________________
૩૦.
બની ગયો છે. વિનોબાજી સામાજિક કામોમાંથી સંન્યાસ લઈ ચૂક્યા છે. મારી અથવા ધીરેનભાઈની એવી સ્થિતિ નથી કે નેતૃત્વ કરી શકીએ. હું એમ નથી કહેતો કે એ વિચારને માન્ય કરીને જે કામ થઈ રહ્યાં છે તે બંધ થઈ જાય. એ દિશામાં પ્રયોગો કરનારા પ્રયોગ જરૂર કરે અને તેમાં મને રસ પણ રહેશે. પરંતુ મને નથી લાગતું કે એ પદ્ધતિથી આપણે ક્યાંય પહોંચી શકીશું. મારે કહેવું જોઈએ કે આ વિચારમાં વ્યક્તિગત રીતે મારો પોતાનો વિશ્વાસ પહેલાં કરતાં ઓછો થયો છે. મને આજે નથી લાગતું કે સર્વોદય આંદોલનમાં અથવા તો કોઈ પ્રકારની સ્વૈચ્છિક એજન્સીમાં એટલી તાકાત હોય અથવા હોઈ શકશે કે જેથી તે વર્ગ સંગઠનને તોડી નાખે. આ પરિસ્થિતિમાં બીજો રસ્તો શોધવો પડશે. આ સંદર્ભમાં મેં વર્ગ સંઘર્ષના નવા અહિંસક સ્વરૂપની વાત મૂકી છે.”
(પા. ૧૯૧) સંઘર્ષ અને રચનાની બેવડી પ્રક્રિયા ક્રાંતિને ફળીભૂત કરવા માટે આવશ્યક છે.”
“રચનાત્મક અને સંઘર્ષાત્મક કામ એક બીજાથી અલગ અલગ નહિ ચાલી શકે રચના સંઘર્ષ વિના થઈ નથી શકતી કેમ કે રચનામાં પરિવર્તન અથવા ક્રાંતિ નિહિત છે. એવી જ રીતે પરિવર્તન અને ક્રાંતિમાં રચના નિહિત છે.” (પા. ૨૦૩)
જયપ્રકાશજીના આ વિચારો સાથે હવે ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગનાં તારણો પણ થોડાંક જોઈ લઈએ. “ભૂદાનયજ્ઞમાં આવેલા એક લેખના અનુસંધાનમાં ભાલ નળકાંઠા સમાચારની પત્રિકા “ગ્રામ સંગઠનના તા. ૨૬ ઓગષ્ટ ૬૯ના અંકમાં લખ્યું છે :
“પરિવર્તનની કોઈપણ પ્રક્રિયામાં જૂના અને નવા વચ્ચે સંઘર્ષ તો રહેવાનો. અહિંસક ક્રાંતિમાં માનવાળાઓએ સંઘર્ષને અહિંસક રૂપ આપવાનો પુરુષાર્થ કરવો જોઈએ. સહકારનું તત્ત્વ એમાં જોઈએ જ. જૂનામાં જે કંઈ સારું છે તેનું સાતત્ય જાળવવું જ રહ્યું. માનવજાતે કરેલી પ્રગતિને ધોઈ નાખવાની કાંઈ જરૂર નથી. સાથે સાથે નવાંનાં મૂળ નાખવામાં બાધક હોય તેવાં જૂનાંને દૂર પણ કરવું જ રહ્યું. ખેતીનો પાક લેવામાં જેમ નિંદામણ કરવું પડે છે તેમ પ્રતિકારની પ્રક્રિયા વિના આ જૂનું ઊખડે નહિ. નવાનાં મૂળ નાખવા માટે જગા થાય નહિ.
સાતત્ય માટે જરૂરી સહકાર અને પરિવર્તન માટે આવશ્યક પ્રતિકાર. આ પ્રક્રિયા વડે જ ક્રાંતિ પૂર્ણ થઈ શકે ને ક્રાંતિએ મેળવેલી સિદ્ધિ સ્થિર બની શકે. આ પ્રક્રિયા અહિંસક રહે એ માટે કેટલાક પાયાના આગ્રહ રાખવા જોઈએ.
સંપૂર્ણ ક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગો
