________________
૧૮ કે હિંસાનો પ્રયોગ થશે.) તો સંઘર્ષ પાછો પડશે. એટલે આ બીના તરફ આપણે ખાસ ધ્યાન દેવું જોઈશે નહીં તો હિંસા અને પ્રતિ હિંસાની હારમાળા જ ઊભી થશે. કદાચ “ઉપરવાળા હિંસા કરે... તો?' શ્રી જે. પી. કહે છે: “હું તો તેવી હાલતમાં પણ હિંસાને અનિવાર્ય નથી માનતો ! હિંસા થઈ તો બન્નેને એનાં માઠાં ફળ ભોગવવાં પડવાનાં... હિંસાને તો કોઈ પણ સ્થિતિમાં રોકવી જ રહી. એક તો એવો વારો જ આવવા ન દેવો કે હિંસા ફાટી નીકળે, નહીં તો એમાં તો ગરીબોને જ નુકસાન છે...” ગાંધીનો રાજકરણમાં અહિંસાનો પ્રયોગ
રાજકારણી ક્ષેત્રે જો કે બ્રિટન સામે છતાં ભારતીય પ્રજાના માધ્યમે પહેલાં દક્ષિણ આફ્રિકામાં અને પછી ભારતમાં ગાંધીજીની નેતાગીરીથી અહિંસાનો પ્રયોગ થયો. ફૂટીતૂટી અહિંસા છતાં ભારતીય પ્રજાનો જવલંત વિજય થયો ! અને દુનિયામાં એક અજબ ચમત્કાર કહેવાયો ! વિષેશ ખૂબી તો એ બની કે એ અહિંસક પ્રયોગ થવાને કારણે જ જે બ્રિટિશ શાસનનાં અનેક અનાચારો અત્યાચારો ગુજરેલા, તે જ બ્રિટિશ શાસનમાં એક વખતના વાઈસરોય માઉન્ટબેટન ભારતીય સ્વરાજય શાસનના સુધ્ધાં પણ પ્રથમ ગવર્નર જનરલ બની શક્યા ! હિંસા-પ્રતિહિંસાની હારમાળા આથી આપોઆપ અટકી ગઈ. ગાંધીજીએ ભારતીય સ્વરાજ્ય આવ્યા બાદ ભારતીય પ્રજાને એ જ અહિંસા પ્રયોગ; આર્થિક, સામાજિક અને નૈતિક ક્રાન્તિમાં વાપરવા માટે અનુરોધ કર્યો હતો ! પરંતુ જે કોંગ્રેસ સંસ્થાના માધ્યમે ભારતની પ્રજાએ બ્રિટન સલ્તનત સામે અહિંસાનો જગન્ચમત્કારિક એવો પ્રયોગ કરેલો, તે જ કોંગ્રેસને રાજકીય શાસન ચલાવવામાં રોકાઈ રહેવું પડ્યું. તેથી ભારતની પ્રજામાંથી એ જ કોંગ્રેસનું રાજકીય અનુસંધાન જાળવી રાખી બીજી એક સંસ્થા લોકસેવા સંઘરૂપની ઊભી કરવાનો વારો આવી લાગ્યો ! એવી સંસ્થા આર્થિક સામાજિક ક્રાન્તિ કરે. એ જ સંદર્ભમાં ગાંધી સેવા સંઘ' જેવી સંસ્થા નૈતિક ક્રાન્તિ કરતી રહે ! તેમજ કોંગ્રેસ સંસ્થા દેશનું સ્વરાજ્ય રક્ષણ કરે અને આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રમાં દેશ દેશે જવાબદાર એવું રાજ્યતંત્ર પણ ઊભું કરાવી આપે તો જ ગાંધીજીએ કલ્પેલી અહિંસક સમાજ રચના ખાસ ભારતમાં અમલી બની સમસ્ત વિશ્વ પર તે આંતરિક સમાજરચનાનો પ્રભાવ ઊભો કરે ! ટૂંકમાં ગાંધીજીનો રાજકારણીયક્ષેત્રનો અહિંસા પ્રયોગ વિશ્વના દરેક ક્ષેત્રમાં પૂરેપૂરો અને આગળ ને આગળ ચાલવો જોઈએ.”
સંપૂર્ણક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
