________________
સૌષ્ઠવ ઉપરાંત શિલ્પમાં એક અભિજાત, ધીર, વીર, લલિત ભાવનું પ્રમાણસર બંધાવેલા ચોરસ પ્રાસાદ મંડપ કહેવાય. મંડપની પ્રાગટ્ય થતું દેખાય છે. સૌન્દર્યબોધ ઉપરાંત આનંદથી મુકલિત બહારની ભીંતોની નીચે બેઠક-ખુરશી, કે થાલને અલંકારયુકત પ્રશાંત મુખમુદ્રા આધ્યાત્મિક સ્તરે લઇ જાય તે ભારતીય શિલ્પોની બનાવવામાં આવતા તેને ભદ્ર કહેવાય. ભદ્રને જેટલાં પાસા હોય વિશિષ્ટતા છે. આવા ભાવોનું સબળ ઉદાહરણ જૈન તીર્થકરોના તેટલા પાસાના ભદ્રનો તે મંડપ કહેવાય. બે ભદ્રની વચ્ચે પડતો શિલ્પોમાં જોવા મળે છે.
ખૂણો-કોણ અથવા વધુ કોણ પડે તો તેને ઉપરથ અને પ્રતીરથ મંદિરોમાં મિથુન-મૈથુન શિલ્પો વિષે તર્ક કરવામાં આવે ત્યારે ઓળખાય. કોણ અને ઉપરની ભુજાઓની વચ્ચે વધારાના ઘનકોણ કલાના જીવન સાથેના અનુસંધાનની અને પ્રતીકાત્મક સિધ્ધાંતની હોય તેને નંદી અને ભદ્રોને આધાર આપતાં નીચેના ભાગને પીઠ વાત પણ યાદ રાખવી જોઈએ. આ અંગે ઉદાહરણ સાથે વિગતવાર કહેવાય. પીઠ પર આખી શિલા મૂકાય છે જેને ખરશિલા કહે છે. જોઈએ.
ખરશિલા અંદરના ભાગે ભૂતલ બને છે. જે કક્ષમાં મંદિરના મુખ્ય મનુષ્યમાત્રની પ્રવૃતિનો આધાર ચાર પુરુષાર્થ છે. ધર્મ,અર્થ, દ, દવા
ઇ દેવ, દેવી હોય તે ગર્ભગૃહ અને બહાર જ્યાંથી ભાવક દર્શન કરે કામ અને મોક્ષ મનષ્ય વનિનું નિર્ણન નવ રસમાં છે. આ અવનિ તે ગૂઢમંડપ. આ ઉપરાંત સભામંડપ, નામંડપ-રંગમંડપ. અને વૃતિ તે જીવન છે. જે છે તેની વાત કરવાની હોય ત્યાં શિલ્પકલા ગર્ભગૃહ અને ગૂઢમંડપની ગોળ કે આસપાસ ફરતી થોડી જગ્યા એસે હો વગર જ લે છે પરંતુ કલામય રીતે અને ઉત્તમ રીતે રાખવામાં આવે છે તેને ભમતી કે પ્રદક્ષિણાપથ નામે ઓળખાય કહે છે. ચાર પુરુષાર્થને અનેક મંદિરોમાં નિર્દભ રીતે કોતરવામાં છે. મોટા મંદિરોમાં ઘણીવાર આવો પ્રદક્ષિણાપથ મંદિરની ત્રણ આવ્યાં છે. કર્મની ગતિનો સૂચનાત્મક ધર્મ એ જીવનનો આધાર મડપાના બહાર પણ રાખવામાં આવે છે. આ વિભાગ દરેક છે. સહસ્ત્ર ફેણ ફેલાવી પોતાના મસ્તક પર પૃથ્વીને ધારણ કરતા મદિરના આવશ્યક શેષનાગના પ્રતીકથી જવાબદારી-ધર્મની સમજ અપાય છે. આવું મંડોવર : ખરશિલાઓ પરની ઉપર જતી ભીંતોના ભાગને શિલ્પ મંદિરના પાયાની ઉપરના તલથર પર કોતરેલું હોય છે. મંડોવર કહેવાય. કુંભ કે લોટાના આકારની જેમ નીચેથી પહોળો તેના પછીના ભાગ પર અર્થવ્યવસ્થા પર આધારિત પુરુષાર્થને અને ઉપર તરફ જતા પ્રમાણસર સાંકડો બનતો જાય છે.અને તેનો આનુષંગિક ઘટનાઓ, સામાજિક વિધિઓ, સંગ્રામ-યુધ્ધો, વિવાહ- છેવટનો ભાગ શિખર કહેવાય છે. આ શિખરોની રચના માટે લગ્નવિધિઓ, કથાઓ વિગેરેના શિલ્પો બનેલા હોય છે. મંદિરના વાસ્તુકલામાં ઉંચાઈ અને પહોળાઈના પ્રમાણમાં ૨૪ જાત વર્ણવી મંડપની બહારની દિવાલો અને તેના ક ખૂણાઓમાં કામ-મિથુન છે. તેની ઉપર કળશ અને ધજા મૂકાય છે. મંડોવરની ભીંતોમાં શિલ્પો હોય છે. સ્ત્રી-પુરુષ યુગ્મના પ્રતીક દ્વારા આનંદની વાતાયનની વ્યવસ્થા હોય છે, ગવાક્ષ, છાજલી, છજ્જા, કંદોરો, ચરમસીમા પરના એકત્વ અને જીવનના સાતત્ય માટે અનિવાર્ય કેવાલ, કાંગરી, જંઘાની રચના કરવામાં આવે અને તેને કલામય કામની ઉપાસના અંગે આ શિલ્પો છે. ખાસ નોંધ એ લેવાની છે કે કોતરણી અને પ્રતિકાશિલ્પોથી સજાવવામાં આવે. મંદિરની બહાર આવું એક પણ શિલ્પ મંદિરના અંદરના કોઈ પણ ભાગમાં મંડોવર પર સામાજિક વ્યવહારમાં રોજબરોજના જાણીતા નરકોતરવામાં આવતું નથી. એ ઉપરાંત બહારની બાજુએ પણ નારીઓ, પ્રાણીઓ, પશુ, પંખીઓ, અને મૈથુન શિલ્પો, પૌરાણિક સરખામણીમાં તેનું પ્રમાણ અન્ય પુરુષાર્થના શિલ્પપ્રમાણથી વધતું કથાનાયકો, દેવ-દેવીઓના શિલ્પો કોતરાતાં. ઘણી વખત દેશનથી. આ ભાગની ઉપર ઋષિમુનિઓના શિલ્પો, મહાકાવ્યોના કાળની માન્યતાઓ અને જીવન સાથે સંકલિત બાબતો પણ સ્થાન પ્રસંગો કે અન્ય કથાઓ દ્વારા શાંતિપથ –ઉર્ધ્વગામી વૃતિથી નિવૃતિ પામતી. મનુષ્ય મનની શાંતિ માટે ઇષ્ટદેવ પાસે જાય છે ત્યારે તે તરફ દોરતા શિલ્પો છે. પરમ શાંતિનો માર્ગ તે ઈશ્વરના-આરાધ્ય જીવનથી અલગ થઈને નથી જતો. જીવનને સહજ અને સુંદર દેવની નિશ્રામાં મંદિરની અંદર મંડપથી ગર્ભગૃહ સુધીમાં મળશે. બનાવવાની ભાવના સાથે જાય છે. વૈમનસ્યથી ઉર્ધ્વ તરફની ગતિ અહીં દિવાલો, સ્તંભો, ગુંબજ અને ગર્ભગૃહના પ્રદક્ષિણા પથ પર માટે જાય છે. મંદિરની બહાર અને અંદરની રચનામાં એ રીતે ખૂબ ઉત્તમ શિલ્પો કોતરાયા હોય છે. સાદી સમજ એ છે કે મનુષ્ય વિચારપૂર્વક થતી. અંદર મંડપો પરથી વિતાન સુધીની ભીંતો પરની જીવનના આ ચાર પુરુષાર્થને વિવેક પુરઃસર જીવી જવાના છે. કોતરણી ઉપદેશાત્મક કથાનકો, પ્રસંગો, પ્રતીકાત્મક દેવ
ગુણવત્તા અને શૈલીમાં ભારતના દેવમંદિરોના સ્થાપત્યો દેવીઓના શિલ્પો દ્વારા થતી. મંડપો પરના ગુંબજ અત્યંત આકર્ષક વિશ્વભરમાં ઉત્તમ છે. દેવમંદિરો માટે કુશળ, વિદ્વાન અને ઉત્તમ હોવા છતાં તેમાં શાંતિનો સંદેશ રહેતો. સ્થપતિઓની વરણી થતી. દેવમંદિર-સ્થાપત્યો માટે થોડાં તંભ: સાદી ભાષામાં થાંભલા કે કોલમ. સ્તંભોની અદભૂત પારિભાષિક શબ્દો તપાસીએ.
કોતરણી સૌન્દર્યબોધ આપતી. સત્ય, શિવ અને સુન્દરનો સંદેશ મંડપઃ ત્રણ, ચાર કે દશ અથવા તેના દ્વિગણ, ત્રિગણ મળતો. વિશ્વના કોઈ પણ સ્થાપત્યને મંદિરના કલામય કોતરણીથી
મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પબદ્ધ જીવન
|
મે - ૨૦૧૮
||
