________________
સાદા છે. પહેલાં આ સ્તંભની દરેક જોડને મકરના મુખથી નીકળેલા સાતમાં ભાગમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામી દેશના આપી રહ્યા છે. તોરણોથી શણગારવામાં આવી હતી પણ હાલ એક સિવાય બધાં ત્યાં ગણઘર ભગવંતો બેઠેલા છે અને શ્રોતાઓ જુદા જુદા વાહનો તોરણો નષ્ટ થયાં છે. રંગમંડપના બિજા ભાગોની છતના જુદા- ઉપર સવારી કરીને દેશના સાંભળવા આવી રહ્યાં હોય એવો ભાવ જુદા વિભાગો પાડયાં છે, જેના ઉપર આબુના વિમલશાહના દેરામાં આલેખ્યો છે. આ બધા ભાવો નીચે આરસમાં ભાવોની સમજૂતીના છે તેવાં જૈનચરિત્રોનાં જુદાં જુદાં દ્રશ્યો આલેખવામાં આવ્યાં છે. અક્ષરો પણ કોતર્યા છે, અને તેમાં રંગ પૂર્યા છે. આવા ભાવોનું છ ચોકી તથા સભામંડપ અને ભમતીની દેરીઓની વચ્ચેના બંને આલેખન બીજે ક્યાંય જોવા મળતું નથી. તરફના થઇને છતના ૧૪ ખંડોમાં ખૂબ કરણી છે. તેમાંના પાંચ સભામંડપમાંથી બહાર નીકળતાં જે ચોકી આવે છે, તેમાં બે ખંડોમાં સુંદર ભાવો કોતરેલા જણાય છે.
ગોખલા છે અને ઉપર નાના છ ઘૂમટો છે. તેમાં સભામંડપના (૧) રંગમંડપ અને ભમતીની દેરી વચ્ચેની છતના જમણા બારણાં ઘૂમટ અદ્દભૂત કારીગરીવાળો છે. તેમાં આરસના જે પડદા હાથ તરફના સાતમાં ખંડમાં- અતીત અને ભાવિ ચોવીશીનાં કોતરેલાં છે, તેની નકલ કાગળ ઉપર પણ કરવી અશક્ય છે. આવો માતા-પિતા એકેક છત્રપર કોરેલા છે.
ઘૂમટ ભાગ્યે જ બીજે જોવા મળે. બાકીના પાંચ ઘૂમટમાં પણ (૨) બીજા ખંડમાં-વર્તમાન ચોવીશી તથા તેમનાં માતા- અદ્દભૂત નકશીભર્યા ભાવો આલેખ્યા છે. તેમાં લટકતું લોલક કમળ પિતા છે. તે જ ખંડમાં ચૌદ સ્વપ્ન છે. ઇંદ્ર મહારાજે ભગવાનને છે અને પડદા પણ કોતર્યા છે . મેરુ પર્વત ઉપર લઇ જઇને ખોળામાં બેસાડ્યા છે અને બંને બાજુ ચોકીથી નીચે ઉતરતાં રંગમંડપમાંનાં ઘૂમટની કરણી ઇંદ્ર મહારાજ કળશો દ્વારા અભિષેક કરે છે. કમઠ તપાસ પંચાગ્નીનો આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી મૂકે એવી છે. તેમાં જાણે છીપો જડી હોય, તપ કરે છે તે વખતે પાર્ષકુમાર સેવક મારફત લાકડામાંથી સર્પ એવો દેખાવ કરેલો છે. ઘૂમટની વચ્ચે આરસનું લટકતું ઝુમ્મર કમળ કાઢી બતાવે છે. તે પછી ધરણેન્દ્ર ભગવાનને નમસ્કાર કરવા આવ્યો આકારે કોતરેલું છે. આ બધું કલામય દ્રશ્ય તો આબુના દેલવાડાનાં છે. પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું સમવસરણ તથા અનુત્તર વિમાનના ભવ મંદિરોથીયે ચડિયાતું હોય એમ જણાય છે. વગેરે ભાવો કોતરાયેલા છે.
દેવકુલિકાની ભીંતો હાલમાં બંધાયેલી છે, પણ શિખર જૂનાં (૩) ત્રીજી છતમાં- શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું સમવસરણ પથ્થરના કટકાનું બનેલું છે. ગૂઢમંડપ જૂનો છે. તેને પહેલાં બંને છે તેમનાં માતાપિતા વગેરે છે- બીજી બાજુએ શ્રી નેમિનાથ બાજુએ બારણાં તથા દાદરો હતા. હાલમાં તે બારણાં પૂરી નાખેલાં ભગવાનના પંચકલ્યાણકનો ભાવ કોતરેલો છે.
છે. તેના ઠેકાણે માત્ર બે જાળિયાં રાખેલાં છે, જેથી અંદર અજવાળું (૪) છઠ્ઠા ખંડમાં- મહાવીરસ્વામી ભગવાનના પાછલા આવી શકે છે. ગૂઢમંડપની બારશાખમાં ઘણું અજવાળું આવી શકે સત્તાવીસ ભવો તેમજ પંચકલ્યાણક અને તેમના જીવન સંબંધી છે. ગૂઢમંડપની બારશાખમાં ઘણું જ કોતરકામ છે પણ વિશિષ્ટ ઘટનાઓ છે અને ચંદનબાળાના પ્રસંગો, જેવાકે તપસ્યા, દેવકુલિકાઓની બારસાખોને નથી. કાનમાં ખીલા ઠોકવા, ચંડકોશિયો નાગ વગેરે ઘટનાઓ છે. સાતમાં ડાબી અગર પશ્ચિમ બાજુએ બે જૂના સ્તંભોની સાથે બે નવા ખંડમાં પણ-ત્રષભદેવ ભગવંતના પંચકલ્યાણકનો ભાવ તથા સ્તંભો છે, જે ઉપરના ભાંગેલા ચોરસના આધારૂપ છે. દક્ષિણ ચાર, પાંચ હાથી, ઘોડા વગેરેના વિશિષ્ટ ભાવ છે. બધા ભાવો ખૂણાની પૂર્વ બાજુમાં આવેલી ત્રીજી તથા ચોથી દેવકુલિકાની ઉપર નામો લખેલાં છે.
બારશાખો બીજી દેવકુલિકાઓ કરતાં વધારે કોતરેલી છે ત્રીજી (૫) ડાબી બાજૂનાં સાતમાં ખંડમાં-આચાર્ય મહારાજ દેવકુલિકાની આગળ, ઉપરના ચોરસની નીચેની બાજુને અડકનારી સિંહાસન ઉપર બેઠેલા છે, શિષ્ય નમસ્કાર કરે છે અને ગુરુ તેમના એક કમાનના આધારૂપ સ્તંભો ઉપર બે બાજુએ કીચક' (બ્રેકેટ્સ) ઉપર હાથ મુકે છે. વળી, વચમાં બીજા આચાર્ય મહારાજ, જેઓ જોવામાં આવે છે. આ બાબત ખાસ જાણવા જેવી છે, કારણકે હાથ જોડીને નમસ્કાર કરે છે તેમની સામે ઠવણી –સ્થાપનાચાર્યજી બીજે કોઇ ઠેકાણે અગ્રભાગમાં અગર દેવકુલિકામાં આ પ્રમાણે પણ છે.
હોતું નથી. તેવી જ રીતે પહેલી છતમાં પણ એવા જ ભાવો છે
શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાન પાસેના મૂળગભારામાં બે સ્તંભો એક છતમાં -આચાર્ય મહારાજ વ્યાખ્યાન આપી રહ્યા છે અને ઉપર સુંદર નકશીવાળું તોરણ હતું, તે હાલ સમવસરણના દરવાજા તેમની આગળ ચતુર્વિધ સંઘ આવીને ઉપદેશ સાંભળી રહ્યા છે. બહાર લાવીને ગોઠવ્યું છે. તેના ઉપર સંવત ૧૨૧૩નો લેખ છે. બીજા ભાગમાં આચાર્ય મહારાજ સાઘુઓને દેશના આપી રહ્યા
શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું મંદિર હોય એવો દેખાવ છે. ત્રીજામાં દેવીઓની આકૃતિઓ કોતરેલી શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાનના દેરાસરની પૂર્વ બાજુએ છે. તેની પાસેના ભાગમાં દેવોના નૃત્યનો દેખાવ આપેલો છે. શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું ભવ્ય અને વિશાળ મંદિર છે. આ મંદિરની
મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પ્રબુદ્ધ જીવન | મે - ૨૦૧૮
