________________
બધું જ ઓર્ગેનિક મળે છે. રાસાયણિક ખાતર કોને કહેવાય એ ઊભેલા પર્વતોમાં પથરાયેલો આછો આછો તડકો અમારા પ્રજાને ખબર જ નથી. મેં એક ખેડૂતને પૂછ્યું તો આશ્ચર્ય સાથે આનંદમાં વધારો કરતો હતો. શિખરોની ટોચે બેઠેલાં વાદળો એક મારી સામે જોઈ રહ્યો. ખાતર ક્યાંથી લાવો છો? તો એણે આ આફ્લાદક દશ્યને ઓપ આપતાં હતા. બારીમાંથી આવતો ઠંડો વૃક્ષ-વનરાજિ વિશે જ વાત કરી. એમનાં ખરતાં પાંદડાં અને પવન થથરાવતો હતો. જમીનમાં રગદોળાતી વનરાજિ એ જ એમનું ઉત્તમ ખાતર છે. એના સાંજે પારોની બજારમાં આંટો મારવા નીકળ્યા. ઊભા રસ્તે ઘઉં અને ચોખાની મીઠાશમાં આર્ગેનિક ખાતરનો પ્રભાવ જોવા બંને બાજુ મકાનોની હારમાળા છે. પારોનું બજાર મજાનું છે. એમાં મળે છે. આપણે તો જાણે ઝેર ખાતા હોઈએ એવું જ લાગે છે. પરંપરાગત બે માળનાં મકાનો છે. નીચેના ભાગમાં ગીફ્ટની દુકાન અનાજ, શાકભાજી, ફળ-ફળાદિ, બધું જ આર્ગેનિક હોવાના કારણે હોય અને ઉપરના ભાગમાં રહેઠાણ. તમારે ભુતાનની યાદગીરી પ્રજામાં રોગનું પ્રમાણ ઘણું ઓછું જોવા મળ્યું. ઢોળાવોવાળા સાથે લઈ જવી હોય તો હેન્ડીક્રાફ્ટ કે એનો પરંપરાગત પોશાક રસ્તા, પગે ચાલવાની અને ખેતરોમાં કામ કરવાનો શ્રમ એમના લઈ જઈ શકશો. મેં તનવ અને તનય માટે ભુતાનનો પરંપરાગત શરીરની મજબૂતાઈનું કારણ છે. નેવું વર્ષના વૃદ્ધ પણ સાઈઠ વર્ષ પોશાક ખરીદ્યો. જેટલો જ લાગે છે.
આ પ્રજાની વિશિષ્ટતા એ છે કે, તમે ગ્રાહક તરીકે આવ્યા તો ભુતાનમાં તીખુ તમતમતું ખાણું જોઈએ. “જો પરસેવો ના તમને કેવી રીતે લૂંટી લેવા, એવી કોઈ જ દાનત નહિ. વળી, તમે છૂટે તો ભોજનનો કોઈ જ મતલબ હોતો નથી.” એવી કોઈ વસ્તુ ખરીદો કે ન ખરીદો એનો કોઈ જ વસવસો નહિ. જે માન્યતાવાળાઓને તીખાં મરચાંનો ટેસ્ટ ઘણો ગમે છે. જ્યારે એવાં રીતે હસતાં હસતાં આવકારે એવી જ રીતે હસતાં હસતાં વિદાય મરચાંનો ટેસ્ટ કર્યો તો ભાઈ તોબા તોબા.. એમના ભોજનની પણ કરે. આ દુકાનોમાં મોટા ભાગે બહેનો જ કામ કરે છે. શરૂઆત ચાથી કરવામાં આવે છે. ગાય અથવા યાકનું દૂધ વપરાય ભુતાનની પ્રજાના ચહેરા ઉપર હાસ્ય અને આનંદ સિવાય બીજું છે, આ બધું જ પરંપરાગત રીતે એ લોકો વાપરે છે.
કશું જ નહિ. તમે ખરીદી માટે વધારે કચકચ કરો તો બે હાથ જોડીને - ભુતાનના મોટા ભાગના લોકો માંસાહારી છે. પણ ત્યાંની તમને ના પાડી દે. પોતાની વસ્તુ વેચવાની પણ કોઈ જ તમા સૌથી મોટી વિશિષ્ટતા એ છે કે, અહીં જાનવરોની હત્યા કરવાની નહિ! પ્રજાની કેવી ખુમારી. સંતોષ એમનો મુદ્રાલેખ છે. સખત બંધી છે. ભુતાનને મોટા ભાગનું માંસ ભારત પૂરું પાડે પારો ચુનો એરપોર્ટ પાસે જ પહોળો પટ છે ત્યાંથી બે ભાગમાં છે, બોલો, રામચંદ્ર કી જય.
વહેંચાય છે. દોપચારી નામની એક વેલી એરપોર્ટથી ૧૫ કિ.મી., ભુતાનમાં રોડ-રસ્તા, વિદ્યુત મથકો અને અન્ય વિકાસ કાર્યો ઉત્તરમાં ફેલાયેલી છે. જ્યારે મુખ્ય વેલી ઉત્તર-પશ્ચિમમાં ફેલાયેલી હાથ ધરાયેલાં હોવા છતાં એની પ્રાકૃતિક સંપદાને અકબંધ રાખી છે. એ માર્ગ અમારા ઉતારાની સામેના કિનારે આવેલા ડ્રોકિયેલ છે. પારો વેલીનો મોટા ભાગનો વિસ્તાર ખેતરોથી છવાયેલો છે. જોન્ગ આગળ પૂરો થાય છે. જે પારો ગામથી ૧૬ કિ.મી. દૂર છે. બીજા વિસ્તાર કરતાં અહીં સમથળ જમીન વધારે જોવા મળે છે. એવું લાગે કે પારો વેલીનો અંત આ જોન્ગ આગળ પૂરો થાય છે ખેતરોમાં છૂટા છવાયાં મકાનો જોવા મળે છે. પારો વેલીનાં મકાનો પરંતુ એ જોન્ગથી પણ ૧૨ કિ.મી. આગળ એકદમ સાંકડા માર્ગ સમગ્ર ભુતાનમાં સૌથી સુંદર માનવામાં આવે છે. મકાનોમાં દ્વારા ફેલાયેલી છે. ત્રિસ્તરીય બારીની રચના ફક્ત અહીં જ જોવા મળે છે. પારો વેલી બૌદ્ધધર્મનો પ્રભાવ ઝીલનારી વેલીમાં પારો વેલી પ્રથમ મનાય શરૂઆતમાં એકદમ સાંકડી ખાઈથી શરૂ થાય છે અને ધીમે ધીમે છે. અહીં આવેલા કીચુ અને તાસિંગ મંદિરો એની સાક્ષી પૂરે છે. વિશાળ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે અને એરપોર્ટ પાસે એમાં સૌથી પહોળો એવા આ પારોની બજારમાં આંટો મારતાં એની ચોખ્ખાઈ અને પટ આવેલો છે એ અમે ઊંચાઈવાળા રસ્તેથી જોઈ રહ્યા છીએ. પ્રજાની રીતભાતથી પ્રભાવિત થયા વિના રહેવાતું નથી. એરપોર્ટનું દશ્ય સુંદર લાગે છે.
અમે હજી તો દુકાનમાં હતા અને એકદમ વરસાદની શરૂઆત ત્યાંથી અમે વળાંકો વળોટતા, ઢાળ ચડતા-ઉતરતા ધીમેથી થઈ ગઈ. થોડીવાર પહેલાંનું સ્વચ્છ આકાશી વાતાવરણ વરસાદી આવી ગયા છીએ પારોના બજારમાં. પારો બજારમાંથી જમણી બાજુ માહોલમાં ફેરવાઈ ગયું. દૂર દૂર પર્વતોનાં શિખરો ઉપર બેઠેલાં વળીને, પારો ચ ઉપર બાંધેલા નાનકડા બ્રીજને વળોટીને આગળ વાદળ દોડતાં આવી ગયાં અને વાતાવરણનો કબજો લઈ લીધો. ઊંચા ભાગે આવી ગયા છીએ. અમારા ઉતારાના રીસોર્ટમાં. રીસોર્ટ સાથે પવન અને ઠંડીનો ચમકારો પણ આવી ગયો. અમે ફટાફટ ખાસ્સી ઊંચાઈએ આવેલો છે. ત્યાં ઉતરીને સો સોને ફાળવેલી ગાડીમાં ગોઠવાઈને ઉતારે જવા નીકળ્યાં. રૂમમાં બધા ગોઠવાઈ ગયા. મેં રૂમની બારી ખોલી તો સામે જ પારો ચુ ખળખળ વહેતી હતી. એનો કર્ણમધુર અવાજ કાનને શાતા ત્રઢત' ૪૩, તીર્થનગર, વિ૦૧, સોલા રોડ, ઘાટલોડીયા, આપતો હતો. એના સામે કિનારે ઊભાં મકાનો અને એની પાછળ
અમદાવાદ - ૩૮૦૦૬૨. મો. ૯૮૨૫૦૯૮૮૮૮ પ્રબુદ્ધ જીવન
મે - ૨૦૧૮ |
