________________
છે અને સચવાયા છે.લોથલમાં તો નગર આયોજનના પણ અવશેષો સાંકેતિક ચિન્હો, હથિયારો વિગેરેની કોતરણીમાં ભારતના જોવા મળે છે. મોહેંજો-દડો અને હડપ્પાના અવશેષો સાથે સલાટોનો સ્વયંસિદ્ધ કસબ છે. મથુરા શૈલી, શૃંગી શૈલી, દક્ષિણના લોથલના અવશેષોની સાથે સરખામણી કરીએ તો ભોગોલિક શેલગૃહો, બ્રાહ્મણ ધર્મના શિલ્પો, જૈન ધર્મના શિલ્પો, સાંપ્રદાયિક અને સમય-કાળના તફાવતને લીધે ફેરફાર છે તો સમાનતા પણ અને અસાંપ્રદાયિક શિલ્પો, નારી ફિલ્મોમાં નારી મનોગત વૈવિધ્ય છે. બન્ને જગ્યાએ વૃષભ, વાનર, હરણ, સસલાં, બકરાં, ઘેટાં, વિગેરે આ સમયનું પ્રદાન છે. આ પછી ઈ.સ. ૩૫૦થી ૫૫૦ દરિયાઈ ઘોડા, હાથી વિગેરે સ્થળચર અને જળચર પ્રાણીઓના સુધીનો ગુપ્તકાળના પ્રશિષ્ટ શિલ્પોનો કાળ આવે છે. તે સમયની માટીના શિલ્પો મળ્યાં છે. લોથલમાં વધુમાં ગાય, ગોરિલા, વાઘ, આખા દેશમાં પ્રસરેલી શિલ્પકલા ગુપ્તશૈલીના નામે ઓળખાય ગેંડા, ગરુડ, મોર, પોપટ, બતક, હંસ, ચકલી, સમડી, ઘુવડ છે. આ કાળમાં શિલ્પકલા તેની પરિપકવતા અને પરિપૂર્ણતાની વિગેરેના શિલ્પો મળ્યાં છે. એક ગાયનું શિલ્પ છે તે તેની બારીકીને ચરમ સીમાને સ્પર્શતી લાગે છે. આ કાળના સ્થપતિઓ અને લીધે દર્શનીય છે. ગાયના શિંગડા, નીચે ઝુકતી કાંધ, શરીર, આંચળ સલાટોના કસબનો સૌન્દર્ય અભિગમ ઉદાતથી ઊર્ધ્વગામી ગતિ અને અન્ય અંગ સુરેખ અને સુંદર છે. અહીં જ એક આકૃતિમાં તરફનો રહ્યો. સૌન્દર્ય દર્શન અને તેના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતોના માનવશરીર પર અશ્વમુખ મૂકેલું છે. આ ઉપરાંત ધાતુમાં ઢાળેલા ઘણાં ગ્રંથો આ સમયે રચાયા. કવિકુલ ગુરુ કાલિદાસ અને તે અને પત્થરોમાં કોરેલાં શિલ્પો ધ્યાનાકર્ષક છે. આ શિલ્પોમાં બનેલી સમયના અન્ય સાહિત્યસ્વામીઓએ સાહિત્ય દ્વારા અને સ્થપતિપુરુષ-સ્ત્રીની આકૃતિમાં અંગ-વળોટ તેમજ દેહસૌષ્ઠવમાં સલાટોએ શિલ્પનિર્માણ દ્વારા સૌન્દર્યની મહત્તા સ્થાપિત કરી. શિલ્પકસબ દેખાઈ આવે છે. આ પછી ઈ.સ. પૂર્વે ૧૫૦૦થી માનવમનમાં પ્રેમ, ઉલ્લાસ અને આનંદનો સંચાર કરનાર સૌન્દર્યને ૬૦૦નો સમય નંદ સંસ્કૃતિનો ગણી શકાય. આ વિકાસયાત્રા ઓળખ આપી. આ સમયના શિલ્પોમાં અંગ-ઉપાંગમાં દ્વારા સ્થાપત્યોને જોવાથી ભારતીય સંસ્કૃતિના કળાવિન્યાસના પ્રમાણસાયુજ્ય, આભિજાત્ય, લચક, કમનીયતા, સુરુચિપૂર્ણ તબક્કાઓમાં પ્રવેશ મળે છે. મૌર્યકાલીન યુગ ઈ.સન પૂર્વે ૩૨૫થી વેશપરિધાન, શૃંગાર અને શણગારનો ઉન્મેષ દેખાય છે. ૧૮૭નો ગણી શકાય. આ સમયમાં સ્થાપત્ય અને લલિતકલાઓએ વ્યકિતત્વને ઓળખ મળી છે. અનુગુપ્તકાલીન કલાનો કાળ ઈ.સન મહત્વની સિદ્ધિ મેળવી. ગુફા, શિલાતંભો, રૂપો વિગેરે પાષાણ ૫૫૦થી ૭૦૦ સુધીનો ગણાય. આ સમયના શિલ્પોમાં શિલ્પોમાં અભૂતપૂર્વ વિકાસ સધાયો. આમાં સાદા કે રેતિયા દેવદેવીઓ, બુધ્ધો, બોધીસત્વો, તીર્થકરો, યક્ષયક્ષીણીઓ, પથ્થરો પર બનેલા અશોકના શિલાતંભો અને ખંભાશિર્ષો ખૂબ રાજારાણીઓ, વગેરે શિલ્પોને અધિક મહત્વ મળ્યું. આ પછીનો જ જાણીતા છે. બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસાર અને પ્રચાર આ સમયની સમય ઈ.સન ૭૦૦થી ૧૦૦૦ સુધીનો છે. જે પાલ, પ્રતિહાર ઐતિહાસિક શિર્ષગાથા છે. મૌર્યકાલીન શિલ્પોમાં વિદેશી અને રાષ્ટ્રકુલની શિલ્પકલાનો છે. આ કાળમાં મનુષ્યજીવનને સ્થાપત્યોની અસરો જોવા મળે છે. ખાસ કરીને રાજભવનોના પરિમાણ આપતાં સમય તરીકે પણ ઓળખી શકીએ. આ કાળમાં નિર્માણમાં અને શિલાતંભો વિગે૨ પ૨ ઈરાનના સ્થાપત્યોની શંકરાચાર્યનું મનુષ્ય વિશેનું આ દર્શન ઉલ્લેખનીય છે. તેમણે અસર પુરાતત્વવિદો દ્વારા ચર્ચાઈ છે. અનુમૌર્યકાલીન યુગ અનેક માનવજીવનની પ્રતિષ્ઠા દર્શાવતાં કહ્યું. “મનુષ્ય સાડાત્રણ હાથના રાજકીય ફેરફારોનો સમય રહ્યો છે. આ ફેરફારો અને વંશો-રાજાઓ પરિમિત દેહમાં સીમિત શકિત ધરાવતું પૂતળું નથી. એ તો બ્રહ્મ અંગેની વાતો ઈતિહાસ માટે રહેવા દઈએ. આ સમયકાળના અને આત્માની એકતાનો અધિકારી છે. આ બ્રહ્માત્મયભાવે સ્થાપત્યોએ કદ અને કલાની ગુણવત્તામાં હરણફાળ ભરી અને જીવનને નવી દૃષ્ટિ આપી. અને સામાજિક અંગોમાં નવા અદભૂત પ્રગતિ કરી. ભારતના પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર અને દક્ષિણ શકિતસંચારનું કારણ બની ગયું. સ્વાભાવિક રીતે જ આ ભાવનાની બધા જ પ્રદેશમાં શિલ્પોના કદની સપ્રમાણતા, અભિવ્યકત અસર શિલ્પનિર્માણમાં પણ દૃષ્ટિગોચર થવા લાગી. ઈ.સન. રેખાઓનું સામંજસ્ય અને વૈવિધ્ય સમાન રીતે અને વ્યાવર્તક લક્ષણ ૧૦૦૦થી ૧૩૦૦ના કાળમાં વિકાસ, અસર અને પ્રતિકૃતિના બની રહ્યું. ખરા અર્થમાં ભારતમાં પ્રશિષ્ટ સ્થાપત્ય અને સર્વાગી સમયનો કાળ ગણી શકાય. શિલ્પકલાનો કાળ અહીંથી જ શરુ થાય છે. અંશ મૂર્ત, તાદશ્ય શિલ્પ-વાસ્તુશાસ્ત્ર માત્ર મૂર્તિવિધાનમાં સિમિત દર્શન ન હતું. અને ત્રિપાર્થ દર્શનની રીત આ સમયના કારીગરોએ પોતાની રીતે તે ચોસઠ કલાઓનું શાસ્ત્ર ગણાતું. વાસ્તુશાસ્ત્રમાં દિશાઓના સ્થાન અને કદની ગોઠવણીથી સિદ્ધ કરી. તોરણોમાં શિલ્પ કૌશલની ગુણધર્મો બતાવવા દિશાઓના અધિનાયક દેવ નક્કી કરવામાં સમૃદ્ધિ આ સમયમાં વિકસી. આ સમયના બો દ્ધશિલ્પોમાં આવ્યાં છે. તે મુજબ સ્થાપત્યો માટે જરૂરી વાતાવરણના ગુફાશિલ્પો, જાતકકથાઓના શિલ્પ, ઘટના-પ્રસંગશિલ્પો, પરિમાણોનું માર્ગદર્શન પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ નકશાઓ બનતાં રૂપોમાં અભૂત કલાર્વવિધ્ય સધાયું. આ કાળની ગાંધાર શૈલીના તેમાં ગાણિતિક અને ભૌમિતિક પરિમાણોની ગણતરી પ્રમાણે શિલ્પો દ્વારા વેશભૂષા, હાવભાવ, શૃંગાર, પરિધાન, દેવદેવીઓના રચના થતી. ભારતમાં અન્ય સ્થાપત્યરીતિઓની અસર આવી તે મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પ્રબુદ્ધ જીવન
મે - ૨૦૧૮.
