________________
તેમાં કોંગ્રેસી સિદ્ધાંતનું અનુષ્ઠાન કરનારા માણસો સૌથી મહાન આગેવાન પદે બિરાજમાન હશે એટલે મને એવાં સૈદ્ધાંતિક પક્ષપાતના ડરને કારણે રચનાત્મક કાર્યકરો કોંગ્રેસના સૈદ્ધાંતિક પલ્લાની કદર પૂરી પૂરી જનતામાં પ્રસ્થાપિત નહીં કરે તો જાયે અજાણ્યા સત્તાવાદી અને સત્તાંકાંક્ષી પક્ષો જોર કરી જશે.
એટલે દેશના રચનાત્મક કાર્યકરોને સમૂળી ક્રાંતિ માટે મારી એ વિનંતી છે કે જે કોંગ્રેસ સ્વરાજ્ય પહેલાં કામ આપી શકતી હતી તેની પાસેથી સ્વરાજય બાદ કામ લેવા માટે પક્ષપાતનો દોષ વહોરીને પણ તેને ગ્રામલક્ષી બનાવવામાં તમારી શક્તિ વાપરો. એનું સ્થાન લેનારી નવી સંસ્થા બની શકે તેમ નથી અને આજની દુનિયામાં સંસ્થા સિવાય સંગીન કામ થાય તેમ નથી. પક્ષપાતનો હાઉ છોડી જનશક્તિને સંગઠિત કરી અને કોંગ્રેસને ગ્રામલક્ષી બનાવી દો. દેશ અને વિદેશ ક્ષેત્રે આ એક જ સર્વોત્તમ માર્ગ છે.” (વિશ્વવાત્સલ્ય : તા. ૧૬-૧૨-૫૩)
૧૯૫૬માં દ્વિભાષી મુંબઈ રાજ્ય રચના વખતે મહાગુજરાતની માગણીમાં થયેલાં તોફાનો વખતે અમદાવાદમાં ભાલ નળકાંઠાની ગ્રામ ટુકડીઓ જતી હતી. તેણે આપેલા એક નિવેદનમાં જણાવ્યું છે :
લોકશાહી વ્યવસ્થાના આજના સ્વરૂપમાં પાયાનું સંશોધન અને સુધારણા જરૂરી છે. લોકશાહીમાં રાજકીય વિરોધ પક્ષની અનિવાર્યતાનું સૂત્ર ધરમૂળથી વિચારણા માગી લે છે. આજે દેશને ખંડનાત્મક, નકારાત્મક અને ચૂંટણીના રાજકારણની નહિ, પણ રચનાત્મક, સારી વાતનું સમર્થક તથા સત્તા નિરપેક્ષ રાજકારણની જરૂર છે. જે દેશની સ્થિરતા અને એકતા મજબૂત કરશે. ચૂંટણીના જંગી ખર્ચાથી બચાવશે. પક્ષભેદો ટાળશે અને લોકલક્ષી લોકશાહી સ્થાપશે. સત્તા પરના રાજકીય પક્ષ ઉપર સર્વજનહિતમાં અસરકારક અંકુશ રાખી શકે એવા સબળ પ્રેરક અને પૂરક પક્ષની જરૂર છે, નહિ કે ચૂંટણીના રાજકારણવાળા સત્તાલક્ષી રાજકીય વિરોધપક્ષની.'
(શુદ્ધિ પ્રયોગનાં સફળ ચિત્રો : પા. ૨૨૩) ૧૯૫૭માં પ્રગટ થયેલી “જનતા દ્વારા અહિંસક ક્રાંતિ પુસ્તિકામાં કહ્યું છે :
આજની લોકશાહીનું સ્વરૂપ એ કંઈ છેવટનું નથી, ન હોઈ શકે. લોકશાહી એ તો સતત વિકાસશીલ એવી એક જીવનદષ્ટિ છે. એટલે લોકશાહીમાં રાજકીય વિરોધ પક્ષ અનિવાર્ય છે એમ જે જોરશોરથી કહેવામાં આવે છે એ છેવટનું સત્ય છે એવું ન ગણવું જોઈએ.
મૂળ સવાલ તો છે, સત્તા પરના પક્ષને સાચી દિશામાં કાર્યક્ષમ રાખવા માટે એના પર યોગ્ય નિયમન રહેવું જોઈએ, તે કઈ રીતે ઊભું કરવું ?
સંપૂર્ણક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
