________________
૧૨
ખંડ બીજે
| ૧T બિહાર આંદોલન ઃ બન્ને બાજુ વિચારવા જેવું
તા. ૧૬ ઓક્ટોબર “વિશ્વવાત્સલ્યનો લોકશાહી માટે ચિંતાજનક લક્ષણ” લેખ વાંચીને એક મિત્રે કહ્યું : આ લેખ બિહાર આંદોલનને નજર સામે રાખીને લખવામાં આવ્યો છે એમ મારું માનવું છે. એક ગામના સરપંચની ચૂંટણીનો કાલ્પનિક દાખલો ટાંકવાને બદલે બિહાર આંદોલનને કેન્દ્રમાં રાખીને જ લેખ લખ્યો હોત તો ?”
આ મિત્ર સાથે થયેલી ચર્ચાને જ અહીં લેખરૂપે આપી દઉં.
સરપંચની ચૂંટણીનો દાખલો કાલ્પનિક નથી. તાજો જ બનેલો પ્રસંગ છે. સંભવ છે કે એની વિગતમાં અહીં તહીં થોડો ફેરફાર હોઈ શકે. લેખ લખવાનો વિચાર એ પ્રસંગ જાણીને થયો. એટલે લેખના કેન્દ્રમાં તો બનેલો એ પ્રસંગ જ છે. મારે કહેવાનું હતું તે એ પ્રસંગ નિમિત્તે લખ્યું. એ વાત સાચી કે બિહાર આંદોલનની પરિસ્થિતિ અને સંજોગો સાથે એ બંધ બેસતું જણાય છે.
આટલી સ્પષ્ટતા એ લેખ વિષે. હવે બિહાર આંદોલન અંગે.
સમાજ પરિવર્તન માટે “હૃદયપલટા'નો એક છેડો પકડીને ૨૩ વર્ષ સુધી અનેક કાર્યક્રમો સર્વોદય આંદોલને આપ્યા. તેમાંથી અસરકારકતા પેદા થતી નથી તેવું સમજાયા પછી હવે, સમાજપરિવર્તન માટે બિહાર આંદોલનમાં “સત્તાપલટા'નો તદ્દન બીજો જ છેડો પકડવામાં આવ્યો છે.
નમ્રપણે કહીશ કે હૃદયપલટાના કાર્યક્રમો એકાંગી હતા. અને આ સત્તાપલટાના કાર્યક્રમો પણ એકાંગી જ છે. ભૂદાન, સાધનદાન, સંપત્તિદાન, ગ્રામદાન, જીવનદાન, કાંચનમુક્તિ, સંસ્થામુક્તિ, સર્વોદયપાત્ર, શાંતિસેના એમ અનેકાનેક કાર્યક્રમો મારફત આંદોલન ચાલ્યું. સમાજની ખરાબીઓનું મૂળ માનવીનું મન છે. માણસ બદલો દુનિયા આપોઆપ બદલાઈ જશે એમ સમજીને આંદોલન ચાલ્યું.
કોઈ એમ નહિ કહી શકે કે આ કાર્યક્રમો પાછળ ઓછી શક્તિ કે ઓછો સમય ખર્ચવામાં આવ્યો છે. દેશના સર્વોચ્ચ, સંદેશો લઈને ઘૂમી વળ્યા છે. એની અસર નથી થઈ એમ પણ નથી. ભૂદાનમાં લાખો એકર જમીન મળી છે. હજારો ગ્રામદાન થયાં છે. બિહાર તો આખું ગ્રામદાની હવાની અસર નીચે આવી ગયું છે.
સંપૂર્ણ ક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
