________________
૩૩
એટલે બિહારના આંદોલન વખતથી હું એમ કહેતો રહ્યો છું કે આપણા લોકતંત્રની આ બેઉ ઊણપો (ઉમેદવારની પસંદગીમાં મતદારોનો કોઈ હાથ હોતો નથી અને ચૂંટણી પછી પોતાના પ્રતિનિધિ ઉપર મતદારોનો કોઈ અંકુશ નથી. (પા. ૧૬૫) દૂર કરવાની આપણે કોશિશ કરવી છે અને તેથી આંદોલનની સાથે સાથે છેક નીચેના સ્તરેથી જનતાનું સંગઠન ઊભું કરવા પર ભાર મૂકતો રહ્યો છું કે આપણા લોકતંત્રમાં આપણે એક શક્તિને દાખલ કરવી છે અને તે છે જનશક્તિના સંગઠનો દ્વારા રાજ્ય પર અંકુશ રાખવાની શક્તિ. (પા. ૧૬૬)
“આ ઉપરાંત આપણે જનતાને એ રીતે પણ કેળવવી છે અને સંગઠિત કરવી છે કે સમાજ પરિવર્તનમાંયે એ પોતાનો અભિક્રમ લઈને સક્રિય બને પરંપરાગત રાજનીતિએ તો આ તરફ બીલકુલ ધ્યાન નથી આપ્યું. બધો મદાર કાયદા, વહીવટી પ્રક્રિયાઓ, યોજનાઓ વગેરે ઉપર જ રહ્યો છે. પરંતુ આજે એવા કેટલાયે કાયદા કાગળ ઉપર જ છે. જેનો જનતાના સક્રિય સાથ વિના અમલ કરવો શક્ય નથી. જમીનની ટોચ મર્યાદા, બેનામી માલિકી, ભૂમિહિનોમાં જમીન વહેંચણી, સાંથ ખેડ, ન્યુનતમ ખેતમજૂરી, ઘરઠાણની જમીન, ધીરધાર વગેરે બાબતોમાં જેટલા કાયદા છે તેનો કેવળ વહીવટીતંત્ર દ્વારા કદાપીઅમલ થઈ શકવાનો નથી. માટે સારા સારા કાયદાના અમલ માટે જનશક્તિને જગાડવી પડશે. લોકસમિતિ દ્વારા જે કરવાનું છે તે આ કરવાનું છે. નાના નાના ગામથી માંડીને ઉપર સુધી લોકસમિતિઓ રચાય અને તે બધી સક્રિય બને તો આ કામ પણ આસાન થઈ શકે.” (પા. ૧૨૭)
“સ્વરાજ્ય મળ્યા બાદ થોડા જ મહિનામાં ગાંધીજીની હત્યા થઈ ગઈ અને રાષ્ટ્રીય સ્વતંત્રતાની લડત બાદ સામાજિક ક્રાંતિ કઈ રીતે થઈ શકે તે બતાવવાનો અવસર જ ન મળ્યો. આવી ક્રાંતિ માટે લોકશક્તિ જગાડવાનું ગાંધીજીનું સ્વપ્યું હતું અને એ જ એમની સાધના હતી. એમણે સત્તાને આવી ક્રાંતિનું માધ્યમ માનવાને બદલે સેવા, સહકાર અને સંગઠનને સામાજિક પરિવર્તનનું સાધન બનાવ્યું હતું. અને એટલા જ માટે તો સ્વાતંત્ર્ય મળ્યા બાદ ગાંધીજીએ પોતે કોઈ પદ ન સ્વીકાર્યું. બજે કૉંગ્રેસ સંસ્થાને પણ પોતાનું વિસર્જન કરી જનસાગરમાં કૂદી પડવાની સલાહ એમણે આપી હતી. એટલે આ સંપૂર્ણક્રાંતિનું જ એક આગવું ચરણ છે એમ કહી શકાય. (પા. ૧૩૧)
સૌથી નબળાં માણસોના હિતમાં કામ કરવા માટે રાજ્ય સત્તાને ફરજ પાડી શકે તેવી પ્રભાવકારી જનશક્તિ અને તેમાંથી એવી સંસ્થાઓના માળખાં (ગાંધીજી) ઊભા કરવા માગતા હતા કે જેનો પ્રભાવ રાજ્યને સત્તાનો સામાજિક કલ્યાણમાં
સંપૂર્ણ ક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
