપાસા હતી.
એકદા સ્થૂલિભદ્રની દીક્ષિત થયેલી સાત બહેનો, નામે યક્ષા, યકૃદિત્રા, ભૂતા, ભૂતદિન્ના, ર્સણ, વેણ અને રેણ ર્પોતાના ભાઇ મુનિને વંદન
શિક્ષણની સોનોગ્રાફી)
