________________
90
ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગમાં સંતના માર્ગદર્શન નીચે પ્રાયોગિક સંઘ જેવી સેવક સંસ્થા, તેની નીચે ગ્રામસંગઠન અને તેની નીચે પ્રામાભિમુખ કોંગ્રેસ એમ સંસ્થાસંકલનનો અનુબંધ છે. આથી સહુ પ્રથમ આધ્યાત્મિક, પછી નૈતિક, પછી સામાજિક અને છેલ્લે રાજકીય ક્ષેત્રનો નંબર આવે. જેટલે અંશે પ્રથમના બળો અસરકારક તેટલે અંશે જ રાજ્ય ગૌણ બને અને છેવટે રાજનીતિ ખતમ થાય. વચગાળાના સમયમાં દંડશક્તિનો અહિંસક વિકલ્પ શુદ્ધિપ્રયોગ જેવા નૈતિક સામાજિક દબાણના પ્રયોગો કરવા પડે એમ આ પ્રયોગનો અનુભવ કહે છે.
એક તરફ અંતિમ ધ્યેયનું લક્ષ સ્પષ્ટ રાખવું અને બીજી તરફ લક્ષને પહોંચવા માટે જરૂરી શક્તિ મેળવવા સારુ દેશ, કાળ અને સમાજની પરિસ્થિતિ મુજબ, સમાજ ક્યાં છે ત્યાં લક્ષની દિશામાં સમયનો તકાદા મુજબ ગતિશીલ બને તેવા કાર્યક્રમો આપવા જેથી તેવો વહેવાર પણ ગોઠવાતો જાય. આમ થાય તો જ પ્રજાશક્તિ વધે અને રાજ્યની શક્તિ ઘટે.
પરિવર્તન વિનાનું સાતત્ય સ્થગિતતા કે બંધિયારપણું લાવે છે. તો સાતત્ય વિનાનું પરિવર્તન વિકસિત સંસ્કૃતિનાં મૂલ્યોથી સમાજને વંચિત રાખે છે. જે લાભ ગુમાવવો માનવજાતને પોષાય નહિ. એવી જરૂર પણ ન હોય.
ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ પાછળનો આ વિચારપ્રવાહ, એની કાર્યપદ્ધતિ અને કાર્યક્રમો કે પ્રયોગો પાછળ આ દષ્ટિ છે.
સંપૂર્ણ ક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
