________________
39
નિવારણના કેટલાક ઉપાયો સૂચવ્યા હતા.તેના અનુસંધાનમાં ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગનાં તારણો આપતાં લખ્યું છે :
“રાજ્યસત્તા અને રાજકીય પક્ષથી સ્વતંત્ર અને નૈતિક મૂલ્યોનું સિંચન કરતી એવી સંસ્થાઓનું નિર્માણ ક૨વું જેનાથી કોમી, જ્ઞાતિય, ભાષાકીય, પ્રાદેશિક, સાંપ્રદાયિક વગેરે સંકુચિત લાગણીઓનું નિરાકરણ થઈ શકે.”
“રાજકારણ અને જાહેર જીવનની શુદ્ધિ માટે સત્તા અને સંપત્તિ નિરપેક્ષ એવા સેવકોની સંસ્થા-સંગઠનો થવાં જોઈએ.
“યાંત્રિક બહુમતીથી નહિ પણ ગુણ દોષ પર નિર્ણય બાંધી શકે, અને વિવેક બુદ્ધિથી સર્વાનુમતિ સાથે તેવી પ્રજાકીય સંસ્થાઓ-સંગઠનો ઊભાં કરવાં જોઈએ, જે વર્તમાન લોકશાહી બહુમતીના સમાજહિત વિરોધી નિર્ણયોને સુધારવાની સત્તાધારી પક્ષને ફરજ પાડે તેવું શાંત પ્રજાકીયબળ પેદા કરે અને નિષ્પક્ષ, નિષ્ણાત અને રાગદ્વેષથી પર રહે તેવું તજજ્ઞ નેતૃત્વ ઘડે અને પૂરું પાડે.”
(તા. ૨૬-૭-૭૦ ‘ગ્રામસંગઠન’) સંગઠનની ભૂમિકા વિષે શ્રી સંતબાલજીએ લખ્યું છે :
“કૉંગ્રેસના સ્પષ્ટ બે પ્રહાવો પડ્યા નથી ત્યાં લગી અનેક પ્રશ્નો એવા આવી પડવાના કે જ્યારે (કૉંગ્રેસની) પ્રાંતિક સમિતિ અને ખેડૂત મંડળો બન્ને વચ્ચે સૈદ્ધાંતિક મતભેદ ઊભો થાય. તો લવાદી પ્રથાથી પણ જેનો નીકાલ ન થઈ શકે તેવા સત્યાગ્રહના મુદ્દામાં વ્યક્તિ માત્ર જેમ સ્વતંત્ર છે તેમ ખેડૂત મંડળો (ગ્રામ સંગઠનો) પણ સ્વતંત્ર હોવાં જોઈએ.” (તા. ૧-૪-૪૮, વિશ્વવાત્સલ્ય)
“શ્રી વિનોબાજીનું ભૂદાન આંદોલન ગ્રામસંગઠનોની પૂર્વ ભૂમિકા તૈયાર કરે છે. દેશમાં ત્યાગનું વાતાવરણ સર્જે છે. પણ આજે દેશમાં ત્યાગની સાથોસાથ અન્યાય સામેની પ્રતિકારક શક્તિ અને ઊંડી શુદ્ધિની જે જરૂર છે તે ગ્રામસંગઠનો વિના નહિ ઊભી થાય. એટલે દેશભરમાં ગ્રામસંગઠનો ઝડપી થઈ જવાં જોઈએ.’’ (તા. ૧૬-૧૧-૫૩, વિશ્વવાત્સલ્ય)
“સ્વરાજ્ય આવી ગયા બાદ બાપુએ કૉંગ્રેસને કહ્યું : ‘લોકસેવક સઘમાં પલટી જાઓ.' બાપુને બરાબર ખ્યાલ હોવો જોઈએ કે કૉંગ્રેસ જેવી દેશની મહાન સંસ્થા જો આવતી આર્થિક અને સામાજિક ક્રાંતિનું પાયાનું કામ ઉપાડી લે તો રાજકીય શુદ્ધિ આપોઆપ જળવાશે અને સમગ્ર દેશના ઘડતરમાં કૉંગ્રેસ જેવી તાકાત કામે લાગશે. પરંતુ બાપુની આ વાત કૉંગ્રેસ ન સ્વીકારી શકી. ત્યારના
સંપૂર્ણક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
