________________
૧૬ કેવળ પોતાના હિત માટે જ નહિ, રાષ્ટ્રના હિત માટે પણ. આગળ વધીને કહીશ કે, વિશ્વશાંતિ માટે પણ. ૨. એકંગીપણું ઃ
સર્વોદય આંદોલનમાં ત્રણ અંગોની પૂર્તિ કરવાની જરૂર હતી.
૧. અન્યાય પ્રતિકાર ૨. સંગઠન ૩. રાજકારણની શુદ્ધિ. આ ત્રણેય અંગો પ્રત્યે સર્વોદય આંદોલનનું વલણ કાંઈક એવું રહ્યું કે નાના નાના અન્યાયોનો પ્રતિકાર કરવામાં શક્તિ ખર્ચવાની જરૂર નથી. માલિકીહક્ક વિશેનો મોટો અન્યાય ચાલે છે. ગ્રામદાન આંદોલન એ માલિકીહક્ક વિસર્જનનો મોટો કાર્યક્રમ છે. અને તે પ્રતિકારનું જ પગલું છે. હાથીના પગલામાં બધાં પગલાં સમાઈ જાય છે.
સંગઠન માત્રમાં બંધારણ, શિસ્ત, ઉપરથી કાંઈક ને કાંઈક લાદવાપણું, નિર્ણયોમાં બહુમતી એવું બધું ભલે હળવી માત્રામાં પણ આવે જ. અને તેટલે અંશે એ અહિંસાથી દૂર ગણાય. જેટલું દૂર એટલે અંશે હિંસા. વ્યક્તિ ઉપર જ આધાર. સંગઠનના આધારની જરૂરિયાતનો અસ્વીકાર. જરૂર લાગી ત્યાં સ્વીકાર કર્યો પણ તેનું સ્વરૂપ તદ્દન શિથિલ.
અને રાજકારણને ઘડવાની, સ્પર્શવાની વાત જ નહીં, રાજકારણનો જ છેદ ઉડાડવાની વાત. નીચેથી લોકશક્તિ ઘડવાનું કામ એટલે ગ્રામદાન આંદોલન અને ગ્રામદાન આંદોલન એ રાજકારણનો છેદ ઉડાડીને શાસનમુક્ત સમાજ રચવાનો કાર્યક્રમ.
આમ આવતીકાલના આદર્શના અંતિમસ્વરૂપને પામવા આજે ઘડતરનો કોઈ અસરકારક કાર્યક્રમ નહીં. પણ આદર્શની સિદ્ધિ આજે પ્રાપ્ત થઈ ગઈ છે તેમ માનીને વ્યવહાર કરવાની વાત.
પરિણામે સમાજમાં આવતી-કાલના આદર્શ અને આજના વ્યવહાર વચ્ચે મોટી ખાઈ પડતી ગઈ. સર્વોદય આંદોલન એના દાવાની સરખામણીમાં લગભગ બિનઅસરકારક જ રહ્યું.
દલીલ થાય છે કે બીજાઓને તેમ કરતાં કોણે રોક્યા હતા? વાત સાચી છે. પણ એક વાત સમજવા જેવી છે. સ્વરાજ્ય મળ્યા પછી તરત ગાંધીની મૂડી બે ભાગમાં વહેંચાઈ ગઈ હતી. એક ભાગ કોંગ્રેસમાં અને એક ભાગ રચનાત્મક કાર્યકરોમાં.
લોકહૃદયમાં ગાંધશ્રદ્ધા ઘર કરીને બેઠી હતી. શ્રદ્ધાબળની આ મૂડી વિનાનું
સંપૂર્ણક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
