________________
મંઝવણોનો ઉકેલ જોઈએ છે. એ કોણ આપી શકે ? હિંસા ? રાજયની દંડશક્તિ? અહિંસક પ્રતિકાર? કે પછી અનિષ્ટ પેદા જ ન થાય ત્યાં લગી ધીરજ રાખીને સહન કરવાનું?
તે આવી ધીરજ રાખી શકે નહિ. જે કોઈ અસરકારક બની શકે તેની પાછળ જનતા દોરાવાની. માણસ જ્યાં ઊભો છે ત્યાંથી એક ડગલું પણ આગળ વધી શકે તેવો કાર્યક્રમ જ એનામાં વધુ શક્તિનું સિંચન કરશે. એમાંથી જ ગતિશીલતા આવશે. અંતિમ તબક્કે પહોંચવા જેટલી તેનામાં તાકાત નથી અને એક ડગલું ભરી શકે તેવો કાર્યક્રમ તેની પાસે છે નહીં. પરિણામે નિષ્ક્રિયતા જ પેદા થાય. હનુમાન કોઈક જ હોય છે. સામાન્ય શક્તિવાળા-વાનર-સમાજ માટે એકએક પથ્થર મૂકી પુલ બનાવવો જ પડે.”
(તા. ૧ જૂન ૧૯૬૬ : વિશ્વ વાત્સલ્ય) અન્યાય પ્રતિકાર માટે અહિંસક પ્રક્રિયાની શોધની પ્રાથમિક અવસ્થાની મથામણ સમજવા માટે જરા વિસ્તારથી પ્રસંગો ટાંક્યા છે. સત્યાગ્રહનું ઉત્પાદક બળ અને સત્યાગ્રહની ભૂમિકા તેમજ તેમાં સામાન્ય માણસની ભૂમિકા કઈ હોઈ શકે તે આવતા હપતે જોઈશું.
૫ સત્યાગ્રહનું બળ આગલા હપતામાં અન્યાય પ્રતિકારની અહિંસક પ્રક્રિયાની શોધમાંથી સહેજે આવી પડેલા સત્યાગ્રહ કે શુદ્ધિપ્રયોગના બે એક પ્રસંગો આપણે જોઈ ગયા. હવે આપણે જે પ્રશ્ન માટે સત્યાગ્રહ કરવાનો આવે તે પ્રશ્નની અને તેમાં ભાગ લેનારની ભૂમિકા અને સત્યાગ્રહના ઉત્પાદક બળ વિશે વિચારીશું.
સને ૧૯૫૬માં ગણોતિયા ખેડૂતોના જમીન ઉપરના હક માટે થયેલ શુદ્ધિ પ્રયોગની ભૂમિકા સમજાવતાં “શુદ્ધિ પ્રયોગનાં સફળ ચિત્રો' પુસ્તકમાં લખ્યું છે :
“રંગપુરના ખેડૂતો મામલતદારને અરજી શા માટે નથી કરતા? તરત એનો ફેંસલો આવી જશે.”
“વાત તો સાચી કે તરત ફેંસલો આવી જાય. પણ એ ફેંસલો ખેડૂતોને જમીનવાળા બનાવશે કે જમીનવિહોણા ? એ સવાલ છે.” દોલતે કહ્યું.
કોર્ટ અને કાયદાને એક બાજુ મૂકીને આપણે શું કરવા માગીએ છીએ ?' પ્રશ્નમાં સહેજ અકળામણ જણાતી હતી.
કોર્ટ અને કાયદાને એક બાજુ મૂકીને ચાલવાની નહિ પણ તેને મદદ
સંપૂર્ણ ક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
