________________
કલ
સારા અને પ્રમાણિક કામો જ થાય એવી ખાતરી રાખી શકે.” (પા. ૮૪)
“ચૂંટણી વખતે જઈને પોતાનો મત આપી આવે. આ મતદાન પ્રક્રિયા પણ હજી જોઈએ તેટલી સ્વચ્છ અને સ્વતંત્ર નથી અને ઉમેદવારની પસંદગીમાં મતદારોનો કોઈ હાથ હોતો જ નથી અને ચૂંટણી પછી પોતાના પ્રતિનિધિ ઉપર મતદારોનો કોઈ અંકુશ નથી.” (પા. ૧૬૫)
સરકારમાં એવી વ્યક્તિઓ ચૂંટાઈને આવી છે, જેમને લોકોની આશા આકાંક્ષા માટે સહાનુભૂતિ છે. પરંતુ તેટલા માત્રથી જ સરકાર છેક નીચેથી લઈને ઉપર ટોચ સુધી શું શું કામો કરે છે તે જોવાની, તેના ઉપર નજર રાખવાની જરૂર નથી એમ તો ન જ કહી શકાય. એ જરૂર આજે પણ એટલી જ ઊભી છે, માટે જનતા આ લોકશાહીની પ્રહરી બને તથા નીચેના કર્મચારીથી માંડીને મુખ્યપ્રધાન અને વડાપ્રધાન સુધીના બધા કામ ઉપર દેખરેખ રાખે. એવી પરિસ્થિતિ પેદા થાય કે જનતાની ઇચ્છા વિરુદ્ધ કોઈ કાંઈ ન કરી શકે. પ્રજાએ નિરંતર જાગૃતિ અને તકેદારી રાખવાની છે. તેના વિના સ્વતંત્રતા જાળવી શકાતી નથી. કેવળ મતનું પતાકડું નાખી આવ્યા કે કર્તવ્ય પૂરું થયું એમ ન માનવું જોઈએ. સંપૂર્ણક્રાંતિના સંદર્ભમાં લોકતંત્રની કલ્પના તો એવી હોય કે લોકો સમાજસેવાના કામોમાં પ્રત્યક્ષ હિસ્સો લેતા હોય અને તંત્ર; લોકની અનુમતી અને સહમતિથી કામ કરતું હોય. સાચી લોકશાહી તો ત્યારે જ સંભવે. આ માટે લોકચેતનાને જાગૃત અને સક્રિય રાખવી પડશે. (પા. ૧૬૪)
શ્રી જયપ્રકાશજી રાજકીય પક્ષોની મર્યાદા વિશે આગળ જતાં લખે છે :
ક્રાંતિની વાત કરતાં રાજકીય પક્ષો આમાં થોડો ભાગ ભજવી શકે. પણ તેમને કેટલીક મર્યાદાઓ છે. રાજકીય પક્ષની મોટામાં મોટી મર્યાદા એ છે કે તે સત્તા કબજે કરવા મથે છે. એ એમ માને છે કે સત્તા દ્વારા જ એ પોતાનાં ધ્યેય હાંસલ કરી શકે.”
(“સંપૂર્ણક્રાંતિની ખોજ પા. ૨૦૧)
ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગમાં અનુભવેલી વાત લખતાં ૧૯૭૦માં જણાવ્યું છે :
‘તરણા ઓથે ડુંગર રે, ડુંગર કોઈ દેખે નહિ.” એની જેમ, નજર સામે મોટો ડુંગર ખડો હોય પણ આંખ પાસે તદ્દન નજીકમાં તરણું રાખીને પછી નજરને લંબાવીને જોઈએ તો ડુંગર દેખાય નહિ.
કોંગ્રેસનું પણ આવું જ બન્યું છે.
કોંગ્રેસે સ્વીકારેલા ધ્યેયને પ્રાપ્ત કરવાના તેનું પ્રત્યક્ષ લક્ષ તો સેવાકાર્ય જ હોઈ શકે. સેવાના લક્ષને પહોંચવા બીજા સાધનોની જેમ સત્તા પણ એક સાધન
સંપૂર્ણ ક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
