________________
પંદરમાં સૈકા સુધી માત્ર બંગાળરાજ્યમાં એંશી હજારથી વધુ પાઠશાળાઓ હતી. ભારતમાં ત્યારે દર ચારસો માણસ દીઠ એક પાઠશાળા હતી. અંગ્રેજી શાસન આવતા ગ્રામ પંચાયતો તૂટતા તે બધી પાઠશાળાઓને ખંભાતી તાળાં લાગી ગયા.
લાચારીને કારણે મજૂરી કરતા લાખો બાળકોને ફરજિયાત શિક્ષણ અપાવવાની ઝુંબેશ ચલાવતી યુનિસેફને જાણીજોઇને ભૂલાઇ જતી આ વાતની યાદ અપાવવાની જરૂર છે. સાથે જ “અંગ્રેજો આવતા પૂર્વે ભારતીયો સાવ અભણ હતા' તેવી ગેરસમજણમાં રાચતા બુદ્ધિજીવીઓ પણ આ હકીકતની નોંધ લે.
અમેરિકામાં સ્કૂલો સ્થાપીને અમેરિકા ગુમાવ્યાનો વસવસો બ્રિટિશરોના મનમાં એટલો તો જલદ હતો કે ભારતમાં લોકો નિરક્ષર જ રહે તેની દાયકાઓ. સુધી તકેદારી રખાઇ હતી.
પરંતુ કાળે કરવટ બદલી. અઢારમી સદીના અંતમાં એક જૂદી જ પરિસ્થિતિનું નિર્માણ થયું. અંગ્રેજી હકૂમત નવા નવા પ્રદેશોમાં સ્થપાતી ગઇ. વહીવટી તંત્રનો વ્યાપ વધારવો અનિવાર્ય બન્યો. માણસોની ખેંચ પડવા લાગી. ઇંગ્લેન્ડથી હજજારો અંગ્રેજોની વહીવટી ક્ષેત્ર માટે આયાત કરવી પોસાય તેમ નહોતી. વ્યવહારુ પણ નહોતી. બીજી બાજુ વહીવટી તાણ વધતી ગઇ.
એક અંગ્રેજની (ઓળખ્યા? મેકોલે.) દરખાસ્ત પ્રમાણે ભારતવાસીઓને અંગ્રેજી ભાષા, વિજ્ઞાન શીખવી અને તેમને જ વહીવટમાં કામે લગાડવાની યોજના ઘડાઈ. ૫૦-૬૦ વર્ષની નિરક્ષરતા પછી નવી જન્મેલી પેઢીનો ભારતીય વિદ્યા સંસ્કૃતિ અને અસ્મિતા સાથેનો સંબંધ ઘણોખરો કપાઇ ગયો હોવાથી અંગ્રેજી ભાષા દ્વારા પશ્ચિમી કલ્ચરના પેઇનો કૂચડો તેમના ઉપર ફેરવી દેવો ખૂબ આસાન પણ હતો.
ઇ.સ. ૧૮૫૭ થી મુંબઈ, મદ્રાસ, કલકત્તા યુનિવર્સિટીઓની સ્થાપના કરવાનો કાયદો ઘડાયો. તરત તેનો અમલ પણ થયો. તે દિવસે અંગ્રેજી માધ્યમનું શિક્ષણ, બદલાયેલા વિષયો અને ઉદ્દેશો સાથે ચલણી બન્યું. તે દિવસે એક અતિ મહાન, સંસ્કારી, ચારિત્ર્યશીલ પ્રજાના સંસ્કારપરિવર્તનનો પ્રારંભ થયો.
ધર્મહીન અને મૂલ્યહીન માળખું ધરાવતા અંગ્રેજી માધ્યમના મેકોલે બ્રાન્ડ શિક્ષણનો ઇતિહાસ ફંફોસ્યો છે. છેલ્લા દોઢસો વર્ષમાં આ શિક્ષણના
શિક્ષણની સોનોગ્રાફી
