________________
મળ્યો. મોટા માણસો ને આવકાર આપવાથી માંડીને તેમનું આતિથ્ય કરવા સુધીનો જીવંત પાઠ આજે ચાલ્યો નહીં ? એકલા પુસ્તકિયા જ્ઞાનથી બુદ્ધિની ધાર કદાચ નીકળતી હશે પણ હૈયાની ધાર બુઠ્ઠી પડે છે. મહાનુભાવોની ક્યારેક આવી પધરામણી એ અભ્યાસમાં વિક્ષેપ નથી, અભ્યાસનો એક હિસ્સો છે.'' કુલપતિએ જવાબ આપ્યો. શિક્ષકે આ રીતે સંસ્કારક પણ બનવાનું છે. શિક્ષક પાસે જો ગરિમા હોય તો શિક્ષણમાં રહેલી ઉણપને પણ કંઇક અંશે ટાળી શકાય. સંસ્કૃતમાં એક ન્યાય છે ‘વ્યાખ્યાનતો વિશેષપ્રતિપત્તિઃ' વિવેચનથી વસ્તુતત્ત્વનો વિશેષ બોધ થાય છે. આનાથી વિવેચકનું મહત્ત્વનું સ્થાન સૂચિત થાય છે.
સોક્રેટિસ શિક્ષકને ધમણ સાથે સરખાવે છે અને કહે છે કે શિક્ષક જ્ઞાન દેતો નથી, પરંતુ તેને બહાર આણે છે. કહેવાય છે કે ભરદિવસે ફાનસ લઇને સોક્રેટિસના શિષ્યો ‘માણસ’ શોધવા નીકળેલા. આજે તે જો જીવતા હોત તો તેવી જ રીતે ‘શિક્ષક’ ને શોધવા નીકળ્યા હોત.
ગુરુકુળમાં ભણીગણીને તૈયાર થયા બાદ રાજ્યમાં જતા પૂર્વે કોઇ રાજકુમાર ગુરુના આશીર્વાદ લેવા આવ્યો... ચરણમાં પડ્યો ત્યાં જ ગુરુએ હાથમાં રહેલી સોટી ૨ાજકુમારની પીઠ પર જોરથી ફટકારી દીધી. કળ વળી ત્યારે ઊભો થયો...‘મારી કોઇ ભૂલ થઇ ?’ તેણે પૂછ્યું ‘ના. આ તો થોડીક છેલ્લી હિતશિક્ષા. દીકરા ! કાલે તું રાજા બનીશ. કંઇક ગુનેગારોને તારે સજા ફટકારવાનો વખત આવશે. આ સોટીના મારથી તને ખ્યાલ આવશે કે સજાની શરીર પર શું અસર હોય છે. દુષ્ટને દંડ દેવો એ રાજકાર્ય છે પણ સજા કોને કેટલી દેવી ? અને ‘વગર કારણે કોઇની ઉપર ક્રૂરતા આચરી ન બેસાય' તેવી શિક્ષા તને આપવાની ગણતરીથી તને સોટી ફટકારી હતી.’’
ગુરુની આવી પરિણામદર્શિતા પર ઓવારી ગયેલો રાજકુમાર ભીની આંખે ફરી ગુરુચરણે પડ્યો. આ વખતે બરડા પર ગુરુનો પ્રેમાળ હાથ ફર્યો. આશ્ચર્ય સાથે શિષ્ય ઊભો થઇને પૂછે છે ‘ગુરુદેવ આ શું ?, “તને વાગ્યું છે ને ! પીડિત હોય તેને પંપાળતો રહેજે.'’ ગુરુની છેલ્લી શીખ સાંભળી બધા વિદ્યાર્થીઓ નતમસ્તકે ગુરુને વંદી રહ્યા. આજે કોઇ વિદ્યાર્થીને આવી ફેરવેલ પાર્ટી ક્યાંય મળે ખરી ?
શિક્ષણની સોનોગ્રાફી
