________________
મંત્રીવરોએ તો મંદિરોના અંદરના ભાગો બહારના ભાગો કરતાં જણાય છે. સૌરાષ્ટ્રમાં શત્રુંજય પર્વત પર જેટલાં જૈનમંદિરો છે પણ અધિક સુંદર નકશીદાર અને સુશોભિત કરાવ્યા હશે. પરંતુ તેટલાં બીજે ક્યાંય નથી. શત્રુંજય મહાભ્ય અનુસાર આ પર્વત સંવત્ ૧૩૬૮માં મુસલમાન બાદશાહે આ બન્ને મંદિરોનો ભંગ પર પ્રથમ તીર્થંકરના સમયથી જૈનમંદિરોનું નિર્માણ થવા લાગ્યું કર્યો ત્યારે આ બન્ને મંદિરોના મૂલ ગભારા, ગૂઢમંડપો, ભગવાનની હતું. હાલમાં ૧૧મી સદીનું સૌથી પ્રાચીન જૈન મંદિર વિમળ શાહનું બધી મૂર્તિઓ અને બન્ને હસ્તિશાળાની ઘણીખરી મૂર્તિઓનો સાવ છે, જે આબુપર્વત ઉપર વિમલવસહી બંધાવ્યું છે. બારમી નાશ કરી નાખ્યો હશે બને. તેમ જ મૂળ ગભારો અને ગૂઢમંડપથી શતાબ્દીનું રાજા કુમારપાળનું મંદિર છે. પરંતુ વિશાળતા અને બહારના ભાગની કોતરણીમાંના પણ થોડા ભાગને નુકસાન કલાસૌન્દર્યની દૃષ્ટિથી આદિનાથ મંદિર સૌથી મહત્ત્વનું છે આ પહોંચાડ્યું હોય તેમ જણાય છે. આવી રીતે ભંગ થયા બાદ મંદિર ૫૬૦ માં બન્યું છે. જૈન મંદિરોમાં ચતુર્મુખ મંદિરની પાછળથી આ બંને મંદિરોનો જીર્ણોદ્ધાર થયેલો હોવાથી અંદરનો વિશેષતા છે અને ૧૬૦૮ માં આ પર્વત પર તૈયાર થયું. તેને ભાગ સાદો બનેલો જણાય છે.
ચારે દિશાઓમાં ચાર પ્રવેશદ્વાર છે, તેનો પૂર્વદ્વાર રંગમંડપની આ સાથે જોડાયેલી કેટલીક રસિક કથાઓ જોઈએ. સન્મુખ છે. બીજા ત્રણ ધારોની સન્મુખ મુખમંડપ છે. આ મંદિર
“દંતકથા છે કે આ મૂર્તિ વિમલમંત્રીએ આ મંદિર બંધાવતાં તેમજ અહીનાં બીજાં મંદિરો ગર્ભગૃહ મંડપો, દેવકુલિકાઓની પહેલાં એક સામાન્ય ગભારો બનાવીને તેમાં બિરાજમાન કરી રચના શિલ્પ-સૌન્દર્ય વગેરેમાં દેલવાડાના વિમલવસહી અને હતી, કે જે ગભારો અત્યારે વિમલવસહીની ભમતીમાં વીસમી લૂણાવસહીના ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં અનુકરણ જેવા છે. દેરી તરીકે ગણવામાં આવે છે. આ મૂર્તિ શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનની મંદિરોની કલામાં વૈવિધ્ય અને સત બંને સામેલ છે. આ કળામાં છે, પરંતુ લોકો વીસમા તીર્થંકર શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામિ કહે છે. આ જેટલી વૈજ્ઞાનિકતા છે તેટલી જ સૌંદર્ય સૂઝ છે. ઉત્તર ભારતના મૂર્તિ અહીં સારા મુહૂર્તમાં સ્થાપન થયેલી હોવાથી અને મૂલનાયકજી મંદિર અને દક્ષિણ ભારતના મંદિરોની વિવિધતા ઊડીને આંખે વળગે તરીકે બિરાજમાન કરવા માટે વિમલમંત્રીશ્વરે ધાતુની નવી સુંદર છે. બાહ્ય ગુંબજ પર કોતરણી અને અન્ય યક્ષ વગેરે મૂકવા, પરંતુ મૂર્તિ કરાવેલી હોવાથી આ મૂર્તિને અહીં જ રહેવા દીધી.' દક્ષિણના મંદિરોની ઊંચાઈ તરત જ ધ્યાન ખેંચે છે. દક્ષિણ ભારતની (જયંતવિજયજી, આબૂ, ભાગ પહેલો, ઉજ્જૈન ૧૯૩૩) આ અનેક સ્થાપત્ય શૈલીઓ છે, જે કળાના સુંદર નમૂના દર્શાવે છે. પ્રતિમાનું ચિત્ર પાડવાની મંદિરના સંચાલકો યાત્રિકો-પ્રવાસીઓને આજે કેટલીક ઈમારત વર્ડ હેરીટેજમાં જાય એટલે આપણે એના પરવાનગી આપતા નથી.
તરફ આકર્ષાઈએ છીએ પરંતુ મંદિરના પરિસરમાં પ્રવેશીએ ત્યારે મધુસૂદન ઢાંકીએ આ વિગતો વિસ્તારથી નોંધી છે. ભાવસભર મન સાથે તેની કારીગીરી પ્રત્યે પણ આંખ ખોલીને શિલ્પકતિઓના ઉપલબ્ધ અવશેષોમાં તીર્થકરની પ્રતિમાનો જોઈએ તો ખ્યાલ આવશે વિજ્ઞાનનો એક અદભૂત નમૂનો માત્ર સહુથી પ્રાચીન નમૂનો મગધના પાટનગર પાટલિપુત્ર (પટના)ના શ્રધ્ધાના આવરણ હેઠળ ખોવાઈ રહ્યો છે, તેને જાળવી લેવાની વિસ્તારમાં આવેલ લોહાનીપુરમાં પ્રાપ્ત થયો છે. રેતિયા પથ્થરની વિશેષ જરૂર છે. શિલ્પોના કળા સોંદર્યો આપણી સંસ્કૃતિ છે અને એ ખંડિત પ્રતિમા મસ્તક તથા પગ વિનાની છે. તેના બંને હાથનો ભાવની પુંજ આપણી સમૃધ્ધિ છે. બંનેનો સુમેળ વર્તમાન શ્રાવકની ઘણો ભાગ નષ્ટ થયો છે છતાં એ હાથ કાયોત્સર્ગ અવસ્થામાં ઓળખ છે. કળા અને ભાવને ચાલો, ભરી લઈએ, કોતરી લઈએ. હતા એ જાણવા જેટલી સ્પષ્ટ નિશાનીઓ તેમાં રહેલી છે. આ
સંદર્ભ સુચિઃ પ્રતિમા ઉપરનું પોલિશ મોર્યકાળ (ઈ.પૂ. ૩૨૨-૧૮૫) જેવું
૧. બ્રહ્માંડ દર્શન - ડો. જે. જે. રાવલ હોવાનું માલુમ પડે છે. આ સ્થળેથી મળેલી ઈ.પૂ. પહેલી સદીની ખંડિત પ્રતિમાના હાથ કાર્યોત્સર્ગ અવસ્થામાં રહેલ પૂરેપૂરા 2. m.gujaratsamachar.com > Magazines જળવાઈ રહ્યા છે. તીર્થંકરની પ્રતિમાનું સ્વરૂપ યક્ષની પ્રતિમા પરથી ૩. opinionmagazine.co.uk/.../સ્થાપત્ય -અને-સંસ્કૃતિ ઘડાયું હોય એમ માનવામાં આવે છે.
૪. નિગ્રંથ ઐતિહાસિક લેખ સમુચ્ચય - મધુસુદન ઢાંકી ગુપ્તકાળનાં જે મંદિરો મળે છે તે ત્રણ પ્રકારનાં છે : નાગર,
૫. વિમલ વસીની કેટલીક સમસ્યાઓ - મધુસુદન ઢાંકી દ્રાવિડ અને વેસર. નાગરશૈલી ભારતમાં હિમાલયથી વિંધ્ય પર્વત
૬. જૈન મુર્તીપુજાની પ્રાચીનતા - પ્રિયબાળા શાહ સુધી પ્રચલિત હતી. દ્રાવિડશૈલી વિંધ્ય પર્વત અને કૃષણા નદીથી કન્યાકુમારી સુધી તથા વેસર મધ્ય ભારતમાં વિંધ્ય પર્વત અને કૃણા
D ડૉ. સેજલ શાહ નદીના વચલા પ્રદેશમાં પ્રચલિત હતી. હિંદુ અને જૈન મંદિરો આ
sejalshah702@gmail.com શૈલીઓમાં મળી આવે છે. પરંતુ નાગર અને દ્રાવિડના પ્રકાર વિશેષ
Mobile : +91 9821533702 | મે-૨૦૧૮)
મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પ્રબુદ્ધ જીવન
