________________
૩૫
મૂલ્યનો સ્વીકાર કર્યો છે જેમ કે શીલનું પાલન, ચોરી ન કરવી, વિશ્વાસઘાત ન કરવો. તેનો કોઈ ભંગ કરે તો તેવા સભ્યની સામે ના ઈલાજે પગલાં ભરવાં જોઈએ. છેવટે સંસ્થામાંથી છૂટા પણ કરવા પડે.
બીજી વાત વ્યક્તિઓની નબળાઈના સરવાળાની.
સંગઠનની વિરુદ્ધમાં જેમ આ વસ્તુ જાય છે તેમ સંગઠન કરવાની તરફેણમાં આ વસ્તુને લાવી શકાય છે. વ્યક્તિ જ્યારે સમૂહમાં આવે છે ત્યારે, તેને માથે એક જવાબદારી આવે છે. નબળાઈ બહાર આવવાને બદલે તેને ખંખેરી નાખવાની તક વધુ મળે છે. પરસ્પરની હૂંફ અને મદદથી નબળાઈને તે જલદી દૂર કરી શકે છે. અલબત્ત સંગઠનનો પાયો નૈતિક અને આધ્યાત્મિક હોવો જોઈએ. આવા સંગઠનોમાં સગુણોનો સરવાળો અને દુર્ગુણની બાદબાકી કરવાને જ વધુ અવકાશ રહે છે. એટલે સંગઠન માત્રનો ઈન્કાર કરવો એ બરાબર નથી લાગતું.”
(“શુદ્ધિપ્રયોગનાં સફળ ચિત્રો પા. ૧૮૪) ૧૯૬૬માં ગુજરાત સર્વોદય સંમેલન બારડોલીમાં મળ્યું હતું. તેને અનુલક્ષીને વિશ્વવાત્સલ્યમાં ગ્રામદાન આંદોલનની મર્યાદાઓ મથાળા નીચે એક લેખમાં સંગઠન વિષે આ પ્રમાણે જણાવ્યું છે.
સંગઠનનો અભાવ એ ગ્રામદાન આંદોલનની એક વધુ મર્યાદા છે. સંગઠન કે સંસ્થામાં તંત્ર છે. શાસન છે. શિસ્ત છે. લઘુમતી-બહુમતી છે. તેથી હિંસા છે. માટે કાર્યક્રમને કોઈપણ તબક્કે સંગઠનનો નિષેધ (ગ્રામદાન આંદોલનમાં) ગણવામાં આવ્યો છે.
જેમ દેહ છે તો દેહને ટકાવવા માટે હિંસા અનિવાર્ય છે. પણ તેથી આપઘાત થઈ શકતો નથી.પણ ઓછામાં ઓછી હિંસાથી જીવનની રીત શોધવાનો પ્રયત કરતાં કરતાં જીવીએ છીએ, તેમ સંગઠનમાં હિંસા અનિવાર્ય છે માટે તેને ક્ષમ્ય ગણીને ચાલવું રહ્યું. ઓછામાં ઓછું તંત્ર, ઓછામાં ઓછું શાસન, સ્વૈચ્છિક શિસ્તનું ઉચ્ચ ધોરણ, સર્વાનુમતિની પ્રણાલી એમ સંગઠનોની નબળાઈઓ દૂર રહીને સંઘશક્તિનો કુશળતાપૂર્વક ઉપયોગ કરવો જોઈએ. જેની સામે ટક્કર લેવી છે તે શક્તિ સંગઠિત છે. તો તેની સામે પણ સંગઠન શક્તિને જ કામે લગાડવી જોઈએ.”
(તા. ૧ જૂન ૬૬ “વિશ્વવાત્સલ્ય”) ભૂમિપુત્રના તા. ૨૬-૬-૭૦ અંકમાં લોકશાહીનું ભારતીકરણ કરીએ એ મથાળા નીચે વિનોબાજીના વિચારો પ્રગટ થયા હતા. એમાં વર્તમાન લોકશાહીના સ્વરૂપનું પૃથક્કરણ કરીને તેમાં રહેલા દોષો બતાવી કેટલાંક વિધાનો તારવી દોષ
સંપૂર્ણક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
