________________
บน
વ્યક્તિ, સમાજ અને રાજ્યનો અનુબંધ
સમાજના સો ટકા લોકો કશા જ નિયંત્રણ વિના સમગ્ર સમાજના હિતમાં સ્વૈચ્છિક આચાર કરે એ ભલે આદર્શ રાખીએ. એવો સમાજ બનશે ત્યારે તો રાજ્યની જરૂર પણ નહિ રહે. પણ અત્યારે તો નવી રચનાની સર્વાગી સંપૂર્ણતા માટે વ્યક્તિ, સમાજ અને સમાજનું એક અંગ રાજ્ય, એ ત્રણેના અનુબંધમાં મંડળ માને છે. નૈતિક પ્રચારથી કેટલીક વ્યક્તિ સ્વૈચ્છિક આચાર કરશે. આવા સ્વૈચ્છિક આચારથી સમાજ એ વિચારને સાચો છે એમ ગણીને વિચારથી ગ્રહણ કરશે. બુદ્ધિથી સ્વીકારશે અને લોકમત તૈયાર થશે. આવો લોકમત સામાજિક દબાણથી જૂના કાનૂનો કે થતા કાનૂનો સુધરાવશે અને જરૂર પડશે તો રાજ્ય પાસે નવા કાનૂનો પણ માગશે. આમ સ્વૈચ્છિક આચાર વ્યક્તિઓ પાળશે. સમાજ એ વિચારને ઝીલશે અને સમગ્ર સમાજના આચારનું બાકીનું ખૂટતું કામ રાજ્ય કાનૂનથી થશે. આવા અનુબંધથી જ સાચી ક્રાંતિનું કામ પૂર્ણ થાય.
(જનતા દ્વારા અહિંસક ક્રાંતિ : પા. ૧૨૯-૧૩૦) સમાજ વ્યવસ્થાના ફેરફારો માટે જનશક્તિ એ જ પાયાનું અને સાચું બળ છે. પરંતુ અહીં દરેક બળની મર્યાદા સમજવી જોઈએ.
નૈતિક પ્રચારથી નવાં મૂલ્યોનો સ્વીકાર થાય અને જેટલે અંશે નવું મૂલ્ય સ્વીકારાય એટલે અંશે જૂનું મૂલ્ય દૂર થતું જાય. આવા નૈતિક પ્રચારથી વ્યક્તિગત રીતે કેટલાક માણસો પોતાના જીવનને સંપૂર્ણ રીતે નવા વિચારને અનુરૂપ ગોઠવવા પ્રયત્ન કરશે અને આચારમાં મૂકશે. કેટલાક એટલા અંશ પૂરતો જ એનો આચાર કરશે. આમ નૈતિક આંદોલન અમુક હદ સુધી વ્યક્તિના જીવનમાં આચારનું સ્થાન લેશે. આ ભૂમિકા પેદા થશે એટલે સમાજના મોટા ભાગે એ વિચારનો સ્વીકાર કર્યો હશે. આ વિચારને સમાજગત આચારમાં મૂકવા માટેની અવરોધી ભૂમિકા પેદા થાય એટલે આવી જનતાની એટલે કે શુદ્ધ સંગઠન દ્વારા થતી માંગથી રાજ્ય એમાં અવરોધ રૂપ જૂનાં મૂલ્યો હોય અને એવાં જૂનાં મૂલ્યોને કાયદાનું સ્વરૂપ મળ્યું હોય તેવા કાયદાને સુધારી નવા કાયદાઓ કરવા જોઈએ.
આમ નૈતિક પ્રચારથી વ્યક્તિગત જીવનનો આચાર, પછી એ વિચારનો સામાજિક સ્વીકાર, અને પછી જનતાના નૈતિક સામાજિક દબાણથી રાજ્યનો કાનૂન એમ વ્યક્તિ, સમાજ અને રાજ્યનો અનુબંધ જળવાવો જોઈએ.
(જનતા દ્વારા અહિંસક ક્રાંતિ : પા. ૧૭૩)
સંપૂર્ણ ક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠો પ્રયોગ
