________________
ઉલેચવાં પડે એવા ગામડાઓના ખેડૂતો પાસે આપ શી આશા રાખી શકો ?'
નવીનના પ્રશ્નમાં નિરાશાનો ધ્વનિ હતો.
જે આજે પોતાનું હિત શું છે તેનો વિચાર કરી શકતો નથી તે આખા વિશ્વના હિતનો વિચાર કરીને જીવે એવો ખેડૂત હું કલ્પી શકું છું.”
“અશક્ય.”
“ના.' સ્વામીજીના સ્વરમાં દઢતા હતી. “મુશ્કેલ-અતિ મુશ્કેલ એ વાત સાચી પણ અશક્ય નથી.”
પરિસ્થિતિની મર્યાદાઓ એને નહિ નડે ?'
એ મર્યાદાઓ વિંધીને આગળ વધી શકે તેવું પ્રેરક તત્ત્વ એની સાથે જોડવું જોઈએ. તે એને ગતિશીલ બનાવશે અને પરિસ્થિતિને બદલાવશે.”
પ્રેરણા ઝીલી શકે એવું કાંઈ એનામાં રહ્યું છે? સાવ નિરાશા સેવતો હોય તેમ નવીને ફરી એકનો એક પ્રશ્ન કર્યો.
“છાણિયા ઘઉં ખાનારમાં રહેલી પ્રામાણિકતા અને પાવળા પાણીની તંગી વચ્ચે જીવનારમાં રહેલી દયાનો સંસ્કાર ન જોયો? આવી પરિસ્થિતિમાં જીવતા એ માનવદેહમાં એવું કયું તત્ત્વ છે કે તે આવું કરવા પ્રેરાય છે? એ છે આત્મતત્ત્વ. માણસમાત્રમાં આત્મા છે. એના પર આજે રાખ વળી ગઈ છે. તે દૂર થાય તો તેનો પ્રકાશ જગતને અજવાળી શકે તેવો તેજસ્વી થાય.”
પણ પહેલું શું ? પરિસ્થિતિ બદલવી કે રાખ દૂર કરવી ?'
બંને છેડાના બે પ્રશ્નો છે. બેમાંથી એકેયને અસ્પૃશ્ય રાખે ચાલે નહિ. બંનેનું પરિવર્તન તે જ સાચી ક્રાંતિ.
સમાજ એ નિર્જીવ માટીનો પીંડ નથી કે એને ચોક્કસ બીબામાં ઢાળીને ધાર્યો ઘાટ આપી શકાય. સમાજ જીવનના અનેક કોયડાઓ છે. તેમાં ચેતન તત્વથી ભરેલા એવા માણસ સાથે કામ લેવાનું છે. એટલે કોઈ એક ચોક્કસ રસ્તો નક્કી કરી શકાય નહિ. દેશ, કાળ અને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે તેમાં રસ્તા શોધવાના પ્રયોગો થવા જોઈએ.'
પ્રયોગો ક્યાં સુધી ચાલવાના ? પૂછેલા બે પ્રશ્નો ઊભા છે ત્યાં સુધી.” અને એક પ્રશ્ન રહે તો ?' એક પ્રશ્ન પછી પ્રશ્ન જ રહેશે જ નહિ.” સંપૂર્ણ ક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
