________________
૨૮
કેટલાક તો પૂરેપૂરાં મળતા આવે છે. એની વિગતો તો આ કોલમમાં નહિ આપી શકાય. એ માટે જુદું પુસ્તક લખાય એટલી બધી સામગ્રી છે. એટલે અહીં તો માત્ર એ ચારે તત્ત્વો પર નજર ફેરવવા પૂરતો થોડો અછડતો ઉલ્લેખ જ કરીશું. (૧) સંઘર્ષ :
પરસ્પર હિતવિરોધ હોય ત્યાં સંઘર્ષનાં બી પડેલાં જ છે. હિતવિરોધ પોતે જ સંઘર્ષનું બી છે. જમીનદાર અને ગણોતિયો, ખેડૂત અને ખેતમજૂર, માલિક અને નોકર, વેચનાર અને ખરીદનાર એમ દરેક ક્ષેત્રમાં બે વર્ગ વચ્ચે જ્યાં હિતવિરોધ છે ત્યાં સંઘર્ષ છે જ. ભલે એ સપાટી ઉપર આવીને આમનેસામને અથડામણ કરતાં ન દેખાય, પણ માનસિક રીતે તો સંઘર્ષ ચાલુ જ હોય છે અને નિમિત્ત મળતાં તેનો વિસ્ફોટ થાય જ છે. સમાજ પરિવર્તનની કોઈપણ પ્રક્રિયા કરીએ. આ હિતવિરોધમાં પડેલા સંઘર્ષનો વિચાર કરવો જ રહ્યો. શાંતિ અને અહિંસામાં માનનારા હોય એમણે એનો વિચાર અહિંસાની દૃષ્ટિએ કરવો જોઈએ એ ખરું વળી સંઘર્ષની ખાતર સંઘર્ષ ન હોય. પણ એ છેવટનું અને અનિવાર્ય એવું અંતિમ કે આપદ્ધર્મ તરીકે આવી પડેલું કર્તવ્ય સમજવું જોઈએ એ પણ સાચું. પણ સંઘર્ષ નથી એમ સમજીને કે એના તરફ ઉદાસીન રહીને કે એને એક બાજુ રાખી દઈને તો સામાજિક પરિવર્તનના કામમાં આગળ વધી કેમ શકાય?
- ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગના પાયામાં ધર્મ (સાંપ્રદાયિક ધર્મ નહિ, પણ વ્યાપક સદ્દધર્મ) દૃષ્ટિ છે. એટલે સંઘર્ષમાં વર્ગ વિગ્રહનો તો સવાલ જ ન હતો પણ પ્રયોગ સામે સવાલ હતો સંઘર્ષના અહિંસક સ્વરૂપનો અને એ માટે શાંત પ્રજાબળ પેદા કરવાની કાર્યપદ્ધતિનો. આનો વિચાર સત્યાગ્રહના મુદ્દાની ચર્ચા વખતે કરીશું. અહીં તો સંઘર્ષના તત્ત્વ વિષે જયપ્રકાશજીનાં થોડાં મંતવ્યો જોઈએ લઈએ.
સંપૂર્ણક્રાંતિની ખોજ'માં એમણે કહ્યું છે :
પહેલાં જ્યારે આ વિષે વિનોબાજીને પૂછવામાં આવતું ત્યારે સંઘર્ષનું યે આમાં સ્થાન છે એ વાતનો એમણે કદીયે ઈન્કાર નથી કર્યો. તેમ છતાં તેને માટે કોઈ રસ્તો પણ એમણે ક્યારે ય નથી બતાવ્યો.”
હું હંમેશાં એમ અનુભવ્યા કરતો કે જ્યારે જ્યારે એવી પરિસ્થિતિ ઉપસ્થિત થઈ જતી કે જયારે સંઘર્ષ છેડવો પડે ત્યારે કોઈ ને કોઈ રીતે ભારે સફતથી એમણે (વિનોબાજીએ) તેને ટાળવાની કોશિશ કરી છે.” (પા.૧૯૩)
સ્થાપિત હિતો તરફથી વિરોધ ખડો થાય ત્યાં સત્યાગ્રહ રૂપી સંઘર્ષ કરવો
સંપૂર્ણ ક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પર્યાગ
