________________
૪.
‘સમયમર્યાદા ખરી ?'
‘સમયમર્યાદાની વાત જડતા અને બંધિયારપણું લાવશે. બાંધેલા તળાવનું પાણી બગડે અને છેવટે સુકાઈ જાય. આપણે એકાંગી નહિ સર્વાંગી ક્રાંતિ ઇચ્છીએ છીએ. સર્વાંગી ક્રાંતિને બંધિયાર તળાવની મર્યાદા પોષાય નહિ. એને મર્યાદા હશે પણ સમુદ્રની. સમુદ્રને મર્યાદા છેય ખરી અને નથી પણ. તે પોતાની પાળ ઉલ્લંઘતો નથી. તેમ ગમે તેવા અને ગમે તેટલા પાણીને સંઘરવાનો ઇનકાર પણ કરતો નથી.’
‘હૃદયપલટો એ કોઈ એકાંગી વસ્તુ નથી. અન્યાય કરનારના મનને પણ અન્યાય ડંખતો હોય છે પણ પરિસ્થિતિવશ મોટેભાગે માણસ ચાલતો હોય છે. અન્યાયમાંથી પાછા ફરવું પડે એવી પરિસ્થિતિ ન સર્જાય તો ધીમે ધીમે એ ડંખ ઓછો થતો જાય અને અન્યાય સદી જાય. અને છેવટે અન્યાયની પ્રતિકારશક્તિ જ એ ખોઈ બેસે. ઉપદેશ કે સમજાવટ કામ ન આપી શકે, એટલી નીચી હદે જ્યારે તે ઊતરી પડે ત્યારે, પરિસ્થિતિ એવી ઊભી કરવી જોઈએ કે જેથી એને સુધરવું પડે.’
‘એવી પરિસ્થિતિ કઈ રીતે ઊભી થાય ?’
‘સામાન્ય રીતે સમાજમાં ચાર પરિબળો કામ કરે છે. એક હિંસકશક્તિ પણ તેનાથી પ્રશ્નો તાત્કાલિક ઊકલતા દેખાય તોયે તે ઊકલતા નથી પણ વધુ ગૂંચાય છે એવો અનુભવ જગતને થયો છે. બીજી કાનૂનની દંડશક્તિ. કાનૂન અમુક હદ સુધી પરિસ્થિતિ પર કાબૂ રાખી શકે પણ તેની મર્યાદાઓ છે. સમાજ પરિવર્તનનું કામ માત્ર કાનૂનથી ન બની શકે એ અનુભવ પણ સહુને થાય છે. ત્રીજી સમાજની નૈતિકશક્તિ. સમાજમાં પડેલી નૈતિકશક્તિ જો સંગઠિત બને તો સમાજ પરિવર્તન માટેની ભૂમિકા તૈયાર કરી શકે. સમાજ પરિવર્તન માટે પાયાની જરૂર નવાં મૂલ્યો સમાજ સ્વીકારે તેની છે. લોકમત કેળવવો અને નવાં મૂલ્યોનો સ્વીકાર કરાવવો તે કામ સમાજનાં નૈતિક બળો કરી શકે અને નવાં મૂલ્યોની સ્થાપના કરવાનું કામ આધ્યાત્મિક શક્તિનું છે. પરિસ્થિતિના સાચી દિશાના સ્થિર પલટા માટે આપણે આધ્યાત્મિક અને નૈતિક સામાજિક શક્તિ ૫૨ જ આધાર રાખીશું.
‘પક્ષની પસંદગી અનુક કાનૂન અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ છે તેને નજર સામે રાખીને નહિ કરવી જોઈએ. વ્યાપક હિત અને રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય દૃષ્ટિએ કરવી જોઈએ અને પાંચ વર્ષે ચૂંટણી આવે ત્યારે જ મતદારો વિચાર કરે અને તે પણ મત આને આપવો કે તેને આપવો તેટલા પૂરતું જ વિચારે એથી લોકશાહી ઘડાય નહિ. લોકશાહીના ઘડતરને માટે સતત જાગૃતિ અને હર કોઈ પ્રશ્ન ૫૨, લોકમતની
સંપૂર્ણક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
