________________
ક
આંદોલનમાં રાજકારણની શુદ્ધની વાત ન આવી તથા અન્યાય નિવારણ માટે પ્રજાકીય સત્યાગ્રહની વાત પણ ન આવી. ઉપરાંત સંસ્થા દ્વારા પ્રજા ઘડતરની વાત પણ બાકી રહી ગઈ. તેને પરિણામે લોકશક્તિના શબ્દો ખૂબ પ્રચલિત થયા. પણ લોકશક્તિ પોતે એવી જાગી જ નહીં કે જેથી રાજકીય સંસ્થાએ લોકશક્તિથી પ્રભાવિત થાય. પણ આ બાબતમાં ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગે પૂર્તિ કરેલી છે.’ (ગ્રામ સંગઠન, તા. ૨૬ જૂન, ૧૯૭૦)
9 રાજકારણ અને લોારણ
આગલા હપતામાં અધ્યાત્મ અને રાજકારણના મુદ્દાઓ જોયા. હવે રાજકારણ અને લોકકારણ વિશે વિચારીએ.
“સંપૂર્ણક્રાંતિની ખોજ’માં શ્રી જયપ્રકાશજી લખે છે :
“..રોજ-બ-રોજના પ્રત્યક્ષ જીવન-વ્યવહારમાં એક સૌથી નીચા પદ-દલિતને, સમાજના સૌથી ઊંચામાં ઊંચાની બરોબરનો આર્થિક, સામાજિક અને રાજનૈતિક મોભો પ્રાપ્ત થાય.”
“પણ આ અમારો ભ્રમ હતો. રાજ્યસત્તા તો પોતાની જ અંદર જામી પડેલાં વિભિન્ન પરિબળોનો સ્વાર્થ સાધનની એક ખાનગી પેઢી હોય છે એ વાત હવે દીવા જેવી સાફ થઈ ગઈ છે.” (પા. ૧૪)
“રાજ્યશક્તિ ઉપર જનશક્તિનો અંકુશ હોવો જોઈએ.” (પા. ૫૪)
“જનશક્તિ નિરંતર કુંઠિત થઈ ગઈ. છેવટે સ્થિતિ ત્યાં સુધી પહોંચી કે લોકતંત્રમાં તંત્રનો દાનવાકાર દેખાતો હતો. લોક ક્યાંય લુપ્ત થઈ ગયું.”
(પા. ૧૩૩)
ગામડાને પાયાનું એકમ બનાવવાની વાત આપણાં બંધારણમાં લખી છે, નીચેના સ્તરે લોકોને વધુમાં વધુ સત્તા જોઈએ. આ અંગે જાણકારોએ મળીને ચોક્કસ સૂચનો સરકાર સામે મૂકવાં જોઈએ. વળી, સ્થાનિક સ્વરાજ્યની સંસ્થાઓમાં ચૂંટણી પક્ષીય ધોરણે ન થાય એ વાત સર્વોદય આંદોલન તરફથી અને બીજા પણ કેટલાક તરફથી કેટલાંય વર્ષોથી કહેવાતી આવી છે. પંડિત નહેરુના વખતમાં તે કેટલાક પક્ષોએ માન્ય પણ કરેલી પરંતુ વ્યવહારમાં એ દિશામાં ઝાઝું નથી થયું. હવે ફરી એ માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
સાથે સાથે એ વસ્તુ પણ સમજી લેવી જોઈએ કે, લોકશાહીનો પાયો ગ્રામસ્તરે
સંપૂર્ણક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
