________________
૨૯ પડે છે. કાયદો કરી દેવાથી કંઈ સમાજ બદલાતો નથી. સંપૂર્ણક્રાંતિ સરકારી શક્તિથી નહિ, જનશક્તિથી જ થઈ શકે છે.” (પા. ૧૩૩)
“વર્ગસંઘર્ષમાં હિંસાને દૂર રાખી શકાય છે. વર્ગ સંઘર્ષ શાંતિમય સંઘર્ષના રૂપમાં, અસહકારના રૂપમાં, સત્યાગ્રહના રૂપમાં થઈ શકે છે.”
નેતૃત્વની યોગ્યતા અને સંગઠન પર તેની અસર બરાબર હોય તો મારી કલ્પનાનો વર્ગસંઘર્ષ વ્યાપક સત્યાગ્રહનું રૂપ લેશે.” (પા. ૧૪૫)
“હું આખાયે પ્રશ્નને કંઈક આવી રીતે જોઉં છું. સમાજમાં બે શક્તિ છે. એક કમજોર અને એક મજબૂત. સર્વોદય આંદોલનમાં આપણે સબળાઓને જ ધ્યાનમાં રાખ્યા અને સમજાવટથી એમને બદલવાનો પ્રયાસ કર્યો. નબળા જે છે, પછવાડે રહી ગયેલા જે છે એમની સર્વોદય આંદોલનમાં બહુ ઓછી ભૂમિકા રહી છે. આ પ્રક્રિયામાં વ્યક્તિગત રીતે કેટલાક લોકોનું માનસ બદલાયું. પરંતુ આખાય વર્ગના રૂપમાં એ બદલાશે એમ નથી લાગતું. આટલાં વરસ સ્વરાજ્યને થઈ ગયાં. આપણા કામને થઈ ગયાં. કેટલું બદલી શક્યા આપણે ?
જે ઊંચી જાતિના લોકો છે તે મોટે ભાગે આર્થિક દૃષ્ટિથી પણ સંપન્ન છે. તેઓ નીચી જાતિવારાને મનુષ્યની સામાન્ય હેસિયત પણ દેવા માગતા નથી. માલિક મજૂરો સાથે જેમ તેમ બોલશે. નીચ જાતિના લોકોને એક ખાટલા પર આપણી સાથે બેસવા માટે પણ બહુ સમજાવવા પડે છે. આ બધા સામંતવાદના અવશેષ છે. મજૂરીની બાબતમાં સપ્લાઈડ એન્ડ ડિમાન્ડનો હિસાબ ચાલે છે. જયાં મજૂરો ઓછા છે ત્યાં એમની મજૂરી વધારે છે અને એમની સાથે વહેવાર પણ ઠીક થાય છે. જ્યાં મજૂરોની છત છે, ત્યાં મજૂરી પણ ઘણી ઓછી છે અને એમની સાથે ઘણા અમાનવીય વહેવાર થાય છે.
ત્યારે આ સ્થિતિ કેમ બદલાશે ? એ આપણે વિચારવું જોઈએ. એક બાજુ કહીએ છીએ કે વર્ગ સંઘર્ષ થાય જ નહિ કેમકે તે સર્વોદય વિચારની વિરુદ્ધ છે. બીજી બાજુ હૃદયપરિવર્તન થાય જ નહિ કેમ કે તે માટે આવશ્યક એવી પરિસ્થિતિ આપણે ઊભી નથી કરી શકતા. ત્યારે શું થશે ? વચ્ચે આજે કોણ પીસાઈ રહ્યું છે? શું આપણે સિદ્ધાંતની ચર્ચા કરતા રહીએ અને સ્થિતિમાં કશો ય ફરક ન પડે તો આપણને સંતોષ થશે ?
ટૂંકમાં મારે કહેવું એ છે કે સર્વોદય આંદોલને વર્ગ-નિરાકરણનો જે વિચાર મૂકેલો તે દિશામાં બહુ પ્રયોગ નથી થયા. પરંતુ એ વિચાર આજે નેતૃત્વવિહિન
સંપૂર્ણ ક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
