________________
પર
માનવસ્વભાવમાં કોઈ પણ ભાવ સ્થિર નથી. આજે એક માણસ મહાન ત્યાગ કરે, તે જ કાલે સ્થૂલ પ્રલોભનમાં ફસાઈ પડે અને આજનો મહાપરિગ્રહવાળો માણસ આવતી કાલે બધું છોડી દઈ શકે. સામાજિક હિતના સામાજિક નિર્ણયોને દરેક વ્યક્તિ એક સાથે સ્વેચ્છાથી અનુસરી શકે એવું સરખું મનોબળ દરેકનું હોતું નથી. વળી અન્યાય પીડિત અને શોષિત જનતાના જીવનને સદાને માટે બીજાની સ્વેચ્છાઓ ઉપર આધારિત રાખી શકાય નહિ. એટલે વિચારને આચારનું સામાજિક સ્વરૂપ આપવા માટે ઉપર કહ્યું તેમ પાયામાં નૈતિક પ્રચાર, પછી સામાજિક માંગનું દબાણ અને સહુથી છેવટમાં કાનૂન આવે તો એ ક્રાંતિનું કામ સર્વાંગિણ બને. (જનતા દ્વારા અહિંસક ક્રાંતિ : પા. ૧૭૪)
૬ અધ્યાત્મ અને રાજકારણ
આગલા હપતામાં સંઘર્ષ, સંગઠન અને સત્યાગ્રહના મુદ્દાઓ જોયા. હવે રાજકારણની શુદ્ધિ વિશે વિચારીએ.
શ્રી જયપ્રકાશજી કહે છે :
માત્ર એક બાબતમાં હું એમનાથી (વિનોબાજીથી) જુદો પડું છું. એ છે દેશના રાજકીય જીવનમાં સર્વોદય કાર્યકરોનું શું સ્થાન હોવું જોઈએ એ પ્રશ્ન.
હું નથી માનતો કે સર્વોદય કાર્યકરો માટે રાજકારણથી અલગ રહેવું શક્ય છે અથવા તો સલાહભર્યું છે. એનો અર્થ એ નથી થતો કે તેઓ કોઈ રાજકીય પક્ષ સાથે જોડાય એમ હું ઇચ્છું છું. પરંતુ કેટલાંક રાજકીય પ્રશ્નો કે કેટલીક રાજકીય સમસ્યાઓ એમણે હાથ ધરવી જ પડે એવી હોય છે.
(સંપૂર્ણક્રાંતિની ખોજમાં પા. ૧૮૭) દેશ અને જનતાની વર્તમાન સમસ્યાઓ પ્રત્યે ઉદાસીન રહેવું એવો અધ્યાત્મનો અર્થ થતો હોય તો તે મને માન્ય નથી.
ભારતીય અધ્યાત્મ ઘણા વખત સુધી જીવનની સમસ્યાઓથી અળગું રહીને એક સંકીર્ણ દાયરામાં જ સીમિત રહ્યું છે. જોકે બુદ્ધ આદિ આધ્યાત્મિક નેતાઓએ વખતોવખત વ્યક્તિ અને સમાજનાં તાત્કાલિક પ્રશ્નોને અધ્યાત્મ સાથે જોડવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. આધુનિક કાળમાં ગાંધીજી એવી આધ્યાત્મિક વિભૂતિનું ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ હતા. આજે ફરી જીવનની વાસ્તવિકતાઓ સાથે અધ્યાત્મને જોડવાની જરૂર છે. તેનાથી અળગા રહીને આખરે કયા અધ્યાત્મનો વિકાસ થઈ શકશે ? (સંપૂર્ણક્રાંતિની ખોજમાં પા. ૧૮૯)
સંપૂર્ણક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
