________________
સ્કૂલ શરૂ થતા બેલ વાગે એટલે ચૂપચાપ વિદ્યાર્થીઓ અંદર ગોઠવાઇ જાય, રસ્તા પર હોય તે ભયથી (પ્રીતથી નહીં) દોડતા દોડતા પ્રવેશી જાય. સાંજે સ્કૂલ છૂટતા છેલ્લો બેલ પડે ત્યારે ચીચીયારીઓ, હર્ષોલ્લાસ અને “માંડ છૂટ્યા'ની લાગણી સાથે ધસમસતા વિદ્યાર્થીઓ ઘરભેગા થાય છે.
કોઇ સ્કૂલના ક્લાસરૂમમાં એક તોફાની વિદ્યાર્થીએ શિક્ષકની ગેરહાજરીમાં ઘડિયાળની નીચે એક વાક્ય લખી દીધું, “This clock shall never be stolen, because too many students are watching it." આ વાક્યમાં વિદ્યાર્થીનું તોફાન નહીં, તરફડાટ વ્યક્ત થાય છે.
પિશ્ચર જોવાના રસિકને થિયેટરમાંથી નીકળતી વખતે હર્ષોલ્લાસને ચીચીયારીઓ હોતી નથી. મુખ પરનો આનંદ પ્રસન્ન મોન સાથે વર્તાય છે. સ્કૂલમાં આથી વિપરીત છે. માટે તો છોકરાંઓ વેકેશનની રાહ જોતા હોય છે અને પાછી સ્કૂલ શરૂ થતાં જ જાણે સજાનો બીજો રાઉંડ શરૂ થયાનો અહેસાસ કરે છે.
દક્ષિણ ગુજરાતના ખતલવાડ ગામનો પ્રીતેશ સવારે રોજ સાડા ચાર વાગે ઊઠી જાય છે. પાંચ વાગ્યાની એસ.ટી. પકડીને સંજાણ સ્ટેશને ઊતરી જાય છે. ત્યાંથી ટ્રેન પકડીને દહાણુ રોડ અને ત્યાંથી રિક્ષા પકડીને નિશાળે ભણવા જાય છે. સાતથી બારની સ્કૂલ પતી ગયા પછી તે છોકરો સવારનું ભરેલું લંચબોક્સ ખોલીને કંઇક જમી લે છે. તરત જ બપોરના એક થી સાડા ત્રણ સુધી ક્લાસિસ અટેન્ડ કરીને પછી ઘરેથી જે રીતે ગયેલો તેના વળતા ક્રમે સાંજે સાડા પાંચ વાગે પાછો ઘેર આવે છે. જ્યાં તેણે તરત જ હોમવર્ક કરવાનું રહે છે. દિવસભરની મજૂરીને અંતે સખત થાકેલી હાલતમાં રાતે નવ વાગતાં સુધીમાં તો તે પથારીમાં પડી જાય છે. હજી માંડ કલાકની ઊંઘ લીધી હોવાનું લાગે ત્યાં તો પરોઢના સાડાચારનું એલાર્મ વાગે છે અને તેની માતા બાવડું પકડીને તેને ઉઠાડે છે. વેકેશનગાળામાં પણ ક્લાસિસ માટે પ્રીતેશ' નામના ગુસનું ટ્રાન્સપોર્ટેશન થતું રહે છે. શિક્ષણ ક્ષેત્રે વધી રહેલી આવી બાળમજૂરી દયનીય સ્થિતિને પણ વટાવી ચૂકી છે.
મુંબઇ જેવા મહાનગરમાં પોતાના પંડ જેવડું વજનદાર દફતર ખભે ટિંગાડીને કોઇ માખણના મુલાયમ પિંડને સવારના રસ્તે પડતા જોઇએ ત્યારે વિચાર આવે કે આ દેશમાં ટ્રક લોડિંગની કેપેસિટી દર્શાવતા કાયદાઓ જો હોઇ શકે, એક ઓટોરિક્ષામાં કેટલી વ્યક્તિઓ સામટી બેસી શકે તે અંગેનાં - શિક્ષણની સોનોગ્રાફી
