________________
શકાય. વિનય, વિવેક અને વિદ્વત્તા. વિનયને મૂળનું સ્ટેટસ મળ્યું છે. વિનય દ્વારા ગુરુકૃપા મળે, વિનય દ્વારા પ્રતિભા ખીલે, વિનયથી શાનનો ક્ષયોપશમ વધે, વિનયથી પાત્રતા વિકસે. તેથી વિનયને વિદ્યાનું મૂળ કહ્યું છે.
ડાળ એ વૃક્ષની શોભા છે. ડાળ વગરનું વૃક્ષ બૂઠું છે. વિવેક વગરની વિદ્યાનું પણ એવું જ. વિવેક એ વિદ્યાનું આભૂષણ છે. આગળ વધીને કહી શકાય કે વિદ્યા કલેવર છે, વિવેક તેનો પ્રાણ છે. વિવેકનું પ્રાગટ્ય ન કરે તેને વિદ્યા કેમ કહેવાય ? વિનયના મૂળમાંથી પાંગરેલું વિદ્યાનું વૃક્ષ વિકસિત બનીને ફળે ત્યારે વિદ્વત્તાનું મધુર આમ્રફળ નીપજે છે.
પરાપૂર્વથી ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ તપોવન અને આશ્રમોમાં વસતા ઋષિ મુનિઓના આશ્રમોમાં ભોતિક તેમ જ આધ્યાત્મિક વિષયોનું જ્ઞાન પોતાની ક્ષમતા અને રુચિ પ્રમાણે મેળવતા. કળિયુગનો હજારો વર્ષોનો ઇતિહાસ હજી અપ્રાગટયના અંધકારમાં અટવાય છે તેથી આવા આશ્રમો ક્યારે અને શી રીતે બંધ થયા તે કહેવું મુશ્કેલ છે. તેમ છતાં પણ મગધ સામ્રાજ્ય વખતથી માંડીને મળતા કડીબદ્ધ ઇતિહાસના આયનામાં તે વખતથી પ્રજામાં વહેતાં થયેલાં કેળવણીનાં ઝરણાઓનું પ્રતિબિંબ ઝિલાયું છે.
તે વખતે મુખ્ય ચાર પ્રકારે શિક્ષણ પ્રણાલી વિભાજિત હતી. (૧) કર્મકાંડ જ્યોતિષ વગેરેથી ગુજરાન ચલાવનારા સંખ્યાબંધ આચાર્યો પોતાને
ઘેર શિષ્યોને મફત ભણાવતા. મોટાં શહેરોમાં ઉચ્ચ સંસ્કૃત સાહિત્યના અભ્યાસ માટે વિદ્યાપીઠો સ્થપાયેલી હતી. જ્યાં દરેક પ્રકારનું શિક્ષણ નિઃશુલ્ક અપાતું. આ વિદ્યાપીઠોના ખર્ચ માટે રાજામહારાજાઓ જાગીર ભેટ આપતા અને ધનાઢ્યો મોટી રકમો. નાલંદા, તક્ષશિલા ઉપરાંત કાશી, વારાણસી, ઉજ્જૈનનાં નામો તો જાણે
મા શારદાના પર્યાય હતાં. (૩) મોગલ કાળથી અસ્તિત્વમાં આવેલી મદરેસાઓમાં લાખો મુસ્લિમ બાળકો
ફારસી, ઉર્દૂ વગેર ભણતાં. (૪) તદુપરાંત નાનામાં નાના ગામડે પણ બધાં બાળકોના શિક્ષણ માટે પંચાયત
સંચાલિત પાઠશાળાઓ હતી. - શિક્ષણની સોનોગ્રાફીe
