Prabuddha Jivan 2018 05 Mandirona Shilp Sthapatya Visheshank

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 8

પરંપરામાં કલાની ઉપાસનાને વિશિષ્ટ સ્થાન આપવામાં આવ્યું પાદરને મળે છે. પણ ત્યાં જતાં તે માત્ર ચાર રસ્તા જ રહે છે. છે. પ્રાચીનતમ જૈન આગમોમાં શિલ્પો અને કલાઓના શિક્ષણ શહેરમાં મધ્ય ભાગમાં તે છ રસ્તા હોય છે. શહેરના મધ્ય ભાગમાં ઉપર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે અને તેને શિખવવા માટે હેર-ફેર વધારે હોય છે, માણસો વધારે હોય છે, માટે ત્યાં છ શિલ્પાચાર્યો અને કલાચાર્યોના અલગ અલગ ઉલ્લેખો મળે છે. રસ્તા છે. ગામના પાદરે જતાં ટ્રાફિક ઓછો થઈ જાય છે, માટે જૈન સાહિત્યમાં ૭૨ કલાઓના ઉલ્લેખ છે. તેમાં વાસ્તુકલા ત્યાં માત્ર ચાર રસ્તા જ રહે છે. ટ્રાફિકની કેટલી સમજ. બધા જ સ્થાપત્યકલાનો પણ નિર્દેશ છે. વાસ્તુકલામાં મંદિરનિર્માણ તથા રસ્તા વળી પાછાં પહોળાં અને કાટખૂણે અને વન-વે, આ બધા શિલ્પચાતુર્ય, તેની દીર્ઘકાલીન પરંપરા વગર શક્ય ન બને. પથ્થરને રસ્તા વળી પાછા સમાંતર અને ઘડિયાળની દિશામાં વળાંક લે. તોડીને ગુફા-ચૈત્યોના નિર્માણની, કલાની શ્રેષ્ઠતા અને તેના પ્રાચીન ભારતમાં બે મકાન વચ્ચે ત્રણ પગલાનું અંતર આધારે, સ્વતંત્ર મંદિરોના નિર્માણની પરંપરા શરૂ થઈ.
રાખવામાં આવતું. આ નિયમ જે મકાનને વાડો હોય કે છાજલી પ્રાચીન ભારતમાં મકાનો, મહેલાતોની બાંધણી અને તેની હોય તેને લાગૂ પડતો. મકાનના ઓરડા વચ્ચે ચાર આંગળાની ગુણવત્તા ખૂબજ ઊંચી હતી. આપણે ‘દ્વારકા, ઈન્દ્રપ્રસ્થ વગેરે જગ્યા અથવા તે એકબીજાને અડકે નહીં, બારી રસ્તાની બાજુમાં
બાંધણીની વિગતોથી છીએ. મૌર્ય અને ગુપ્તવંશ હોય અને જરા ઊંચી હોય, જેથી ઘરમાં પ્રકાશ પથરાય. બારીનાં સમયના મહેલોની વિગતથી પણ વિદિત છીએ. મકાનોનાં પરિમાણ પણ યથાયોગ્ય અને બારીઓ બંધ પણ થઈ શકે. ઘરોની પ્લાનિંગ, બાંધણી વગેરેના સંદર્ભો આપણી પાસે છે. નિવાસી આ બાબતો મકાન માલિક જ નક્કી કરે, તેવી છૂટ હતી, શરત મકાનો, રાજમહેલ, સેનાનાં મકાનો, તબેલા, ગજશાળા, મંદિરો માત્ર એ કે તે કલ્યાણકારી હોવી ઘટે અને તેમાં ઝઘડાને સ્થાન ન વગેરે ઊંચા સ્થાપત્યશાસ્ત્ર પ્રમાણે જ થતાં, તે જગ્યાએ હોય. આ બધી બાબતો કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્રમાં આપવામાં આવી સ્થાપત્યશાસ્ત્રને અનુરૂપ રહેતી. આ બધાં મકાનોનું સ્થાપત્ય એવું છે. રહેતું કે ધરતીકંપ, વાવાઝોડાં, ભારે વરસાદ તેમને પાડી ન ભારતીય પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં મશીન અને મિકેનિક્સના ઘણા શકતાં. મોઢેરાનું સૂર્ય મંદિર અને કોણાર્કનાં સૂર્યમંદિરો આપણી સંદર્ભો મોજૂદ છે. વેદમાં ચક્ર, અગ્નિ ઉત્પન્ન કરવાના, હેન્ડલૂમના સામે અડીખમ ઊભાં છે. ભારતમાં સ્થાપત્યકળા ઉચ્ચ કક્ષાએ વિકસી દહીં જેરવાના વગેરે સાધનોના પ્રચૂર ઉલ્લેખો છે. મહાભારતમાં હતી, એની સાબિતી આ બધાં સ્થાપત્યો આપે છે. દક્ષિણનાં મંદિરો તોપદીના આ
દ્રોપદીના સ્વયંવરમાં થાંભલા પર ગોળ ગોળ ફરતી માછલીનો આજે આપણને આશ્ચર્ય પમાડે છે. અથર્વવેદમાં શિલ્પશાસ્ત્ર વિષે હલ્લેખ છે. વિસ્તારથી વિગત આપવામાં આવી છે. એટલે કે ૫,૦૦૦ વર્ષ
કૌટિલ્યનું અર્થશાસ્ત્ર ૨,૪૦૦ વર્ષ પહેલા લખાયું હતું. તેમાં પહેલા ભારતમાં શિલ્પશાસ્ત્ર, યંત્રશાસ્ત્ર વિકસેલાં હતાં. મકાન
૩૨ જાતનાં મશીનોના ઉલ્લેખ છે. તેમાં એક મશીન પથ્થર ફેંકી મહેલાત, મંદિર કે કોઈપણ ઈમારત બાંધવી હોય તો સૌ પ્રથમ
શકતું હતું. તેમાં ત્રાજવાની વાત છે આ બતાવે છે કે પ્રાચીન તો તે જમીનની તાકાત કેટલી છે એની ચકાસણી થતી.
સમયમાં ભારતીયોને વિજ્ઞાનનું સૈદ્ધાંતિક જ્ઞાન પણ કેટલું હતું. તમિળનાડુમાં થીરુ મંદિરનાં મુખ્ય ગુંબજમાં ૫૦ ફૂટ પહોળી ઉત્તરરામચરિતમાં ભવભૂતિએ લખ્યું છે કે રાજા તેના દીકરાના કમાન છે. આ તે વખતના આપણા સ્થાપિતીઓની સિધ્ધિ દર્શાવે
| શિક્ષકને, દીકરાને મશીનનું જ્ઞાન આપવાની વાત કરે છે, જે મશીન છે. કયાંક તો થાંભલા વગરના મોટા મોટા હોલ હોય છે.
' છે. કાં તો અગ્નિથી, વાયુથી કે પાણીથી ચાલે આ દર્શાવે છે કે પ્રાચીન તમિળનાડુના કોડાગાઈ શહેરમાં ભગવાનના મંદિરમાં એક ખડક
સમયના રાજા ભૌતિકશાસ્ત્ર અને મંત્રશાસ્ત્રને કેટલું બધું મહત્ત્વ એટલે પાતળો બનાવવામાં આવ્યો છે જાણે કાગળ! પ્રાચીન
આપતાં હતાં. ભારતમાં પથ્થરોના પાતળા પડદા બનાવવામાં આવ્યા હતા, જાણે કે નેનો ટેક્નોલોજીના જાણકાર ન હોય! તો પ્રશ્ન એ થાય છે કે
મહુવાની આદિનાથની પ્રતિમા તેમનાં સાધનો કેવા હશે? દેલવાડાના દેરા જુઓ, રાણકપુરનું મંદિરોના શિલ્પો અને પ્રતિમાજીની ઐતિહાસિકતા અનેક મંદિર જુઓ, ખજૂરાહોના મંદિરો જુઓ, પથ્થરમાં કવિતા રચી સત્યો ઉઘાડી આપે છે. મંદિર બંધાવનારની પણ આગવી દ્રષ્ટિ એમાં હોય. શિલ્પશાસ્ત્રના જગતમાં ભારતનો જોટો નથી. હાલના ભળતી હો છે. આબુ પર્વત પરના પાંચ જિનાલયોની રચના માત્ર અક્ષરધામ મંદિર અને સોમનાથ વગેરે મંદિરો પ્રાચીન ભારતના વિમલમંત્રીના નથી પણ તેમના પછીના તેમના વરિષ્ઠ બંધુ નેઢના શિલ્પશાસ્ત્રની ઉપજ છે.
પ્રપોત્ર મંત્રી પૃથ્વીપાલે કરાવેલ છે. દક્ષિણ ભારતમાં સ્વસ્તિક ગ્રામ છે, તેમાં સાથિયાના રૂપમાં મંત્રીશ્વર વિમલે નિર્માણ કરાવેલ જિનાલયમાં એમનો કે બધા રસ્તા છે. છ રસ્તા પૂર્વથી ઉત્તરમાં જાય છે અને ગામના એમના સમયનો કોઈ જ લેખ મળી આવ્યો નથી. પ્રાપ્ત લેખોમાં
મે - ૨૦૧૮ ) | મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પબદ્ધ જીવન