________________
બાંધણી શ્રીનેમિનાથ ભગવાનના મંદિર જેવી છે. આ મંદિરની મુખ્ય દરવાજો અને નકશીવાળી બંને દેરીના દરવાજા માથે ચ્યવન પશ્ચિમ દિશાનું બારણું પેઢી આગળના ચોકમાં પડે છે. અને એ કલ્યાણકનો ભાવ અને ૧૪ સ્વપ્નો કોતરેલા છે. બારણાથી વિશેષ અવરજવર રહેતી હોવાના કારણે ઉત્તર દિશાનું આ મંદિરના સ્તંભો તથા ગોઠવણી શ્રી મહાવીર સ્વામી ભગવાનના બારણું બંધ રાખવામાં આવ્યું છે.
મંદિરના જેવી છે. પણ શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનના મંદિરની માફક આ મંદિર મૂળગભારો, ગૂઢમંડપ, ચોકી, સભામંડપ, આમાં માત્ર ચાર તોરણો છે. જેમાંથી દેવકુલિકાની પરસાલની શૃંગારચોકીઓ, બંને તરફ થઈને ૨૪ દેરીઓ, ૧ ગોખલો અને સામે આવેલા દાદર ઉપરનું એક જ હાલમાં બચી રહ્યું છે. શિખરબંધી બનેલું છે. આખુંયે મંદિર આરસપાષણથી બંધાયું છે. આમાં શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના ચૈત્યની માફક ઘૂમટની
મૂળગભારામાં મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની સુંદર આજુબાજએ વાંસના સળિયા લગાડેલા છે. દેવકુલિકાનો બહારનો પરિકરયુકત એકતીર્થી મૂર્તિ બિરાજમાન છે. તેના ઉપર શ્રી ભાગ તેમજ ગૂઢમંડપનો એક ભાગ અર્વાચીન છે. દાદર સાથે વિજયદેવસરિએ પ્રતિષ્ઠા કર્યાનો સંવત ૧૬૭૫નો લેખ છે. આવેલા બે સ્તંભોની વચ્ચેની એક જૂની બારશાખ ગૂઢમંડપની
ગૂઢમંડપમાં શ્રી શાંતિનાથ તથા શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પશ્ચિમની ભીંતમાં ચણવામાં આવી છે. પણ આ દ્વાર બંધ કરવામાં પરિકરયુકત બે કાઉસગ્ગીયા પ્રતિમાઓ છે. તેના ઉપર સંવત આવ્યું નથી. ભીંતની બીજી બાજુએ આવીજ બારશાખો ગોઠવવાનો ૧૧૭૬ના લેખો છે. ડાબા હાથ તરફ ત્રણતીર્થી વાળું એક મોટું પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો હોય તેમ લાગે છે. કારણકે ભીંત આગળ ખાલી પરિકર સ્થાપન કરેલું છે. તેમાં મૂળનાયકજીની મૂર્તિ નથી. બે સ્તંભો ઉભા કરવામાં આવ્યા છે. પરિકરમાંથી છૂટી પડી ગયેલી ૩ કાઉસગ્ગીયા પ્રતિમાઓ અને મૂળ દેવગૃહની બારશાખ ઉપર સારું કોતરકામ કરવામાં આવ્યું એક અંબાજી માતાની મૂર્તિ પણ છે. છચોકીઓમાં બંને બાજુના છે પણ તેના ઉપર પાછળથી ગુજરાતી રીતિ પ્રમાણે રંગ લગાડવામાં બે ગોખલાઓ પૈકી એક ગોખલામાં આખું પરિકર, સ્તંભો સહિત આવ્યો છે. તોરણ વગેરે સુંદર કોરણીથી ભરેલું છે. ગૂઢમંડપ અને
શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું મંદિર સભામંડપના ઘુમટો, છચોકીનો સમ્મુખ ભાગ, છચોકી અને
શ્રી મહાવીર સ્વામી ભગવાનના દેરાસર આગળ રસ્તો મૂકીને સભામંડપના ચાર સ્તંભો, એક તોરણ, બંને તરફ ને વચ્ચેની
શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનનું દેરાસર આવેલું છે. તેની રચના ભગવાન એકેક દેરીના દરવાજા, સ્તંભો, ઘૂમટો, માથેનાં શિખરો અને પ્રત્યેક
મહાવીરસ્વામીના દેરાસર જેવી જ છે. આ દેરાસરને પૂર્વ, પશ્ચિમ ગુંબજોમાં સુંદર કોરણી કરેલી છે. સ્તંભો ઉપરદેવીઓ, વિદ્યાધરીઓ
અને ઉત્તર તરફનાં દરવાજા ખાસ કામ સિવાય બંધ રહે છે. માત્ર તેમજ બીજી કોરણી છે. મંદિરમાં ઉત્તર દરવાજાથી પ્રવેશ કરતાં
પૂર્વ તરફના દરવાજે અવરજવર ચાલુ છે. જમણા હાથ તરફ મકરાણાના નકશીદાર બે સ્તંભો ઉપર મનોહર તોરણ છે. તેમાંના એક સ્તંભ ઉપર સંવત-૧૧૮૧નો લેખ છે.
આ મંદિર મૂળગભારો, ગૂઢમંડપ, ચોકી, સભામંડપ, મુખ્ય
દરવાજાની બંને બાજુએ આવેલી ૧૬ દેરીઓ અને ૧૦ ગોખલાઓ ગોખલામાં પ્રતિમાજી નથી.એક ગોખલામાં ફકત પરિકરવાળી ગાદી
તેમજ શિખરથી સુશોભિત છે. મંદિરની પાછળનો ભાગ ખુલ્લો જ છે.
છે. ત્રણે બાજુના દરવાજાની શૃંગારચોકીઓ વગેરે બધું ગૂઢમંડપ અને સભામંડપના ઘૂમટો , છચોકીનો સન્મુખ ભાગ, છચોકી અને સભામંડપના ચાર સ્તંભો, એક તોરણ, બંને
આરસપાષણથી બનેલું છે. તરફ ને વચ્ચેની એકેક દેરીના દરવાજા, સ્તંભો, ઘૂમટો માથેનાં
મૂળગભાગમાં મૂળનાયક શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનની પરિકર શિખરો અને પ્રત્યેક ગુગ્ગજોમાં સુંદર કોરણી કરેલી છે. સ્તંભો
વિનાની પ્રતિમા બિરાજમાન છે. ઉપર દેવીઓ, વિદ્યાધરીઓ તેમજ બીજી કોરાણી છે.
ગૂઢમંડપમાં પરિકરમાંથી છૂટા પડેલા ૪ કાઉસગ્ગીયા, ૨ બે દેરીઓમાં ખાલી પબાસન છે. પરિકર નથી. બે દેરીમાં ઈજા
તેની ઇન્દ્રો અને ૧ હાથ જોડીને ઉભેલા શ્રાવકની મૂર્તિ છે. આ બધુંયે અધર પરિકર છે. બે દેરીઓમાં નકશીદાર સ્તંભો યુકત સંદર ગૂઢમંડપમાં છૂટે મૂકી રાખેલું છે. તોરણો લાગેલાં છે. બીજી દેરીઓમાં પરિકર અને પબાસન છે. મૂળનાયકની નીચેની ગાદી સંવત ૧૩૦૨ નો લેખ છે પણ એક ગોખલામાં પબાસન અને પરિકરની ગાદી છે. દેરીઓમાંની તે ગાદી જીર્ણોદ્ધાર વખતે ત્યાં લગાવવામાં આવી હશે એમ લાગે પરિકરની ગાદી ઉપર ઘણે ભાગે તેરમી શતાબ્દિના મધ્યભાગના છે. આરાસણના શ્રાવકો તે ગાદી કરાવેલી છે અને તેમાં શ્રી લેખો છે. સંવત-૧૨૫૯ના લેખમાં “આરાસણામાં મંડલિક પરમાર પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિમા ભરાવ્યાનું જણાવ્યું છે. જ્યારે ધારાવર્ષદેવનું વિજયી રાજ્ય' એમ લખેલું છે. છેલ્લા ગોખલાના મૂળનાયક શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન છે. પબાસનની ગાદી ઉપર સંવત – ૧૧૬૧નો લેખ છે. ગૂઢમંડપનો છચોકીઓમાં ગૂઢમંડપના મુખ્ય દરવાજાની બંને બાજુએ સુંદર
C
મે - ૨૦૧૮
મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પ્રબુદ્ધ જીવન
