________________
સક
શ્રી જયપ્રકાશજી સર્વાનુમતી વિશે લખે છે :
વિચારની મુક્તતા અને એકમેકના વિચારો માટે આદર હોવો જોઈએ. આપણામાં અંતર ન પડે એટલા માટે સર્વસંમતિ અને સર્વાનુમતિની પ્રક્રિયા બાબાએ સુઝાડી છે. સામાન્ય રીતે તે સુંદર અને ઉપયોગી છે. પરંતુ તેને નામે વિચાર સ્વાતંત્ર્ય કુંઠિત ન કરવું જોઈએ અને જો કોઈ સાથી સર્વસંમતિની ધારામાં પોતાને વહાવી ન શકે અને એ એકલો ચાલે તો તેનો પણ આપણે આદર કરવો જોઈએ. એટલું જ નહિ બલ્કે તેને પ્રોત્સાહિત પણ કરવો જોઈએ. સંગઠન અને વ્યક્તિના અભિગમ વચ્ચે આપણે સામંજસ્ય સ્થાપતા રહેવું જોઈએ. આપણું સંગઠન એક બિરાદરી બને. એ નિયમોથી નહિ સ્નેહથી બંધાય. આપણે એકમેકને મદદ કરીએ. કોઈને પાડવાને બદલે ઊંચે ઉઠાવવાનો પ્રયત્ન કરીએ. નિંદા કે કડક નિયમપાલનથી નહિ પણ સ્નેહપૂર્વક દોષો દૂર કરીએ. (‘સંપૂર્ણક્રાંતિની ખોજ’માં પા. ૧૯૪) આ સર્વાનુમતિ બાબતમાં ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ કઈ રીતે વિચારે છે તે હવે જોઈએ ઃ
‘પણ આપણા વિચારોથી જે કાર્યકર કે સભ્ય જુદા પડતા હોય તેમનું શું ?’ ‘જુદા વિચારો ધરાવવાની સહુને છૂટ હોઈ શકે. તે પોતાના જુદા વિચારોનો પ્રચાર કરી શકે અને આપણા પ્રયોગનો વિરોધ પણ કરી શકે તેમાં આપણે વાંધો ન લઈએ.’
“પણ તેથી લોકોમાં બુદ્ધિભેદ ઊભો ન થાય ?’ ‘લોકો બંને વિચારોનું મૂલ્યાંકન કરીને ઘટતો નિર્ણય કરશે.’
આમાં શિસ્ત જેવું કંઈ રહેશે ? એક જ સંસ્થામાં જુદા જુદા અને પરસ્પર વિરોધી અભિપ્રાયો જાહેરમાં મુકાય તેથી સંસ્થા નબળી ન પડે ?’
‘નવાં મૂલ્યોનો સ્વીકાર કરાવવામાં આપણું મુખ્ય બળ વિચારનું છે. વિચારમાં તાકાત હશે તો તે ટકશે જ એવી આપણામાં શ્રદ્ધા હોવી જોઈએ. સંસ્થા ટકે છે વિચારની એકતાના બળથી. શિસ્તની કૃત્રિમ એકતાના બળથી નહિ. અલબત્ત વિચાર એકતાની સાથે શિસ્ત ઉમેરાય તો સોનામાં સુગંધ ભળે. એટલે વિચાર ભિન્ન પડે ત્યાં વિવેકની સીમા ઓળંગવી ન જોઈએ.
હવે સત્યાગ્રહનું ઉત્પાદન બળ કઈ રીતે જાગે છે અને પ્રગટ થઈ સક્રિય બને છે તે જોઈ લઈએ :
‘પેટનો ખાડો પૂરવા ઢોરનું છાણ ચૂંથવું પડે અને પાવળા પાણી માટે ખાડા
સંપૂર્ણક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
