________________
૨૪
આ નાના ક્ષેત્રનો અનુભવ એ વાતની સાક્ષી પૂરે છે કે આ ધોરણે રાષ્ટ્રભરમાં કામ ગોઠવવામાં આવે તો યુગની આવશ્યક્તા પરિપૂર્ણ કરવામાં મહત્વનો ફાળો આપી શકે એમાં શંકા નથી.
હવે પછીનાં થોડાં પાનાઓ આ વાત સમજાવવાને માટે લખ્યાં છે; જેનાથી આ પ્રયોગ પાછળની દૃષ્ટિ, કાર્યપદ્ધતિ અને એની વ્યક્તિગત જીવન પર અને સમાજ જીવન પર શું અસર થઈ એ સમજી શકાશે.
સમાજનાં પરિબળો ઃ સમાજમાં ચાર પ્રકારની શક્તિ કામ કરે છે.
(૧) હિંસાની શક્તિઃ પછી તે વ્યક્તિગત હિંસા હોય, કોઈ ટોળાની હિંસા હોય કે પછી સરમુખત્યારશાહી રાજ્યની હિંસા હોય.
(૨) લોકશાહી રાજ્યની દંડશક્તિ. (૩) સમાજની નૈતિકશક્તિ (૪) આધ્યાત્મિક શક્તિ.
સમાજની વર્તમાન સમસ્યાઓ ઉકેલવામાં આ ચાર શક્તિઓમાં વધુમાં વધુ અસરકારકતા જે શક્તિ બતાવે તે તરફ સામાન્ય લોકમાનસ ઢળે એ સ્વાભાવિક છે.
અહિંસક સમાજરચના માટે આ શક્તિઓનો ક્રમ આ રીતે ગોઠવવો જોઈએ. પાયામાં આધ્યાત્મિક શક્તિ
ચણતરમાં-વહેવારમાં સમાજનાં નૈતિક શક્તિ અને છેવટે મહોર છાપ મારવામાં લોકશાહી રાજ્યનો કાનૂન.
આ ક્રમ પ્રમાણે કામ ન થાય અને રાજય જ સર્વોપરીતા ધોરણ કરતું જાય તો એમાંથી સરમુખત્યારી જ આવે એમાં હવે શંકા ન રહેવી જોઈએ. ભારતમાં કદી પણ રાજ્ય સર્વાગી કે સર્વોપરી ન હતું અને ન થવું જોઈએ. સમાજના એક અંગ તરીકે જ રાજ્ય આવી શકે પરંતુ જો સમાજની નૈતિક કે આધ્યાત્મિક શક્તિ પ્રશ્નો ઉકેલવામાં બિનઅસરકારક નીવડે તો લોકશાહી રાજ્યની દંડશક્તિ જ વધુ ને વધુ ભાગ ભજવેભલે એમાં લોકસંમતિ હોય, પરંતુ આખરે એનો પાયો પણ હિંસા જ છે.
એટલે સમાજની મનોભૂમિકા જોઈને એવા કાર્યક્રમો અને કાર્યપદ્ધતિથી કામ લેવું જોઈએ કે, જેમાં રાજ્યની દંડ શક્તિનો ઉપયોગ કરવો જ ન પડે અને સમાજ પોતે જ સંગઠિતપણે પોતાના પ્રશ્નો અહિંસક રીતે ઉકેલે રાજ્ય મહોર છાપ મારવા માટે ભલે આવે પણ સહુથી પાછળ.
સંપૂર્ણ ક્રાંતિ, લોકસમિતિ અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ
